Karoa 11
Baibel ena Sinado Badana Tamona
Mani inai oi laloa: Buka 66 be tatau 40 bamona ese idia toredia, lagani 1,600 lalodiai. Torea taudia tano idauidau dekenai idia noho ese gado toi ai idia toredia. Idia iboudiai be mai edia kara idauidau, mai edia diba idauidau, bona mai edia mauri daladia idauidau. To idia torea bukadia be haida ese idia haboudia neganai, idia davaria idia be buka tamona mai ena sinado badana tamona. Unai bamona buka ta ita laloa davari be auka, ani? To Baibel be unai bamona buka.
1. (Hamatamaia herevana danu) Dahaka danu ese ia hahedinaraia Dirava ese Baibel ia havaraia?
BAIBEL ena hereva be mai edia lalo-maoromaoro ida idia tahua taudia ese idia laloa bada gauna be inai: Ena be buka idauidau be ia lalonai idia haboua, to ia be mai ena sinado tamona. Ena matamana amo ela bona ena dokona, ia ese Dirava tamona, ia idau diba lasi Diravana, tomadiho henia karana ia abia isi, bona ena buka iboudiai ese ena sinado badana tamona idia hahedinaraia. Unai ese ia hahedinaraia Baibel be Dirava ena Hereva.
2, 3. Eden lalonai, Dirava ese dahaka peroveta herevana amo helaro namona ia hahedinaraia, bona dahaka ia vara dainai unai hereva ia halasia?
2 Baibel ena sinado badana be ena buka ginigunana lalonai idia torea guna. Ia gwau iseda tubudia ginigunadia, Adam bona Eva, be Dirava ese ia havaradia taunimanima goevadaedia, bona Paradaiso umana, Eden, lalonai ia hanohodia. To gaigai ta ese Eva ia koia, ia hamaoroa Dirava ena taravatu be maoro lasi. Unai dainai Eva be kara dika ia karaia, bena Adam danu ese Dirava ia gwau-edeede henia. Unai dainai Dirava ia gwau ruaosi do idia mase, bena Eden amo ia luludia. Unai gwau-edeede karana ginigunana dainai hari ita be hisihisi ita ania noho. Iseda tubudia ginigunadia edia amo ita ibounai ese kara dika bona mase ita abia.—Genese 3:1-7, 19, 24; Roma 5:12.
3 To unai neganai Dirava ese peroveta herevana ta Adam bona Eva vairadiai ia gwauraia, idia ese edia natudia do idia hamaorolaidia bena ia dainai helaro namona do idia abia totona. Ia ese gaigai ia hereva henia, ia gwau: “Lau ese badu oi bona hahine huanai do lau atoa, bona oiemu garana bona iena garana huanai. Ia ese emu kwarana do ia haberoa, bona oi ese iena aena geduna do oi haberoa.”—Genese 3:15; Roma 8:20, 21.
4. Unai hereva lalonai Iehova ese dahaka gau 4 ia herevalaidia, bona ia gwau edena bamona do idia kara heheni?
4 Gau 4 ia herevalaidia unai: gaigai mai ena garana bona hahine mai ena garana. Nega daudau herea lalonai hahine mai ena garana bona gaigai mai ena garana do idia badu heheni hanaihanai. Unai hegeregerena, tomadiho momokani bona tomadiho koikoi do idia tuari heheni hanaihanai, bona kara maoromaoro bona kara dika do idia tuari heheni hanaihanai. Gaigai ese hahine ena garana ena aena geduna do ia haberoa neganai, do ia laloa ia kwalimu. To gabeai, hahine ena garana ese gaigai ena kwarana do ia moia patapata bona unai gwau-edeede karana ginigunana ena anina ibounai do ia haorea neganai, Dirava ena kara maoromaoro do ia hahedinaraia goevagoeva.
5. Edena bamona ita diba Eva be Dirava ese ia perovetalaia hahinena lasi?
5 Hahine bona gaigai be daidia? Edia garadia be daidia? Eva ese ena natuna roboana, Kain, ia abia neganai, ia gwau: “Iehova ena heduru amo tau ta lau havaraia inai.” (Genese 4:1) Reana ia laloa ia sibona be Dirava ese ia perovetalaia hahinena bona unai natuna be ia perovetalaia garana. To Kain ena lalona ia dika, gaigai ena hegeregerena. Ia ese ena tadina Abel ia alaia mase. (Genese 4:8) Unai peroveta herevana ena anina be idau bona ia dobu; Dirava sibona ese ia gwauraia hedinarai diba. Vadaeni, nega ta ta sisina sisina ia gwauraia hedinarai. Dala idauidau amo Baibel ena buka 66 iboudiai ese Baibel ena peroveta herevana ginigunana ena anina hahedinaraia karana idia durua.
Gaigai be Daika?
6-8. Iesu ena hereva ese ita edena bamona ia durua, gaigai ia hasiahua tauna ita diba totona?
6 Genese 3:15 ese ia gwauraia gaigaina be daika? Unai sivarai ia gwau gaigai ta ese Eva ia hereva henia, to gaigai idia hereva diba lasi. Daika ese unai gaigai ia hasiahua dainai ia herevahereva? Nega daudau murinai Iesu ese unai ia gwauraia hedinarai goevagoeva, tanobada dekenai ia haroro neganai.
7 Nega ta, Iesu be Iuda tomadiho gunalaia taudia ida idia herevahereva. Ena be idia heagi idia gwau idia be Abraham ena natudia, to Iesu ena hereva idia gwauatubu. Unai dainai Iesu ese ia gwau henidia, ia gwau: “Umui be emui tamana Satani dekena amo umui mai, bona umui ura emui tamana ena ura dikadia do umui karaia. Hamatamaia nega dekena amo ia be alaia tauna, bona hereva momokani be ia badinaia lasi, badina iena lalona dekenai hereva momokani be lasi. Ia be hereva koikoi ia gwauraia, iena kara momokani be unai, badina ia be koikoi tauna, bona ia be koikoi ibounai edia tamana.”—Ioane 8:44.
8 Iesu ia hereva auka unai. Ia gwau Diabolo be “alaia tauna” bona “koikoi ibounai edia tamana.” Hereva koikoi ginigunadia be gaigai ese ia gwauraia Eden lalonai. Momokani, unai hereva koikoidia ia halasia tauna be “koikoi ibounai edia tamana.” Danu, unai hereva koikoidia dainai Adam bona Eva idia mase. Unai dainai, unai idaunegai koikoi tauna be alaia tauna ta. Momokani, Eden lalonai gaigai ia hasiahua tauna be Satana Diabolo, bona unai idaunegai peroveta herevana amo Iehova ese Satana ia hereva henia.
9. Satana be edena bamona ia vara?
9 Haida idia henanadai, idia gwau: Bema Dirava ia namo, dahaka dainai ia ese Diabolo ia havaraia? Iesu ena hereva ese unai henanadai ia haerelaia. Ia ese Satana ia herevalaia, ia gwau: “Hamatamaia nega dekena amo ia be alaia tauna.” Satana ese Eva ia koia neganai, ia be Satana ai ia lao matamaia—Heberu gado ai unai hereva ena anina be “inai tauna.” Dirava ese Satana ia havaraia lasi. Guna ia be kamonai aneruna ta, to ura dikana be ena kudouna lalonai ia tubu neganai ia koua lasi, unai dainai ia be Satana ai ia lao.—Deuteronomi 32:4; ma danu Iobu 1:6-12; 2:1-10; Iakobo 1:13-15 itaia.
Gaigai ena Garana
10, 11. Iesu bona aposetolo Ioane ese Gaigai ena garana edena bamona idia gwauraia hedinarai?
10 Iesu ena hereva ese danu ita ia durua, ‘gaigai ena garana [o natuna]’ ita dibaia totona. Ia ese Iuda tomadiho gunalaia taudia ia hamaorodia, ia gwau: “Umui be emui tamana Satani dekena amo umui mai, bona umui ura emui tamana ena ura dikadia do umui karaia.” Unai Iuda taudia be Abraham ena bese taudia, to edia kara dika ese kara dika hamatamaia tauna, Satana, ena natudia ai ia halaodia.
11 Lagani 98 C.E. bamona ai, aposetolo Ioane ese ia hahedinaraia goevagoeva Gaigai, Satana, ena garana be daidia. Ia gwau: “Satani ese hamatamaia nega dekena amo ia kara dika, unai dainai kara dika ia karaia noho tauna be Satani ena tauna. . . . Dirava ena natuna taudia be idau, bona Satani ena natuna taudia be ma idau. Edia idau be inai: Kara maoromaoro ia karaia noho lasi tauna be Dirava ena natuna lasi, bona iena tadikakana ia lalokau henia lasi tauna be Dirava ena natuna lasi.” (1 Ioane 3:8, 10) Momokani, matamana negana amo ema bona hari, Gaigai ena garana taudia be kara dikadia momo idia karaia vadaeni!
Hahine ena Garana be Daika?
12, 13. (a) Iehova ese Abraham edena bamona ia hadibaia, hahine ena garana be iena bese lalonai do ia hedinarai? (b) Gabeai daidia ese Garana gwauhamatana idia abia?
12 Vadaeni, ‘hahine ena garana [o natuna]’ be daika? Inai henanadai be mai anina bada herea, badina be hahine ena garana ese Satana ena kwarana do ia moia patapata bona gwau-edeede karana ginigunana ena anina dikana do ia haorea. Lagani 4,000 bamona idia lao vadaeni, kamonai tauna Abraham ena abidadama bada dainai, Dirava ese gwauhamata haida ia henia, iena amo do idia vara taudia ia gwauhamatalaidia. Unai gwauhamata ta amo ia hahedinaraia, ‘hahine ena garana,’ ‘gaigai ena kwarana do ia haberoa’ tauna, be Abraham ena bese lalonai do ia hedinarai. Dirava ese ia hamaoroa, ia gwau: “Emu garana ese ena inai taudia do ia hadareredia. Bona emu garana ena amo tanobada besedia iboudiai be sibodia do idia hanamoa, badina be oi ese lauegu hereva oi kamonai.”—Genese 22:17, 18.
13 Unai murinai, Iehova ese unai gwauhamata ia gwauraia lou, Abraham ena natuna Isaak dekenai bena ena tubuna Iakob dekenai. (Genese 26:3-5; 28:10-15) Gabeai, Iakob ena bese taudia be iduhu 12 ai idia lao, bona unai iduhu ta, Iuda, ese inai gwauhamata namo hereana ia abia: “Basileia ena siahu auna be Iuda ena amo do ia siri lasi, bona lohia ena au be ena aena padadia amo do ia siri lasi, ela bona Silo do ia mai; bona bese idauidau ese ia do idia kamonai henia.” (Genese 49:10) Anina be, Garana be Iuda iduhuna lalonai do ia hedinarai.
14. Dirava ese edena bese ia hahegaegaea Garana ena mai totona?
14 Lagani 1513 B.C.E. ai, Dirava ese Israel ena iduhu 12 be ia sibona ena bese korikori ai ia halaodia. Taravatu momo ia henidia, bona gwauhamata helagana amo ia be idia ida idia gwauhamata heheni. Unai dala amo ia ese unai bese ia hahegaegaea Garana ena mai totona. (Esodo 19:5, 6; Galatia 3:24) Unai murinai, bese idauidau ese Dirava ena abia hidi besena idia inai henia, badina be Satana ese hahine ena garana ia inai henia dainai.
15. Garana do ia havaraia iduhuna be Dirava ese dahaka hereva ma ta amo ia gwauraia hedinarai?
15 Lagani 1000 B.C.E. vairanai, Dirava ese Israel ena pavapava iharuana, David, ia gwauhamata henia, ia gwau Garana be iena iduhu amo do ia vara bona Iena terona do “ia gini ela bona hanaihanai.” (2 Samuel 7:11-16) Unai murinai, Garana be David ena natuna idia gwauraia be maoro.—Mataio 22:42-45.
16, 17. Garana ese do ia mailaia hahenamodia be Isaia ese edena bamona ia gwauraidia?
16 Gabeai Iehova ese peroveta taudia ia haginidia, Garana do idia herevalaia totona. Lagani 800 B.C.E. murinai, idia ta, Isaia, ese inai hereva ia torea: “Natuna ta ia vara, ita eda, natuna merona ta ia henia ita dekenai; bona lohia siahuna be iena pagana dekenai do ia atoa. Bona iena ladana do idia hatoa, Sisiba Henia Tauna Hereadaena, Siahu Bada Diravana, Noho Hanaihanai Tamana, Maino Lohiana. Iena lohia siahuna habadaia karana bona maino do idia doko lasi, David ena terona dekenai bona iena basileia dekenai.”—Isaia 9:6, 7.
17 Isaia ese hari Garana ma ia perovetalaia lou, ia gwau: “Mai ena kara maoromaoro ida ia ese ogogami taudia do ia hahemaoro henidia, bona mai ena lalo-maoromaoro ida haida do ia gwau henidia tanobada ena manau taudia durudia totona. . . . Uda sisiana be mamoe natuna ida do idia noho, bona lepadi be nani natuna ida do idia hekure; boromakau natuna bona leona bona ubu-ubu gauna do idia noho hebou . . . Ta do idia hahisia lasi bona do idia hadikaia lasi, lauegu ororo helagana ibounai dekenai; badina be tanobada be Iehova diba maoro karana amo do ia honudae, davara ena honuhonu-dae bamona.” (Isaia 11:4-9) Hari garana ese hahenamo hereadaedia do ia mailaidia!
18. Daniel ese Garana edena bamona ia gwauraia?
18 Lagani 600 B.C.E. murinai, Daniel ese peroveta herevana ma ta amo Garana ia herevalaia. Ia gwau, ta be guba lalonai do ia hedinarai, ia be taunimanima ena natuna bamona; ma ia gwau Dirava ese “lohia siahuna ia henia, bona hairai bona basileia danu, bese idauidau bona basileia idauidau bona gado idauidau iboudiai ese iena hesiai gaukara do idia karaia totona.” (Daniel 7:13, 14) Anina be, do ia mai Garana ese guba basileiana do ia abia bona tanobada ibounai do ia lohiaia.
Ia Hedinarai Goevagoeva
19. Aneru ena hereva hegeregerena, Garana do ia mai totona dahaka do ia vara Maria dekenai?
19 Lagani 2 B.C.E. ai, Dirava ese ia hahedinaraia goevagoeva Garana be daika. Maria, David ena iduhu haneulatona ta, vairanai aneru ta ia hedinarai, ia hamaoroa natuna hereadaena do ia abia. Ia gwau: “Ia be do ia tau bada herea momokani, ia be Dirava Ataiai Momokani ena Natuna do idia gwauraia, Lohiabada Dirava ese ena tamana Davida ena king dagina do ia henia. Bona ia be Iakobo ena bese edia king do ia lao ela bona hanaihanai. Ena basileia be do ia doko lasi.” (Luka 1:32, 33) Vadaeni, “garana” naria negana daudauna ia ore gwauraia unai.
20. Gwauhamata Garana be daika, bona dahaka hereva be Israel dekenai ia harorolaia?
20 Lagani 29 C.E. lalonai Iesu be bapatiso ia abia, Daniel ese gunaguna ia duanaia laganina unai. Bena lauma helaga be ia latanai ia diho, bona Dirava ese ia gwauraia hedinarai iena Natuna. (Daniel 9:24-27; Mataio 3:16, 17) Unai murinai, lagani toi mai kahana lalodiai, Iesu ese Iuda taudia ia haroro henidia, ia gwau: “Guba Basileia kahirakahira ia mai vadaeni.” (Mataio 4:17) Unai nega lalonai Heberu Revarevadia edia peroveta herevadia momo ia hamomokania dainai, ia hedinarai goevagoeva ia be gwauhamata Mesiana.
21. Aposetolo edia negai, Keristen taudia idia laloa Garana be daika?
21 Aposetolo edia negai Keristen taudia be unai idia diba goevagoeva. Paulo ese Keristen taudia Galatia dekenai ia tore henidia, ia gwau: “Dirava ese Aberahamo mai ena natuna [garana] dekenai gwauhamata ia karaia. Buka Helaga ia torea lasi ‘natuna momo,’ to ia torea be ‘natuna’ tamona sibona. Inai ‘Natuna’ be Keriso.” (Galatia 3:16) Iesu be “Maino Lohiana,” Isaia ese ia perovetalaia tauna, ai do ia lao. Ena Basileia do ia abia murinai, hahemaoro goevagoeva bona kara maoromaoro do ia haginia, tanobada ibounai dekenai.
Vadaeni, Hahine be Daika?
22. Iehova ese Eden lalonai ia perovetalaia hahinena be daika?
22 Bema Iesu be Garana, Dirava ese Eden lalonai ia herevalaia hahinena be daika? Gaigai ia hasiahua gauna be lauma ta; unai hegeregerena, hahine danu be taunimanima lasi, to ia be lauma gauna ta. Aposetolo Paulo ese guba ‘hahinena’ ta ia herevalaia, ia gwau: “To Ierusalema ma ta be guba dekenai ia noho . . . Ia be iseda sinana.” (Galatia 4:26) Baibel ena siri ma haida ese idia hahedinaraia, unai ‘guba dekenai ia noho Ierusalemana’ be lagani tausen haida ia noho vadaeni. Ia be Iehova ena guba oreana, ia lalonai aneru idia noho. Iesu be unai orea amo ia diho mai, ‘hahine ena garana’ ena kara ia karaia totona. Unai bamona lauma ‘hahinena’ sibona be ia hegeregere, unai “idaunegai gaigaina” ena badu be lagani 6,000 bamona lalodiai ia haheaukalaia.—Apokalupo 12:9; Isaia 54:1, 13; 62:2-6.
23. Dahaka dainai Iehova ena peroveta herevana ena anina hahedinaraia dalana ita hoalaia?
23 Unai idaunegai peroveta herevana Genese 3:15 dekenai ena anina be unai bamona ia vara, ese ia hahedinaraia Baibel be mai ena sinado badana tamona dainai ena hereva idia hamomokani heheni. Ita hoa, badina be unai peroveta herevana ena anina davaria dalana tamona be, Abraham ena nega amo ela bona Iesu ena vara negana idia gwauraia herevadia bona idia karaia karadia be unai nega murinai idia gwauraia herevadia bona idia karaia karadia ida ita hahegeregeredia. Inai ibounai ia vara kava diba lasi. Ta ena palani hegeregerena ia vara.—Isaia 46:9, 10.
Ena Anina Ita Dekenai
24. Ia hahedinaraia vadaeni Garana be daika; unai ena anina ita dekenai be dahaka?
24 Inai ibounai ena anina ita dekenai be dahaka? Iesu be ‘hahine ena garana’ badana. Unai peroveta herevana Genese 3:15 dekenai be ia gwau Gaigai ese iena aena geduna do ia ‘haberoa,’ bona unai ia vara, Iesu be satauro dekenai ia mase neganai. To unai bero ia namo lou. Satana ia laloa ia kwalimu vadaeni, to nega sisina murinai, Iesu ia toreisi lou neganai, ia lusi. Iesu ese ena mase amo lalo-maoromaoro taudia ia hamauridia, unai dainai Garana be hahenamo ta ai ia lao, Dirava ese Abraham ia gwauhamata henia hegeregerena. To peroveta herevadia ma haida, Iesu be guba basileiana amo tanobada ibounai do ia lohiaia herevadia, be edena bamona?
25, 26. Apokalupo ese ia gwauraia hegeregerena, dahaka dainai ‘hahine ena garana’ bona Gaigai idia badu heheni?
25 Apokalupo karoa 12 lalonai ia torea matahanaina ta lalonai, mero ta be guba dekenai ia vara. Unai ese unai basileia ena vara ia laulaulaia. Unai Basileia lalonai, gwauhamata Garana ese lohia siahuna ia abia neganai, ena ladana idia hatoa Mikael, anina be “Daika be Dirava Hegeregerena?” “Idaunegai gaigaina” be guba amo ia negea diho neganai, ia hahedinaraia ta ese Iehova ena lohia siahuna ia dadaraia diba lasi mai ena maoromaoro ida. Baibel ia gwau: “Unai huala badana, be Dirava ena aneru ese idia negea diho. Ia be unai idaunegai gaigaina, bona iena ladana be Diabolo bona Satani. . . . Oibe, ia, mai ena aneru ibounai danu, be idia ese tanobada dekenai idia negea diho.”—Apokalupo 12:7-9.
26 Unai ese guba ia hanamoa to tanobada ia hadikaia. Gado ta ia boiboi, ia gwau: “Harihari iseda Dirava ena hahemauri ia ginidae vadaeni. Harihari iena Keriso ese iena siahu ia hedinaraia vadaeni.” Ma ia gwau: “Guba e, bona gubai noho taudia e! Unai kara dainai do umui moale bada! To tanobada bona davara, madi o, nega dika bada do umui davaria! Badina be Satani ese umui dekenai ia lao vadaeni, mai ena badu dikadika. Ia badu, badina ia diba iena nega be ia kwadogi sibona.”—Apokalupo 12:10, 12.
27. Satana be guba amo idia negea diho herevana be edena negai ia momokani? Edena bamona unai ita diba?
27 Inai peroveta herevana ia momokani negana be ita gwauraia diba a? Iesu ena hahediba taudia ese inai idia nanadailaia, ‘do ia giroa mai bona tanobada dokona danu edia toana’ idia nanadailaia neganai. (Mataio 24:3) Karoa 10 inai buka lalonai ese ia hahedinaraia hegeregerena, gau momo herea ese idia hamomokania, Iesu ese Basileia siahuna guba dekenai ia abia, lagani 1914 lalonai. Momokani, unai nega amo ema bona hari, ‘tanobada dekenai nega dika bada ita davaria’!
28, 29. Nega vairai tanobada ena oromana be edena bamona do ia idau vaitani, bona dahaka dainai ita diba unai be kahirakahira do ia vara?
28 To mani inai oi laloa: Guba ai ia boiboi gadona ia gwau Satana ena “nega be ia kwadogi sibona.” Badina be Genese 3:15 ena peroveta herevana ena anina be ia vara guguru gwauraia. Dirava ese ia hahedinaraia vadaeni, gaigai mai ena garana bona hahine mai ena garana danu be daidia. Gaigai ese hahine ena Garana ‘ena aena geduna ia haberoa,’ to ia namo lou. Nega sisina murinai, hari ia lohia noho pavapavana, Keriso Iesu, ese Satana (bona ena garana) do ia moidia patapata matamaia.
29 Unai neganai tanobada ena oromana do ia haidaua vaitani. Satana bona ena garana taudia be do ia kokidia. Salamo ta ena hereva do ia momokani: “Kara dika tauna do ia noho lasi; ena gabu do oi tahua, to do oi davaria lasi.” (Salamo 37:10) Unai be idau vaitani! Bena unai salamo ena hereva ma haida do idia momokani: “To manau taudia sibodia ese tanobada do idia abia, bona maino bada do idia moalelaia dikadika.”—Salamo 37:11.
30. Dahaka dainai Baibel bona Dirava ia mauri noho herevana idia abia dae lasi taudia edia lalohadai be kerere?
30 Unai dala amo, “Maino Lohiana” ese taunimanima do ia hamainodia. Baibel ena gwauhamata unai, Isaia 9:6, 7 ai ia torea. Hari inai nega lalonai momo ese unai gwauhamata idia abia dae lasi. To taunimanima be edena dala idauna amo maino do idia havaraia? Dala idauna ta be lasi! To unai gwauhamata be Baibel lalonai idia gwauraia hedinarai goevagoeva, bona Baibel be Dirava ena Hereva dainai ena hereva ta ia moru diba lasi. Baibel ena hereva idia abia dae lasi taudia edia lalohadai be kerere, badina be Baibel ia havaraia Diravana idia laloa lasi dainai.—Isaia 55:8, 11.
[Picture on page 151]
Taunimanima be kara dika lalonai idia moru murinai, Baibel ena peroveta herevana ginigunana ese helaro namona ena badina ia henidia
[Picture on page 154]
Lagani 4,000 bamona idia lao vadaeni, Iehova ese Abraham ia hamaoroa, gwauhamata Garana be iena bese lalonai do ia vara
[Picture on page 155]
Lagani 1000 B.C.E. vairanai, Iehova ese King David ia hamaoroa, Garana be iena pavapava iduhuna lalonai do ia vara
[Picture on page 156]
Lagani 800 B.C.E. murinai, Isaia ese Garana do ia havaraia hahenamodia ia perovetalaia
[Picture on page 157]
Lagani 600 B.C.E. murinai, Daniel ia gwau Garana be guba basileiana lalonai do ia lohia
[Picture on page 159]
Lagani 2 B.C.E. ai, aneru ese Maria ia hamaoroa, do ia abia merona, Iesu, be do ia tubu daekau bona Garana ai do ia lao