Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • w95 11/15 rau 26-30
  • William Tyndale—Lalo-Parara Tauna

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • William Tyndale—Lalo-Parara Tauna
  • 1995 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Abidadama Karana Ta
  • Ia Dadaraia​—Badina be Dahaka?
  • Europe ai Hekwakwanai Ma Haida
  • Ena be Idia Koua Toho, To Ia Kwalimu
  • Antwerp, Koikoi, Bona Mase
  • Baibel Ita Abia Dalana—Kahana Iharuana
    1997 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Baibel Idia Laloa Bada—Ena Kahana Ta (William Tyndale)
    Topik Ma Haida
  • Baibel Idia Laloa Bada
    Topik Ma Haida
  • Dirava Ena Hereva Oi Laloa Bada, A?
    Iseda Haroro Bona Mauri Dalana—Hebou Pepana—2019
Ma Haida Itaia
1995 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
w95 11/15 rau 26-30

William Tyndale​—Lalo-Parara Tauna

William Tyndale be England ai ia vara “Wales ena hetoana ai,” reana unai be Gloucestershire ai, to ia vara hanuana bona dinana korikorina be ta ia diba lasi. October 1994 ai, England taudia ese unai tau, “iseda English gado Baibel be ita ia henia” tauna, ena vara laganina idia laloa lou, badina be lagani 500 idia hanai vadaeni. Unai gaukara dainai Tyndale idia hamasea. Badina be dahaka?

WILLIAM TYNDALE be Greek gado bona Latin gado stadilaia karana dekenai ia kwalimu momokani. July 1515 ai, iena lagani be 21 sibona neganai, ia ese Master of Arts setifiket ia abia, Oxford University dekenai. Lagani 1521 ai, ia be Roman Katolik pris ai ia lao vadaeni. Unai neganai Katolik taudia Germany dekenai be Martin Luther ena kara dainai idia heiriheiri. To England be Katolik tanona ta ela bona lagani 1534, bena unai lagani ai King Henry Namba 8 ese Roma ena siahu ia dadaraia.

Ena be Tyndale ena nega lalonai ena tano taudia iboudiai be English gado ai idia hereva, to edukeisini ibounai be Latin gado ai. Dubu lalodiai unai gado ai idia haroro bona Baibel idia duahia. Lagani 1546 ai Trent ena Kaunsolo idia gwau lou, Jerome ena Latin gado Vulgate Baibel sibona mo, lagani 400 C.E. murinai ia torea hanai gauna, do idia gaukaralaia. To sikuli taudia sibodia mo ese idia duahia diba. Dahaka dainai England taudia idia koua, Baibel be English gado ai do idia duahia diba lasi totona? Tyndale ia henanadai, ia gwau: “Jerom[e] danu ese baibel be sibona ena gado ai ia torea hanai: vadaeni, dahaka dainai ita danu be unai bamona ita karaia diba lasi?”

Abidadama Karana Ta

Tyndale be Oxford ia rakatania bena reana Cambridge dekenai diba be ma ia tahua lou. Unai murinai, Gloucestershire ai, lagani rua lalodiai ia ese John Walsh ena natuna memerodia ia hadibaia. Unai nega lalonai ia ese ena ura, Baibel be English gado ai do ia torea hanai urana, ia habadaia, bona Erasmus ena Baibel revarevadia matamatadia amo heduru ia abia, gado hahanaia gaukarana ia manadalaia totona; unai Baibel ena rau ta ta edia lauri kahanai be Greek gado bona edia idibana kahanai be Latin gado. Lagani 1523 ai, Tyndale ese Walsh ena famili ia rakatania, ia lao London. Ia ese Cuthbert Tunstall, London ena bisop, ia noia gwauraia, gwaumaoro do ia henia Baibel do ia torea hanai.

Tunstall ena gwaumaoro do ia abia be namo, badina be lagani 1408 ai tomadiho hebouna Oxford dekenai ese hahegani haida, ladana Constitutions of Oxford, idia halasia; idia ta amo Baibel be English gado dekenai torea hanai o duahia karadia idia taravatua, idia gwau bisop ta ese gwaumaoro ia henidia neganai mo unai do idia karaia diba. Haroro loaloa taudia ladana Lollard taudia momo idia gabua mase, unai taravatu idia utua dainai; idia gwau idia be tomadiho momokani dadaraia taudia. Unai Lollard taudia ese John Wycliffe ena English gado Baibel, Vulgate Baibel amo ia torea hanai gauna, idia duahia hedinarai bona idia hariharilaia. Tyndale ia laloa nega ia ginidae vadaeni, Keristani revarevadia be Greek gado amo Baibel matamatana bona maorona ai do ia torea, bena ena dubu oreana bona England taudia ese do idia gaukaralaia.

Bisop Tunstall be stadi amo diba bada ia abia vadaeni, bona Erasmus ena lalona ia hagoadaia momo vadaeni. Tyndale ese sibona ena diba be Tunstall dekenai do ia hahedinaraia totona, Isocrates ena haroro herevadia ta, Greek revarevana aukana ta, be English gado ai ia torea hanai. Iena helaro be, ia ese Tunstall do ia henia, bena unai dainai Tunstall ese do ia tura henia, do ia durua bona gwaumaoro do ia henia, Buka Helaga do ia torea hanai. Vadaeni, bisop be edena bamona ia kara?

Ia Dadaraia​—Badina be Dahaka?

Ena be Tyndale be mai ena hahenamo revarevana, to Tunstall ese ia abia dae lasi. Unai dainai Tyndale ese ia tore henia, ia noia do ia abia dae. Ita diba lasi gabeai Tunstall ese Tyndale ia abia dae eiava, to unai neganai ena haere be inai, ‘Egu ruma ia honu.’ Dahaka dainai Tunstall ese Tyndale ia dadaraia?

Tomadiho hamaoromaoroa gaukarana be Luther ese Europe ena tanobada ai ia karaia dainai, Katolik Dubu Oreana taudia idia laloa momo, bona unai ena mamina be England ai idia abia. Lagani 1521 ai, King Henry Namba 8 ese revareva ta ia torea, pope ia hanamoa bona Luther ia gwauraia dika. Tanikiu henia totona, pope ese ladana ta Henry ia henia: “Tomadiho Dalana Gimaia Tauna.”a Henry ena kadinal Wolsey danu be ia gaukara, Luther ena buka ia hadikadia noho; ena be unai buka idia taravatudia vadaeni, to haida ese England ai idia abidia vareai. Tunstall be Katolik bisop ta; ia ese pope, king, bona ena kadinal ia badinaia dainai, ia laloa gwau-edeede tauna Luther durua lalohadaidia iboudiai do ia koua be namo. Ia laloa reana Tyndale ese unai bamona lalohadaidia ia abia vadaeni. Dahaka dainai?

Guna, Walsh ena famili ida ia noho neganai, Tyndale ese unai hanua ena haroro taudia edia lalo-duhu bona edia lalo-dika ia gwauraia dika mai ena boga-auka ida. Idia ta be John Stokesley, guna Oxford ai ia noho neganai ia be Tyndale ia diba. Gabeai ia be Cuthbert Tunstall ena gabunai London ena bisop ai ia lao.

Dagi badana haroro tauna ta ena hereva ese ia hahedinaraia Tyndale idia inai henia. Ia gwau: “Dirava ena taravatu ita abia lasi be namo, pope ena ita abia lasi be dika.” Tyndale ena haere namona be inai: ‘Lau ese Pope bona ena taravatu iboudiai lau dadaraia. Bema Dirava ese egu mauri do ia naria, lagani momo idia do ore lasi neganai, biru merona do lau durua, bena Buka Helaga do ia diba momo, ena diba ese oiemu do ia hereaia.’

Haida ese Tyndale idia samania koikoi, idia gwau ia be tomadiho momokani dadaraia tauna; unai dainai Worcester ena bisop ena gabu naria tauna ese ia kota henia. Tyndale be gabeai ia gwau: “Ia ese lau ia hagaria toho bada, bona lau ia gwau dika henia,” ma ia gwau ia ese ia kara henia, “sisia ta” ia kara henia bamona. To unai samani herevana hamomokania gauna be lasi. Histori torea taudia idia laloa unai sivarai ibounai be Tunstall dekenai idia abia lao hehuni, ena lalona ania totona.

Lagani ta London dekenai ia noho murinai, Tyndale ia gwau: “Egu lohia London dekenai ena ruma badana lalonai, Taravatu matamatana do lau torea hanai gabuna be lasi, to danu . . . England ibounai dekenai gabu be lasi.” Ena hereva be maoro. Luther ena gaukara dainai lalohadai matamatadia idia koua toho neganai, edena printa tauna England dekenai ena lalona do ia goada Baibel be English gado ai do ia printaia? Unai dainai, lagani 1524 ai, Tyndale ese English Channel ia hanaia; unai murinai ia lou lao lasi.

Europe ai Hekwakwanai Ma Haida

William Tyndale ese ena buka, ia laloa bada gaudia, ia abia lao, roho mauri gabuna be Germany ai ia davaria. Ia ese £10 danu ia laohaia, ena turana Humphrey Monmouth, London ena bisinesi tauna badana ta ese ia henia monina unai. Unai neganai unai harihari gauna be kahirakahira ia hegeregere, ia amo Tyndale ese Greek Revarevadia, ia torea hanai gwauraia gaudia, be do ia printaia. Gabeai Monmouth idia dogoatao, badina be Tyndale ia durua, bona idia gwau iena lalohadai be Luther ena hegeregerena dainai. Idia nanadaia namonamo, bena Tower of London ena dibura rumana lalonai idia koua, ela bona ia ese Kadinal Wolsey ia noia ena kerere do ia gwauatao.

Germany dekenai Tyndale be edeseni ia lao be hari ta ia diba goevagoeva lasi. Gau haida ese idia hahedinaraia reana ia be lagani ta lalonai Hamburg dekenai ia noho. Ia be Luther ida idia hedavari, a? Ta ia diba goevagoeva lasi, to Monmouth idia samania taudia idia gwau idia hedavari. To ita diba momokani gauna be inai: Tyndale ese Greek Revarevadia torea hanai gaukarana ai ia gaukara goadagoada. Ena revareva be edeseniai do idia printaia? Ia ese unai gaukara be Peter Quentell ia henia, Cologne ai.

Unai gaukara ia heau namonamo, ela bona John Dobneck, iena ladana ma ta be Cochlaeus, ese unai gaukara sivaraina ia kamonai. Maoromaoro Henry Namba 8 ena turana ta ia hamaorolaia, bena Henry ena noinoi dainai, maoromaoro Quentell idia taravatua, Tyndale ena revareva do ia printaia lasi.

Tyndale bona ena heduru tauna, William Roye, be idia heau mauri, Mataio ena Evanelia ena rau haida, Quentell ese ia printaia vadaeni gaudia, idia abia lao. Lagatoi ta ai idia gui, Rhine Sinavaina ai idia heau ela bona Worms, bena unuseniai edia gaukara idia haorea. Gabeai, Tyndale ena Taravatu Matamatana bukadia 6,000 idia printaia.b

Ena be Idia Koua Toho, To Ia Kwalimu

Gado hahanaia bona Baibel printadia be auka sisina, to Britain dekenai abidia lao be auka herea. Dubu oreana ena hesiai taudia bona gavamani taudia edia lalohadai aukana be English Channel dekenai abidia hanai dalana do idia koua, to hoihoi taudia ese Tyndale idia durua. Baibel be dabua ikumidia bona ma gau haida lalodiai idia hunidia, bena England bona Scotland dekenai idia abidia lao. Unai ese Tyndale ena lalona ia hagoadaia, to unai be unai gaukara hekwarahilaia karana ena matamana sibona.

February 11, 1526 ai, London dekenai, St. Paul’s Cathedral kahirakahira ai, Kadinal Wolsey be bisop 36 bona tomadiho gunalaia taudia ma haida ida idia hebou, “buka momo, bosea badadia idia hahonua gaudia, be lahi lalonai idia negea idia itaia totona.” Unai buka haida be Tyndale ena Baibel. Ia halasia gaudia ginigunadia rua sibona be hari idia noho. Tamona sibona be ibounai (ena ladana rauna mo ia boio), British Library lalonai ia noho. Hoa gauna be inai: Ma ta, ena rau 71 idia boio gauna, be St. Paul’s Cathedral Library lalonai idia davaria. Ta ia diba lasi daika ese ia atoa unuseniai.

Tyndale ese Baibel matamatadia ia karaia noho mai ena boga-auka ida. Unai Baibel be England ena haroro taudia ese idia abidia bona idia gabudia. Bena Tunstall ese dala idauna ta ia tahua. Ia be hoihoi tauna ladana Augustine Packington ida idia gwauhamata heheni, Tyndale ese ia torea bukadia iboudiai, Taravatu Matamatana danu, do idia hoidia, do idia gabudia totona, to Packington be Tyndale ida idia gwauhamata heheni guna. Halle ena Chronicle ia gwau: “Bisop ese buka ia abidia, Packington ese tanikiu herevadia ia abia, bona Tyndale ese moni ia abia. Gabeai, Taravatu Matamatana bukadia ma haida idia printaia neganai, momo herea be England dekenai idia abia lao haraga.”

Dahaka dainai haroro taudia ese Tyndale ena Baibel idia badulaia dikadika? Latin gado Vulgate Baibel ese revareva helagadia edia anina ia hunia sisina, to Tyndale ena Baibel, Greek gado gunana amo ia torea hanai gauna, ese Baibel ena hereva edia anina ia hahedinaraia goevagoeva England taudia dekenai. Haheitalai ta be inai: Korinto Ginigunana karoa 13 lalonai, Tyndale ese Greek gado herevana a·gaʹpe ia hahanaia, “love” ia torea, “charity” ia torea lasi. “Church” lasi, to “congregation” ia torea, unai amo ia hahedinaraia goevagoeva anina be dubu lasi to tomadiho taudia. To haroro taudia ese idia haheaukalaia diba lasi gauna be inai: Tyndale ese “priest” ena gabunai “elder” ia torea, bona “do penance” ena gabunai “repent” ia torea; unai amo ia hahedinaraia unai haroro taudia be mai edia hahelaga dagina siahuna lasi. David Daniell ese unai ena anina ia gwauraia, ia gwau: “Pegatori be lasi, ta be sibona ena kerere pris ia hamaorolaia hehuni karana be lasi, bona ta be ena kerere dainai sibona ia hahisia karana be lasi. Dubu Oreana ena taga bona ena siahu habadaia karana ena du rua idia moru unai.”(William Tyndale​—A Biography) Tyndale ena Baibel ese ia tohodia dalana be unai, bona hari inai negai idia abia dibana ese ia hamomokania vaitani ia ese hereva ia abidia hidi maoromaoro.

Antwerp, Koikoi, Bona Mase

Lagani 1526 bona 1528 padadiai, Tyndale ia lao Antwerp bena unuseniai ia noho namonamo, England ena hoihoi taudia bogaragidiai. Unuseniai ia ese The Parable of the Wicked Mammon, The Obedience of a Christian Man, bona The Practice of Prelates ia torea. Tyndale ese ena gado hahanaia gaukarana ia karaia noho, bona ia be tau ginigunana, Heberu Revarevadia be English gado ai ia torea neganai, Dirava ena ladana, Jehovah, ia torea. Ena ladana be nega 20 bona ma haida ia torea.

Antwerp ai, Tyndale be ena turana Thomas Poyntz dekenai ia noho neganai, Wolsey bona ena spai taudia ese idia hadikaia diba lasi. Tyndale ena ladana be bada, gorere taudia bona ogogami taudia ia durudia dainai. Gabeai, England tauna Henry Phillips ese Tyndale ia tura henia koikoi. Unai amo, lagani 1535 ai, Tyndale idia dogoatao bena Vilvorde Castle dekenai idia abia lao, unai gabu bona Brussels edia padadia be kilomita 10. Unuseniai dibura lalonai idia koua hua 16.

Ita diba goevagoeva lasi daika ese moni amo Phillips ena davana ia henia, to toana be Bisop Stokesley ese, badina be unai neganai ia ese “tomadiho herevadia dadaraia taudia” momo be London dekenai ia gabudia noho. W. J. Heaton be buka ladana The Bible of the Reformation lalonai ia gwau, lagani 1539 ai, Stokesley ena mase be kahirakahira neganai, “ia moale, badina be ena mauri negana lalonai ia ese tomadiho herevadia dadaraia taudia 50 ia gabua dainai.” Idia ta be William Tyndale; October 1536 ai, iena aiona idia gigia ela bona ia mase, bena taunimanima vairadiai ena tauanina idia gabua.

Guna kota oreana ta ese Tyndale idia kota henia. Unai orea lalonai be tomadiho hahedibalaia taudia badadia toi, Katolik Louvain University amo, unai iunivesiti ai Phillips be guna diba ia tahua. Haroro taudia toi Louvain amo, bisop toi, bona ladana bada taudia ma haida danu be kota dekenai. Tyndale idia itaia noho neganai, kota biagudia idia gwau ia be mai ena kerere badina be hereva momokani ia dadaraia, bena ena pris dagina idia kokia. Ia mase neganai, idia iboudiai ese unai idia moalelaia; unai neganai iena mauri laganidia be 42 reana.

Lagani 100 bona ma haida idia lao vadaeni, Tyndale ena sivarai torea tauna, Robert Demaus, ia gwau: “Nega ibounai idia itaia Tyndale be ia kara momokani mai ena gari lasi.” Tyndale ese ia ida ia gaukara tauna John Frith, Stokesley ese gabeai London dekenai ia gabua tauna, ia tore henia, ia gwau: “Nega ibounai, bema egu lalona ia hegeregere lasi, lau ese Dirava ena hereva ena kahana maragina ta lau haidaua lasi, bona hari dina ai danu, herevana tanobada lalonai gaudia iboudiai, moale, hahenamo, o taga, be lau idia henia, to unai bamona do lau karaia lasi.”

Unai dala amo William Tyndale ese ena mauri ia atoa diho, England taudia be idia lalo-pararalaia haraga diba Baibel ia henidia totona. Davana bada ia henia unai​—to ia henidia gauna be namo herea momokani!

[Footnotes]

a Nega daudau lasi inai ladana Fidei Defensor be unai tano ena golo bona siliva monidia, dekenai idia torea, bona Henry ese pope ia noia, ia murinai do idia lohia pavapavadia danu do ia henidia. Hari inai negai ia be Britain ena siliva monidia ai ia hedinarai, kwini ena kwarana ia gegea; inai bamona idia torea: Fid. Def., eiava F.D. sibona. King James Version Baibel, lagani 1611 gauna, lalonai inai hereva “Tomadiho Dalana Gimaia Tauna” be King James hanamoa herevana lalonai idia torea.

b Inai namba idia daradaralaia; diba momo taudia haida idia gwau 3,000.

[Box on page 29]

BAIBEL GUNADIA

TYNDALE ena noinoi, Baibel be ena bese taudia edia gado ai do ia torea noinoina, be kerere lasi, bona ia be unai bamona noinoina ginigunana lasi. Lagani 900 C.E. murinai Anglo-Saxon gado ai idia torea hanai. Lagani 1450 C.E. murinai, Baibel momo, Latin gado amo idia torea hanai gaudia, be Europe dekenai idia abia loaloa, taravatu lasi: German (1466), Italian (1471), French (1474), Czech (1475), Dutch (1477), bona Catalan (1478). Lagani 1522 ai, Martin Luther ese ena Taravatu Matamatana be German gado ai ia halasia. Tyndale ena henanadai be inai sibona: Dahaka dainai England taudia be gwaumaoro idia henidia lasi unai bamona do idia karaia?

[Picture Credit Lines on page 26]

Bible in the background: © The British Library Board; William Tyndale: By kind permission of the Principal, Fellows and Scholars of Hertford College, Oxford

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2026)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia