Diari ese Dibura Negana Ia Haorea
IESU KERISO bona ena aposetolo taudia edia nega be Heberu Revarevadia idia torea negana amo ia idau momokani. To Baibel duahiduahi taudia haida be reana idia laloa peroveta tauna Malaki ena nega bona Evanelia torea tauna Mataio ena nega padadiai taunimanima edia noho dalana bona tomadiho karana idia haidaua badabada lasi; unai lagani 400 lalodiai Baibel buka ta idia torea lasi.
Hari iseda negai idia hahanaia Baibel momo lalodiai, Heberu Revarevadia ena buka ginigabena be Malaki. Babulonia amo idia ruhaia Israela orena taudia edia tano dekenai idia giroa vadaeni neganai, Malaki ese ia torea. (Ieremia 23:3) Abidadama Iuda taudia ia hagoadaia Dirava ena hahemaoro dinana, tanobada dekenai kara dika ia haorea bona Mesia Ena Nega do ia hamatamaia gauna, totona idia naria. (Malaki 4:1, 2) Unai neganai, Parasa ese idia ia lohiaia. Parasa tuari taudia idia noho Iuda dekenai heai ia vara lasi totona bona lohia taudia edia oda mai dagedage ida idia hamomokania totona.—Esera 4:23 itaia.
To, unai lagani 400 lalodiai Baibel tanodia ai maino ia noho hanaihanai lasi. Lauma dalanai dibura bona daradara ia vareai matamaia. Asia dekenai dagedage amo taunimanima idia hagaria dikadika, edia noho ia dika, tomadiho lalohadai aukadia idia noho, idia gwauraia kava lalohadaidia be momo, bona kastom idaudia momo idia manadalaia diba lasi.
Keristani Greek Revarevadia ena buka ginigunana, Mataio, be nega idauna ta ai ia torea. Roma tuari taudia ese taunimanima idia doria Pax Romana, eiava Roma Mainona, idia badinaia totona. Dirava idia gari henia taudia ese Mesia ena lou mai negana idia naria; idia diba ia ese hisihisi, dagedage lohia taudia, bona ogogami do ia haorea bona lauma dalanai edia mauri do ia hadiaria; taga, noho namona, bona maino do ia mailaia. (Luka 1:67-79; 24:21; 2 Timoteo 1:10 itaia.) Lagani handred haida Iesu ia do vara lasi neganai, Iuda oreana ena oromana idia haidaua gaudia do ita laloa hari.
Parasa Ena Nega ai Iuda Taudia Edia Mauri
Kurese (Sairasi) ena hereva dainai, lagani 537 B.C.E. ai Iuda taudia bona idia bamoa Iuda lasi taudia be Babulonia idia rakatania. Unai lauma gaudia idia laloa bada orena taudia ese idia hadikaia ore tanona bona siti dekenai idia giroa. Guna Israela ena teritori ia bada herea, to Edoma, Kanana, Samaria, Arabia iduhu taudia, bona taunimanima ma haida ese idia hamaragia. Iuda bona Beniamina iduhu edia teritori gunana orena be Iuda provinisi ai ia lao, Parasa ese ia lohiaia teritori ladana idia gwauraia Abar Nahara (Sinavai Murinai Gabuna) dekenai ia noho.—Esera 1:1-4; 2:64, 65.
The Cambridge History of Judaism bukana ia gwau Parasa taudia edia lohia henunai, Iuda ese “ena teritori ia habadaia bona Iuda taudia edia momo ia bada ia lao.” Ierusalema ia herevalaia, ia gwau: “Hanua taudia bona tomadiho totona idia mai vadivadi taudia ese harihari gaudia idia mailaia; Dubu Helaga bona hanua be taga gabudia ai idia lao, inai taga gabuna dekenai idau bese hoihoi taudia bona ima gaukara taudia idia lao.” Ena be Parasa taudia ese tano ena gavamani bona ena tomadiho idia koua lasi, to takisi moni bada herea idia ura idia abia bona golo o siliva sibona amo davana idia hagugurua diba.—Nehemia 5:1-5, 15; 9:36, 37; 13:15, 16, 20 itaia.
Parasa Basileiana ena lagani ginigabedia ai, teritori lohia taudia idia gwau-edeede bona heiriheiri bada idia vara. Iuda taudia momo ese Meditereinien Kone gabudia edia heai lalonai idia vareai bona Parasa taudia ese unai taudia idia siaia lao not kahana ai, Caspian Davara dekenai ia noho gabuna, Hyrcania dekenai. To, Iuda dekenai idia noho taudia momo ese Parasa ena panisia karana idia mamia lasi.
Greece Ena Nega
Lagani 332 B.C.E. ai, lepadi bamona, Alexander Badana be Middle East dekenai ia vareai. To ia do mai lasi neganai, taunimanima momo ese Greece taudia edia kohu idia ura henia vadaeni. (Daniela 7:6) Alexander ia diba politikol dalanai Greece taudia edia mauri dalana ia gaukaralaia diba iena siahu ia habadaia totona. Unai dainai iena basileia lalonai mai ena ura ida, Helene o Greece taudia edia lalohadai ia hagoadaia. Taunimanima momo be Greece gado idia gaukaralaia. Alexander ena lohia negana kwadogina lalona, koikoi hehuni lalohadai, spot gadara, bona hairai gaudia ura henia lalohadai idia abidia isi. Gabeai, Iuda taudia ese edia kastom idauidau idia badinaia auka lasi to Helene taudia edia lalohadai idia abia dae.
Lagani 323 B.C.E. ai Alexander ena mase murinai, ena dagi idia abia Suria bona Aigupito taudia be peroveta tauna Daniela ese ia gwauraia “not kahana ena king” bona “saut kahana ena king” ginigunadia ai idia lao. (Daniela 11:1-19, NW) “Saut kahana ena king,” Aigupito tauna Ptolemy Namba 2 Philadelphus (285-246 B.C.E. ai) ena lohia negana ai, Heberu Revarevadia be Greece taudia momo ese idia gaukaralaia Koine gado dekenai idia hanaia matamaia. Ladana idia hatoa Septuagint. Unai buka ena siri momo idia gwauraia lou Keristani Greek Revarevadia lalonai. Greece gado be Baibel ena hereva edia anina maorona ia hahedinaraia goevagoeva unai dibura bona lauma dalanai ia daradara tanobadana ai.
Antiochus Namba 4 Epiphanes be Suria ena king bona Palestine ena lohia ai ia lao murinai (175-164 B.C.E. ai), ena gavamani ena dagedage dainai Iuda taudia edia tomadiho dalana be kahirakahira ia haorea. Iuda taudia idia hamaoroa, Iehova Dirava idia dadaraia bona Greece ena dirava idia tomadiho henia, bema lasi, do idia hamasedia. December 168 B.C.E. ai, Iehova ena boubou patapatana Ierusalema ena Dubu Helaga dekenai, kaivakuku boubou patana idia haginia bona boubou karana ia latanai idia karaia Olympian diravana Zeus dekenai. Judas Maccabaeus ena gunalaia henunai, boga-auka Iuda taudia haida idia tuari ela bona Ierusalema idia abia lou. Dubu Helaga idia hamiroa dinana lagani toi murinai momokani ai, Dirava dekenai dubu idia hahelagaia lou, bona dina ta ta ai boubou karana idia karaia matamaia lou.
Greece ena nega ena orena laganidia lalonai, Iuda taudia be mai dagedage ida idia ura edia tano hetoana gunanai hegeregerena edia teritori idia habadaia. Edia tuari goadana be Dirava ia ura lasi dalanai idia gaukaralaia edia Iuda lasi dekena taudia be Iuda tomadiho idia abia dae totona, to bema lasi, idia hamasedia. To, Greece ena politikol dalana idia gaukaralaia noho edia siti bona hanua dekenai.
Unai neganai, hahelaga tauna ena dagi idia tahua taudia edia kara ia dika herea. Palani dikadia, ala-ala, bona politik lalonai idia vareai bona koikoi karana idia karaia dainai edia dagi ia hakererea. Iuda taudia ihuanai Dirava badinaia lasi karana ia goada ia lao neganai Greece spot gadara urana ia goada ia lao danu. Hoa gauna be, hahelaga taudia matamatadia ese dubu gaukarana idia rakatania, spot gadara lalonai idia vareai totona! Iuda lasi taudia be dabua lasi spot gadara idia karaia dainai, Iuda taudia idia hemarai edia toana be idau. Hisihisi bada operesen idia haheaukalaia “kopina utua lasi” toana idia hahedinaraia totona.—1 Korinto 7:18 itaia.
Edia Tomadiho Dalana Ia Idau
Ierusalema idia haginia lou ena murina laganidia ai, abidadama Iuda taudia be Heberu Revarevadia ai ia hedinarai hereva momokani be dirava koikoi tomadiho henia taudia edia lalohadai ida idia atoa hebou lasi. Ena be lagani 60 Parasa taudia idia bamoa vadaeni murinai Eseta ena buka ia torea, to ia lalonai Parasa edia tomadiho ena lalohadai ta be lasi. Baibel bukadia Esera, Nehemia, bona Malaki be Parasa negana ena matamana ai (537-443 B.C.E. ai) idia torea, to idia lalonai Parasa tomadiho ena lalohadai ta be lasi danu.
To diba bada taudia idia laloa Parasa ena nega ena dokona ai Iuda taudia momo be Parasa ena dirava badana, Ahura Mazda, tomadiho henia taudia edia lalohadai haida idia abia dae. Essene taudia ese idia gari henia bona abia dae gaudia amo, unai ita itaia. Uda sisia, tano gagaena idia noho animal, bona hanuaboi idia roho manu totona idia gaukaralaia Heberu herevadia, be Babulonia bona Parasa gori sivaraidia lalonai idia kikilaia lauma dikadia bona koboni ida idia hahegeregerea.
Iuda taudia ese unai bamona gaudia idia laloa lou. Edia lalohadai guba, hel, soul, Hereva (Logos), bona aonega dekenai idia haidaua. Bena, unai neganai ia noho hadibaia hereva, Dirava be ita amo ia noho daudau dainai taunimanima ida ia herevahereva lasi bona namona be ihuanai taudia idia noho lalohadaina, idia abia dae. Greece taudia ese unai ihuanai taudia, o henari laumadia idia gwauraia daimones. Iuda taudia idia abia dae, Greece taudia bamona, unai daimones (demoni) haida be namo bona haida be dika. Unai amo demoni ese Iuda taudia idia biagudia haraga.
Gabu ta ta ai, edia tomadiho be dala namona ta ai ia idau. Dubu momo idia haginia bona Iuda taudia idia hebou tomadiho hadibaia bona guriguri totona. Edena negai, edeseniai bona edena dala ai Iuda taudia edia dubu ginigunana ia matamaia ita diba lasi. To, daudau gabu dekenai idia noho dainai, Dubu Helagana dekenai idia tomadiho lasi taudia idia durudia. Unai dainai momo idia laloa reana dubu hamatamaia negana be Ierusalema idia hadikaia bona Dubu Helaga idia do haginia lasi neganai. Unai dubu be gabu namodia Iesu bona ena hahediba taudia be Dirava ena sivarai, ‘dibura dekena amo idia ia boiria vadaeni iena diari namo bada herea lalonai do idia noho’ sivaraina, be taunimanima dekenai idia harorolaia totona.—1 Petero 2:9.
Iuda Taudia ese Lalohadai Idaudia Idia Abia Dae
Lagani 200 B.C.E. murinai, lalohadai idaudia idia hedinarai matamaia. Idia be tomadiho oreadia idaudia lasi. Lasi, idia be Iuda haroro taudia, philosophers, bona politik lalonai idia vareai taudia edia grup haida; idia ura Iuda tomadiho amo taunimanima bona edia Iuda besena idia biagua.
Sadukea taudia be politik lalonai idia vareai; momo be taga lohia ruma besedia amo idia mai; bona lagani 150 B.C.E. bamona murinai, Hasmonaean tuarina ai idia hahedinaraia idia be mai aonega ida idia hereva diba taudia. Idia momo be pris taudia, haida be bisinesi taudia bona tano biaguna taudia. Iesu ia vara negana ai, Sadukea taudia momo idia moale Roma be Palestine ia lohiaia badina idia laloa unai gavamani do ia ore haraga lasi bona edia mauri dalana do ia haidaua bada lasi. (Ioane 11:47, 48 itaia.) Grup maragina ta (Herodian taudia) idia laloa Heroda ena ruma bese taudia ese idia lohia be namo, badina Iuda taudia edia hemami do idia laloa. To, Sadukea taudia idia ura lasi Iuda tomadiho goadalaia taudia ese Iuda besena do idia biagua, idia ura hahelaga taudia sibodia ese Dubu Helagana idia biagua. Sadukea taudia ese idia abia dae gaudia idia badinaia mai goada ida; momo be Mose ena toretore herevadia amo, bona idia hahedinaraia Farisea taudia edia orea goadana idia dadaraia. (Kara 23:6-8) Sadukea taudia ese Heberu Revarevadia ena peroveta herevadia idia laloa be gwauraia kava gaudia bona idia dadaraidia. Idia hadibaia Baibel ena histori, ena ane, bona aonega herevadia idia herevalaia bukadia be Dirava amo lasi bona anina bada lasi gaudia.
Greece ena nega ai, Iuda taudia edia mauri dalana idia haorea garina dainai Farisea oreana idia haginia. To Iesu ena nega ai, unai orea ese sene herevadia idia badinaia auka, taravatu maragimaragi momo idia haginia, idia hekokoroku, idia be sibodia edia ura idia tahua haroro bona hadibaia taudia idia halaoa vadaeni, bona dubu lalonai edia hahediba amo Iuda besena idia biagua toho. Idia be bisinesi idia karaia o taga bada sisina famili amo idia mai bona ogogami taudia idia inai henia. Iesu ese idia ia gwauraia sibodia edia ura idia tahua taudia, mai hebogahisi lasi ida moni idia ura henia taudia unai; idia be kara koikoi taudia. (Mataio, karoa 23) Idia gwau Heberu Revarevadia ibounai idia abia dae to sibodia idia haginia taravatudia idia laloa bada bona idia atoa guna. Idia gwau sene taravatudia be “Taravatu ia hegege haba.” To ia be haba ta lasi, ia be Dirava ena Hereva ia hadikaia bona taunimanima ia hadaradaraia gauna.—Mataio 23:2-4; Mareko 7:1, 9-13.
Essene taudia be taunimanima amo idia noho idia sibodia idia haginia hanua maragidia haida lalonai. Idia laloa idia be Israela korikori ena orena, bona mai edia goeva ida gwauhamata Mesiana do idia naria. Essene taudia edia mauri dalana be auka, idia abia dae gaudia momo be Parasa bona Greece taudia amo idia abia.
Tomadiho daladia idauidau idia badinaia Zealot taudia idia ura Iuda besena ese sibona do ia naria, bona unai kara idia koua taudia idia inai henia bona idia ura hamasedia. Idia gwauraidia Hasmonaean taudia bamona, bona idia momo be tauhau. Idia gwauraidia raskol taudia, idia ala-ala bona gavamani idia gwau-edeede henia taudia; dala dekenai bona taunimanima idia hebou gabudia ai taunimanima idia hagaria bona hadikaia dainai, taunimanima edia mauri idia hahekwakwanaia.
Alexandria Iuda taudia Aigupito ai be Greece amo idia mai lalohadaidia momo idia abia dae. Unai gabu amo unai lalohadai idia lao Palestine bona Diaspora ai idia noho Iuda taudia dekenai. Diba bada Iuda taudia, Apocrypha bona Pseudepigrapha bukadia idia torea taudia, idia laloa Mose ena toretore gaudia be gori sivaraidia, anina bada lasi, momokani lasi sivaraidia sibona.
Roma ena nega ia matamaia neganai, Helene taudia ese Palestine taudia edia mauri ena heau dalana, politikol dalana, bona edia lalohadai idauidau idia haidaua vadaeni. Guna, Baibel ena hereva hegeregerena idia karaia tomadiho dalana ena gabu dekenai, Babulonia, Parasa, bona Greece amo idia mai lalohadaidia bona Baibel ena hereva momokani sisina idia haboua, ia Iuda tomadihona hari. Bema Sadukea, Farisea, bona Essene taudia edia momo oi duahia hebou, Iuda besena taudia 100 100 amo idia be 7 7 sibona. To edia heiriheiri lalohadaidia ese Iuda taudia ia hakaua kerere dainai, idia momo ‘edia tauanina idia manokamanoka, bona idia lao idau gabu idau gabu dekenai, mamoe mai edia naria tauna lasi bamona.’—Mataio 9:36.
Iesu Keriso be lauma dalanai ia dibura tanobadana dekenai ia raka vareai. Idia hisihisi taudia ia boiria: “Tauanina manokamanoka bona gaukara metau taudia ibounai, lau dekenai umui mai, lau ese laga-ani do lau henia umui dekenai.” (Mataio 11:28) Ena hereva, “Lau be tanobada ena diari,” idia moalelaia momokani! (Ioane 8:12) Moale ia havaraia gauna ma ta be iena gwauhamata: “Lauegu murina dekenai do ia raka tauna be dibura lalonai do ia loaloa lasi, to mauri ena diari do ia abia.”—Ioane 8:12.
[Picture on page 26]
Iesu ia hahedinaraia Iuda tomadiho gunalaia taudia be lauma dalanai dibura dekenai idia noho
[Picture on page 28]
Antiochus Namba 4 (Epiphanes) ena laulau be moni ta dekenai
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.