Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • w01 6/15 rau 27-30
  • Hasmonaean Taudia Bona Idia Rakatania Gaudia

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • Hasmonaean Taudia Bona Idia Rakatania Gaudia
  • Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia—2001
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Sibodia Idia Lohia Bona Idia Lalo-Tamona Lasi
  • Gabu ma Haida Abia Bona Dagedage Karana
  • Farisea Bona Sadukea Taudia Idia Hedinarai
  • Politikol Karadia Habadaia, Helaga Karadia Hamaragia
  • Hasmonaean Taudia Idia Rakatania Gaudia
  • Maccabee Taudia be Daidia?
    1998 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • “Farisea Taudia Bona Sadukea Taudia Edia Hatubua Muramura Dekenai Umui Naria Namonamo”
    1995 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Diari ese Dibura Negana Ia Haorea
    1996 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Duahia Taudia Edia Henanadai
    Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia—2005
Ma Haida Itaia
Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia—2001
w01 6/15 rau 27-30

Hasmonaean Taudia Bona Idia Rakatania Gaudia

IESU be tanobada dekenai ia noho neganai, Iuda tomadiho be kahana haida dekenai ia parara, bona unai kahana ta ta idia ura taunimanima idia biagua. Evanelia bukadia bona aposetolo taudia edia negai Iuda taudia edia sivarai ia torea tauna, Josephus, ena toretore ese unai idia hamomokania.

Unai neganai Farisea bona Sadukea taudia idia hedinarai, bona edia siahu be bada dainai taunimanima momo edia lalona idia veria bena idia abia dae lasi Iesu be Mesia. (Mataio 15:​1, 2; 16:1; Ioane 11:​47, 48; 12:​42, 43) To Heberu Revarevadia ese unai siahu bada oreadia rua idia herevalaia lasi.

Josephus be lagani 200 B.C.E. murina laganidia ia herevalaia lalonai, Sadukea bona Farisea taudia ia herevalaia danu. Unai nega lalonai Iuda taudia momo be Helene, o Greek taudia edia kastom bona lalohadai idia abia dae matamaia. To Helene taudia bona Iuda taudia huanai ia noho badu ia habadaia karana be inai, Seleucus lohia taudia be Ierusalema ena dubu idia hamiroa, edia dirava Zeus ena dubu ai idia halaoa. Iuda gunalaia tauna goadana, Judah Maccabee, Hasmonaean besena amo, ese gwau-edeede taudia edia ami ta ia hakaua lao bona dubu amo Greek taudia idia lulua.a

Maccabee taudia edia gwau-edeede bena kwalimu negana ia ore murinai, idia be orea idauidau mai edia lalohadai idauidau idia karaia, bona idia hepapahuahu heheni badina idia ta ta idia ura Iuda taudia momo edia lalona idia veria. Dahaka dainai edia kara be unai bamona? Dahaka dainai Iuda tomadihona be kahana momo dekenai ia parara? Haere ita abia totona, namona be Hasmonaean taudia edia sivarai ita itaia.

Sibodia Idia Lohia Bona Idia Lalo-Tamona Lasi

Judah Maccabee ese ia tahua lauma gauna, Iehova ena dubu ena tomadiho karana ia haginia lou murinai, politikol lalonai ia vareai. Unai dainai, Iuda taudia momo ese ia idia badinaia noho lasi. To, ia ese Seleucus lohia taudia ia tuari henia noho, Roma ida gwauhamata ta ia karaia, bona ia hekwarahi sibodia idia lohia Iuda Gavamanina ia haginia totona. Judah be tuari lalonai ia mase murinai, iena tadina Jonathan bona ena kakana Simon idia tuari noho. Matamanai, Seleucus lohia taudia ese Maccabee taudia idia dagedage henia bada. To gabeai, lohia taudia be politikol karadia haida idia abia dae, bona unai Hasmonaean tadikaka rua dekenai sibona idia lohia diba siahuna ena kahana ta idia henia.

Ena be Hasmonaean taudia be hahelaga besena amo idia mai, to idia ta be hahelaga tauna badana ena gaukara ia karaia lasi. Iuda taudia momo idia laloa Solomona be hahelaga tauna badana ena dagi ia henia Sadoka dekenai dainai, iena iduhu amo idia mai hahelaga taudia sibona be unai dagi idia abia be maoro. (1 King Taudia 2:35; Esekiela 43:19) Jonathan ia ura unai Seleucus taudia be hahelaga tauna badana dagina idia henia ia dekenai, bona tuari henia bona hereva henia karadia amo idia ia doria. To Jonathan ena mase murinai, iena kakana Simon ese unai bona gau ma haida ia karaia diba. September 140 B.C.E. ai, Ierusalema dekenai hadibaia hereva badana idia halasia, bona Greek taudia edia sitailo ia tohotohoa auri gauna dekenai inai hereva idia torea: “King Demetrius [Greek Seleucus lohia tauna] ese [Simon] dekenai hahelaga tauna badana dagina ia henia, ia be iena Turana ta ai ia halaoa, bona ia abia isi momokani. . . . Iuda taudia bona edia hahelaga taudia idia abia dae Simon be edia gunalaia tauna bona hahelaga tauna badana ela bona hanaihanai, eiava ela bona idia abidadama henia peroveta tauna ta do ia toreisi.”​​—⁠1 Maccabees 14:​38-​41 (Apokrifa lalonai oi davaria histori bukana ta).

Seleucus lohia taudia sibona lasi, to Iuda taudia edia “Orea Badana” ese Simon ena lohia bona hahelaga tauna dagidia​​—⁠ia bona ena bese taudia do idia abia dagidia​​—⁠idia abia dae. Unai ese gau badana ia makaia. Histori torea tauna, Emil Schürer, ia gwau Hasmonaean taudia ese politikol oreana idia haginia murinai, “idia lalo-hekwarahilaia bada gauna ia haidaua, Torah [Iuda Taravatudia] hagugurua karadia idia laloa guna lasi, to politikol dalanai edia siahu dogoatao bona habadaia karadia idia laloa guna matamaia.” To, Simon ia ura lasi Iuda taudia ia habadua, unai dainai dagi ladana “ethnarch,” anina be “taunimanima edia gunalaia tauna” ia gaukaralaia, bona “pavapava” ia gaukaralaia lasi.

Taunimanima momo idia moale lasi Hasmonaean taudia be tomadiho dalanai bona politikol dalanai siahu bada idia abia. Diba bada taudia momo idia gwau unai neganai Qumran oreana idia haginia. Sadoka iduhu amo hahelaga tauna ta, Qumran taudia edia toretore lalodiai idia gwauraia “Kara Maoromaoro Hadibaia Tauna,” ese Ierusalema ia rakatania, bona dagedage oreana ta be Mase Davarana kahirakahira ia noho Iudea Tano Gagaena dekenai ia hakaudia lao. Mase Davarana ena Lokua Toretoredia ta, Habakuku bukana ia herevalaia toretorena, ese “Kara Dika Hahelaga Tauna ia gwauraia dika, matamanai hereva momokani ia badinaia, to Israela ia lohia neganai ia hekokoroku.” Diba bada taudia momo idia laloa Jonathan eiava Simon be unai orea ia gwauraia lohia bona “Kara Dika Hahelaga Tauna.”

Simon ia ura ia biagua gabuna ia habadaia, unai dainai tuari ma haida ia karaia. To iena lohia negana ia doko haraga, Ieriko kahirakahira dekenai ia bona ena memero rua be aria ta idia moalelaia neganai, iena ravana tau be idia ia alaia mase. To biagua siahuna ia abia lasi. Simon ena natuna ginigabena ta, John Hyrcanus, idia hamaoroa ta ese ia do ia alaia gwauraia. Ia idia alaia gwauraia taudia ia dogoatao bona iena tamana ena lohia bona hahelaga tauna badana dagina ia abia.

Gabu ma Haida Abia Bona Dagedage Karana

Matamanai, Suria ena ami taudia ese John Hyrcanus idia dagedage henia, to lagani 129 B.C.E. ai, Seleucus lohia besena ese Patia taudia ida idia karaia tuari badana ta lalonai idia halusidia. Diba bada Iuda tauna, Menahem Stern, ese unai tuari ena anina Seleucus besena dekenai ia herevalaia, ia gwau: “Edia basileia ena oromana ibounai ia hadikaia bamona.” Unai dainai Hyrcanus ese “Iudea ena politikol independens ibounai ia abia lou, bona ia lohiaia gabuna ia habadaia matamaia.” Bona ia habadaia momokani.

Suria ena dagedage karadia idia ore dainai, Hyrcanus ese Iudea murimurinai idia noho gabudia lalonai ia vareai, bona idia ia lohia matamaia. Unai tano idia noholaia taudia ia doria Iuda tomadiho idia abia dae totona, eiava edia hanua do ia hadikaia ore. Unai bamona dagedage karana ia karaia Idumea (Edoma) taudia dekenai. Stern ese unai ia herevalaia, ia gwau: “Idumea taudia doria karana be idau, badina ia be nega ginigunana ta ese taunimanima haida sibona lasi, to bese ibounai ta ia fosia edia tomadiho idia haidaua totona.” Hyrcanus ia abia gabudia ta be Samaria, bona unuseniai, Gerisima Ororona dekenai ia noho Samaria dubuna ia hadikaia ore. Histori torea tauna Solomon Grayzel ese Hasmonaean lohia besena edia kara, ma haida idia fosia edia tomadiho idia haidaua totona, ena kavakava ia herevalaia, ia gwau: “Mattathias [Judah Maccabee ena tamana] ena tubuna be Mattathias ia haginia bona ena uru taudia ese idia gimaia hakaua herevana​​—⁠tomadiho ta oi abia hidi diba mai ura kwalimu ida​​—⁠ia utua.”

Farisea Bona Sadukea Taudia Idia Hedinarai

Josephus ese Hyrcanus ena lohia negana ia herevalaia neganai, unai be nega ginigunana Farisea bona Sadukea taudia edia bada ia lao siahuna ia herevalaia. (Josephus ese Jonathan ena negai idia noho Farisea taudia ia herevalaia danu.) To ia ese edia matamaia dalana ia gwauraia lasi. Diba bada taudia haida idia laloa idia be Hasidim oreana amo idia mai, unai be Iuda tomadiho idia goadalaia bona Judah Maccabee be tomadiho gaudia ia tahua neganai ia idia durua oreana, to politikol gaudia ia tahua matamaia neganai ia idia rakatania.

Inai ladana Farisea be Heberu herevana ta, ena anina be “gini siri taudia” amo idia abia, to haida idia laloa unai hereva ena anina be “anina gwauraia hedinarai taudia.” Farisea taudia be diba bada taudia to idia be ladana bada taudia eiava iduhu tamona ta amo idia vara lasi. Idia ura kastom dalanai idia goeva noho bona unai idia karaia totona lalohadai aukadia haida idia badinaia, dina ta ta ai idia karaia karadia lalonai, hahelaga taudia idia badinaia dubu taravatudia idia gaukaralaia. Farisea taudia be Baibel ena anina hahedinaraia dalana matamatana idia karaia, bona gabeai idia gwau ena ladana be uduna amo idia gwauraia taravatuna. Simon ena lohia negana lalonai, idia haida be siahu bada idia abia, badina Gerousia (tatau badadia edia orea), gabeai idia gwauraia Kaunsolo lalonai idia vareai.

Josephus ia gwau John Hyrcanus be guna Farisea taudia edia stiuden ta bona idia ia durua tauna. To, nega ta, Farisea taudia ese ia idia sisiba henia badina hahelaga tauna badana ena dagi ia rakatania lasi. Unai neganai hepapahuahu badana ia matamaia. Hyrcanus ese Farisea oreana edia hahegani idauidau ia taravatua. Panisia karana ma ta ia karaia, Sadukea taudia, Farisea idia inai henia taudia, edia kahana ai ia gini.

Hahelaga Tauna Badana Sadoka ena bese taudia be Solomona ena nega amo hahelaga tauna ena gaukara idia karaia, bona reana unai ladana Sadukea be Sadoka amo idia abia. To, Sadukea taudia ibounai be unai bese amo lasi. Josephus ena hereva hegeregerena, Sadukea taudia be unai tano ena lohia bona taga bada taudia, bona taunimanima momo ese idia ura henidia lasi. Profesa Schiffman ia gwau: “Idia momo . . . be hahelaga taudia eiava hahelaga tauna badana ena ruma besena amo hahine idia adavaia.” Nega daudau lalonai, siahu taudia ida idia gaukara hebou. Unai dainai, Farisea taudia edia gaukara taunimanima vairanai, bona taunimanima ibounai ese hahelaga tauna bamona karadia idia badinaia be namo lalohadaina be Sadukea taudia edia siahu ia hadikaia diba gauna. Hyrcanus ena lohia lagani ginigabedia lalonai, Sadukea taudia ese biagua siahuna idia abia lou.

Politikol Karadia Habadaia, Helaga Karadia Hamaragia

Hyrcanus ena mero badana, Aristobulus, be lagani tamona sibona ia lohia bena ia mase. Ia ese Iturea taudia ia fosia noho edia tomadiho idia haidaua totona, bona Galilea ena ataiai kahana be Hasmonaean taudia edia siahu henunai ia atoa. To ena tadina Alexander Jannaeus ena lohia negana, lagani 103-​76 B.C.E. lalonai, Hasmonaean lohia taudia be siahu bada herea idia abia.

Alexander Jannaeus ese guna idia haginia daladia ia rakatania bona ia gwau ia be hahelaga tauna badana bona king. Unai neganai Hasmonaean taudia bona Farisea taudia edia hepapahuahu idia habadaia, bona tano tamona taudia tuari heheni karana ia vara danu bona Iuda taudia 50,000 idia mase. Gwau-edeede karana badana ia ore murinai, Jannaeus ese gwau-edeede taudia 800 ia hasatauroa, Dirava diba lasi king edia kara ia tohotohoa. Idia mase gwauraia lalonai, idia vairanai edia adavadia bona natudia idia alaia mase, bona unai neganai Jannaeus bona ena hahinedia be aria ta idia moalelaia.b

Ena be Jannaeus be Farisea taudia ia inai henia, to ia be politikol karadia ia diba namonamo tauna. Ia itaia Farisea taudia idia abia dae taudia edia namba ia bada ia lao. Ia mase gwauraia neganai, ena adavana, Salome Alexandra, ia hamaoroa idia danu do ia lohia be namo. Jannaeus ena mero ta ia abia hidi lasi, to ena adavana ia abia hidi ena basileia do ia lohia totona. Ia be lohia hahine namona, bona unai bese dekenai, Hasmonaean lohia taudia henunai idia mamia maino negana (lagani 76-​67 B.C.E.) badana ia havaraia. Farisea taudia be edia siahu idia abia lou, bona edia tomadiho hahegani idauidau dekenai idia atoa taravatudia idia kokia.

Salome ia mase neganai, iena memero, Hyrcanus Iharuana, be hahelaga tauna badana ena gaukara ia karaia, bona Aristobulus Iharuana be siahu abia totona idia hepapahuahu. Idia ruaosi be edia sene taudia idia hahedinaraia vadaeni lalo-parara karana, politikol bona tuari karadia dekenai idia abia lasi. Bona Seleucus basileia ia moru bona Roma taudia be unai gabu dekenai idia goada idia lao ena anina idia lalo-pararalaia namonamo lasi danu. Lagani 63 B.C.E. ai, idia ruaosi be Damaseko lalonai ia noho Roma lohia tauna, Pompey, dekenai idia lao, bona ia idia noia edia hepapahuahu ia hamaoromaoroa. Unai lagani tamona ai, Pompey bona ena ami be Ierusalema dekenai idia lao bona idia biagua matamaia. Hasmonaean basileia hamorua negana ia matamaia. Lagani 37 B.C.E. ai, Idumaea tauna, Pavapava Heroda Badana, ese Ierusalema ia abia. Roma ena Kaunsolo edia lalo-namo ia abia bona “Iudea ena King” ai ia lao bona ia be “Roma taudia edia turana ta ai ia lao.” Hasmonaean basileiana ia ore momokani.

Hasmonaean Taudia Idia Rakatania Gaudia

Hasmonaean taudia edia nega, Judah Maccabee amo ia lao Aristobulus Iharuana, ese badina ia atoa dainai Iesu be tanobada dekenai ia noho neganai tomadiho parara karana ia vara. Hasmonaean taudia idia hamatamaia neganai, Dirava tomadiho henia karana idia goadalaia, to gabeai edia kara ia dika ia lao bona sibodia edia ura gaudia idia laloa. Edia hahelaga taudia ese Dirava ena Taravatu badinaia karana henunai taunimanima idia hatamonaia diba, to unai bese idia hakaua lao politikol hepapahuahu badana dekenai. Unai bamona gabu dekenai, tomadiho dekenai taunimanima idia hapararaia lalohadai momo idia vara. Hasmonaean taudia idia ore, to Heroda bona Roma taudia henunai ia noho besena lalonai, Sadukea, Farisea, bona orea ma haida be tomadiho dalanai taunimanima idia biagua siahuna idia abia totona idia heai heheni.

[Footnotes]

a November 15, 1998, Gima Kohorona ena hereva “Maccabee Taudia be Daidia?” itaia.

b Mase Davara Lokua Toretoredia amo ta, “Nahumu Ia Herevalaia” gauna, ese “ia Badu Laiona” ia kikilaia, ia gwau “mauri taudia ia taua dae,” bona reana ataiai ai gwauraia vadaeni kara ia herevalaia.

[Chart on page 30]

(For fully formatted text, see publication)

Hasmonaean Lohia Besena

Judah Maccabee Jonathan Maccabee Simon Maccabee

↓

John Hyrcanus

Salome Alexandra — adavana — Alexander Jannaeus Aristobulus

↓ ↓

Hyrcanus Iharuana Aristobulus Iharuana

[Picture on page 27]

Judah Maccabee ia ura Iuda taudia be sibodia idia lohia

[Credit Line]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.

[Picture on page 29]

Hasmonaean taudia idia hekwarahi Iuda lasi hanuadia idia abia totona

[Credit Line]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2026)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia