Արյան փոխներարկում. անվտա՞նգ է արդյոք

Մտածող մարդը որևէ լուրջ բուժման համաձայնվելուց առաջ նախ պարզում է, թե դրական և բացասական ինչ ազդեցություն այն կարող է ունենալ։ Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել արյան փոխներարկման մասին. մի մեթոդ, որը լայնորեն կիրառվում է ժամանակակից բժշկության մեջ։ Իրենց հիվանդների բարօրությամբ անկեղծորեն հետաքրքրված շատ բժիշկներ հավանաբար առանց վարանելու արյուն կներարկեն նրանց։ Արյունը նույնիսկ կոչվել է կյանքի պարգև։

Արյունը հանձնել կամ ընդունել են միլիոնավոր մարդիկ։ Օրինակ՝ 1986–1987 թթ.–ին 25 միլիոն բնակչություն ունեցող Կանադայում դոնորների թիվը հասնում էր 1,3 միլիոնի։ «[Ամենավերջին տվյալներով] միայն ԱՄՆ–ում փոխներարկվել էր 12–14 միլիոն արյան միավոր» («The New York Times», 18 փետրվարի, 1990 թ.)։

«Արյանը միշտ «մոգական» բնույթ է վերագրվել,— նշում է դոկտոր Լյուիս Կիթինգը։— Առաջին 46 տարվա ընթացքում թե՛ բժիշկների, թե՛ հասարակության կողմից արյան պաշարները շատ ավելի անվտանգ են համարվել, քան իրականում եղել են» («Cleveland Clinic Journal of Medicine», մայիս, 1989 թ.)։ Ինչպիսի՞ն էր իրավիճակը այն ժամանակ և ինչպիսի՞ն է այսօր։

Ավելի քան 40 տարի առաջ ախտաբաններին և արյան պահեստներում աշխատողներին այսպիսի նախազգուշացում տրվեց. «Արյունը դինամիտ է։ Այն կարող է թե՛ հսկայական օգուտ բերել, թե՛ ահռելի վնաս հասցնել։ Արյան փոխներարկումից մահացողների թիվը հավասար է եթերային անեսթեզիայի և կույր աղիքի ելունի հեռացման հետևանքով մահացողների թվին։ Ենթադրվում է, որ 1 000–3 000 կամ էլ մինչև 5 000 փոխներարկումից 1–ը ավարտվում է մահով։ Որոշ տվյալներով՝ Լոնդոնում և նրա մերձակա տարածքներում 13 000 սրվակ արյան փոխներարկմանը համապատասխանում է մեկ մարդու մահ» («New York State Journal of Medicine», 15 հունվարի, 1960 թ.)։

Արդյո՞ք այսօր նման սպառնալիք գոյություն չունի։ Կարելի՞ է ասել, որ արյան փոխներարկումն այլևս իրենից վտանգ չի ներկայացնում։ Իրողությունն այն է, որ ամեն տարի հարյուր հազարավոր մարդկանց մարմնում արյունը վտանգավոր ռեակցիա է առաջացնում, որը շատ դեպքերում ավարտվում է մահով։ Հավանաբար, այս ամենի շուրջ խորհելիս մտածեցիք արյան միջոցով փոխանցվող հիվանդությունների մասին։ Այդ հարցը քննարկելուց առաջ, սակայն, տեսնենք, թե նվազ հայտնի ուրիշ ինչ վտանգներ կարող են սպառնալ մարդուն արյան ներարկման հետ կապված։

Արյունը եվ ձեր իմունիտետը

20–րդ դարի սկզբում գիտնականները ընդարձակեցին մարդու պատկերացումները արյան զարմանալիորեն բարդ կառուցվածքի մասին։ Նրանք հայտնաբերեցին, որ գոյություն ունեն արյան տարբեր խմբեր։ Փոխներարկում կատարելու համար չափազանց կարևոր է դոնորի և հիվանդի արյան համատեղելիությունը։ Եթե առաջին խմբի արյուն ունեցող անհատին ներարկվի երկրորդ խմբի արյուն, նրա մարմնում կարող է սկսվել սուր արյունատարրալուծական (հեմոլիզային) ռեակցիա, ինչի հետևանքով կարմիր գնդիկներից շատերը կարող են քայքայվել, և հիվանդը կարճ ժամանակում կմահանա։ Ու թեպետ մեր օրերում բժիշկները ստուգում են մարդու արյան խումբը և համատեղելիությունը դոնորի արյան հետ, սխալներ, միևնույն է, լինում են։ Արյունատարրալուծական ռեակցիան ամեն տարի կյանքեր է խլում։

Փաստերը ցույց են տալիս, որ համատեղելիության հարցը շատ ավելի բարդ է, քան արյան համեմատաբար սակավաթիվ խմբերի համապատասխանեցումը, որ փորձում են անել հիվանդանոցներում։ Ինչո՞ւ։ Դոկտոր Դուգլաս Փոսին «Արյան փոխներարկում. կիրառումը, չարաշահումը և վտանգները» հոդվածում գրում է. «Մոտ 30 տարի առաջ Սամփսոնը արյան փոխներարկումը ներկայացրեց որպես համեմատաբար վտանգավոր մեթոդ.... [Այն ժամանակվանից ի վեր] հայտնաբերվել և բնութագրվել է կարմիր գնդիկների առնվազն 400 հակագեն ևս։ Այս թիվը, անկասկած, դեռ կմեծանա, քանի որ էրիթրոցիտների թաղանթը աներևակայելիորեն բարդ է» («Journal of the National Medical Association», հուլիս, 1989 թ.)։

Այսօր գիտնականները փորձում են պարզել, թե ինչ ազդեցություն է թողնում արյան փոխներարկումը մարմնի պաշտպանական, կամ՝ իմուն համակարգի վրա։ Ի՞նչ կարող է դա նշանակել ձեզ համար կամ վիրահատության կարիք ունեցող ձեր հարազատի։

Սրտի, լյարդի կամ մեկ ուրիշ օրգանի փոխպատվաստման ժամանակ ռեցիպիենտի (հիվանդի) իմուն համակարգը կարող է հակազդել օտար հյուսվածքներին և մերժել դրանք։ Մինչդեռ փոխներարկումը նույնպես հյուսվածքի պատվաստում է։ Նույնիսկ այն արյունը, որի համատեղելիությունը «ճշգրտությամբ» ստուգվել է, կարող է ընկճել իմուն համակարգը։ Ախտաբանների մի կոնֆերանսի ժամանակ նշվեց, որ հարյուրավոր բժշկական փաստաթղթերում «արյան ներարկումը կապվել է իմունոլոգիական հակազդեցության հետ» («Case Builds Against Transfusions», «Medical World News», 11 դեկտեմբերի, 1989 թ.)։

Ձեր իմուն համակարգի գլխավոր խնդիրներից մեկը չարորակ (քաղցկեղային) բջիջների բացահայտումն ու ոչնչացումն է։ Կարո՞ղ է արդյոք պատահել այնպես, որ իմունիտետի ընկճումը հանգեցնի քաղցկեղի առաջացման և մահվան։ Տեսնենք թե ինչ տվյալներ են բերվում երկու աղբյուրներում։

«Քաղցկեղ» («Cancer») պարբերագրի 1987 թ. փետրվարի 15–ի համարում ներկայացվում էին Նիդեռլանդներում կատարված մի ուսումնասիրության արդյունքներ։ Այնտեղ ասվում էր. «Նկատվել է, որ արյան փոխներարկումը բավական վատ է անդրադառնում հաստ աղիքի քաղցկեղով տառապող մարդկանց վրա։ 5 տարվա ընթացքում այս խմբին պատկանող հիվանդների մեջ մահից փրկվեց փոխներարկման ենթարկվածների 48 տոկոսը և չենթարկվածների 74 տոկոսը»։ Հարավային Կալիֆորնիայի համալսարանի բժիշկները մշտական հսկողության տակ էին պահում քաղցկեղի վիրահատության ենթարկված հարյուր հիվանդների։ «Կոկորդի քաղցկեղի կրկնման դեպքերը արյուն չընդունածների շրջանում կազմեցին 14 տոկոս, իսկ ընդունածների շրջանում՝ 65 տոկոս։ Բերանի խոռոչի, ըմպանի, քթի, կամ՝ քթի խոռոչի քաղցկեղի կրկնման դեպքերը ներարկում չընդունածների շրջանում 31 տոկոս էին, իսկ ընդունածների շրջանում՝ 71» («Annals of Otology, Rhinology & Laryngology», մարտ, 1989 թ.)։

Ի՞նչ են ցույց տալիս նման ուսումնասիրությունները արյան փոխներարկման կապակցությամբ։ «Արյան փոխներարկումներն ու քաղցկեղի վիրահատությունը» կոչվող իր հոդվածում դոկտոր Ջոն Սփաթը հետևյալ եզրակացությունն է անում. «Ինչպես երևում է, քաղցկեղի վիրահատությունը պետք է կատարվի առանց արյան ներարկման» («The American Journal of Surgery», սեպտեմբեր, 1986 թ.)։

Ձեր իմուն համակարգի մեկ ուրիշ կարևոր նպատակն է պաշտպանել ձեզ վարակներից։ Ուստի հասկանալի է, թե ինչու են որոշ ուսումնասիրություններ ցույց տվել, որ արյուն ընդունող հիվանդները ավելի ընկալունակ են վարակների հանդեպ։ Դոկտոր Փ. Թարթերի կատարած հետազոտություններից պարզվեց հետևյալը. հաստ աղիքի վիրահատությունից հետո վարակիչ հիվանդություն է ձեռք բերել արյան փոխներարկման ենթարկվածների 25 տոկոսը, մինչդեռ փոխներարկման չենթարկվածների շրջանում այդ խնդրին բախվել է հիվանդների 4 տոկոսը։ Թարթերը նշում է. «Վիրահատության ընթացքում, դրանից առաջ կամ հետո կատարված փոխներարկումները հաճախ պատճառ են դարձել վարակի հետևանքով առաջացած բարդությունների.... Որքան ավելի շատ արյուն է ներարկվում, այնքան ավելի է մեծանում վիրահատությունից հետո վարակիչ հիվանդություն ձեռք բերելու վտանգը» («The British Journal of Surgery», օգոստոս, 1988 թ.)։ Արյան պահեստների ամերիկյան ընկերության կողմից 1989 թ.–ին անցկացված հանդիպման ժամանակ այսպիսի տվյալներ ներկայացվեցին. «Կոնքազդրային հոդի վիրահատության ենթարկվածների շրջանում դոնորական արյուն ընդունածների 23 տոկոսը վարակվել է տարբեր հիվանդություններով, մինչդեռ արյուն չընդունածները ոչ մի վարակիչ հիվանդություն ձեռք չեն բերել»։

Արյան փոխներարկման այս հետևանքների վերաբերյալ դոկտոր Ջոն Քոլինզը գրում է. «Իրոք զավեշտական կլինի, եթե հետագայում պարզվի, որ առանձնապես օգուտ չբերող «բուժումը» սրում է այն գլխավոր խնդիրներից մեկը, որոնց բախվում են այդ հիվանդները» («World Journal of Surgery», փետրվար, 1987 թ.)։

Հիվանդությունից զե՞րծ, թե՞ վտանգներով լի

Արյան միջոցով փոխանցվող հիվանդության գաղափարը անհանգստություն է պատճառում ինչպես բարեխիղճ բժիշկներին, այնպես էլ շատ հիվանդների։ Ո՞ր հիվանդության մասին է խոսքը։ Անկեղծորեն ասած՝ դա մեկ հիվանդություն չէ։ Իրականում, այդ հիվանդությունները շատ են։

Առավել հայտնի մի քանի հիվանդություններ ներկայացնելուց հետո արյան փոխներարկմանը վերաբերող մի աղբյուր ուշադրություն է հրավիրում «ներարկումից առաջացող վարակիչ հիվանդությունների վրա», որոնց թվում են սիֆիլիսը, ցիտոմեգալովիրուսային վարակը և մալարիան («Techniques of Blood Transfusion», 1982 թ.)։ Այնուհետև այնտեղ ասվում է. «Հայտնի են դեպքեր, երբ արյան հետ փոխանցվել են ուրիշ հիվանդություններ ևս, ինչպես՝ հերպեսի վարակը, վարակիչ մոնոնուկլեոզը, տոքսոպլազմոզը, տրիպանոսոմոզը [աֆրիկական տրիպանոսոմոզ և Շագասի հիվանդություն], լեյշմանիոզը, բրուցելոզը [մալթայան տենդ], բծավոր տիֆը, ֆիլարիատոզը, կարմրուկը, սալմոնելոզը, կոլորադյան տզային տենդը»։

Իրականում, այս հիվանդությունների ցուցակը գնալով ավելի է մեծանում։ Հավանաբար, լրագրերում նկատած կլինեք այնպիսի վերնագրեր, ինչպիսին է հետևյալը՝ «Լայմայի հիվանդություն. փոխներարկումի՞ց։ Անհավանական է, բայց մասնագետները կասկածներ ունեն»։ Որքանո՞վ է անվնաս այն արյունը, որի ստուգումները փաստում են Լայմայի հիվանդության առկայությունը։ Առողջապահության բնագավառի մի խումբ պաշտոնյաների հարց տրվեց, թե արդյոք նրանք կհամաձայնվեն այդպիսի արյան ներարկման։ «Բոլորը պատասխանեցին՝ ոչ, չնայած նրանցից ոչ մեկը խորհուրդ չտվեց մերժել այդ հիվանդությամբ տառապող դոնորների արյունը»։ Ինչպե՞ս պետք է հասարակությունը վերաբերվի այն պահածոյացված արյանը, որից անգամ մասնագետներն են հրաժարվում («The New York Times», 18 հուլիսի, 1989 թ.)։

Մտահոգության առիթ տվող պատճառներից մեկն էլ այն է, որ արյունը կարող է հավաքվել մի երկրում, ուր որոշակի հիվանդություն է տարածված, և օգտագործվել այնպիսի հեռավոր վայրում, ուր ո՛չ հասարակությունը, ո՛չ էլ բժիշկները տեղյակ չեն տվյալ վտանգի մասին։ Քանի որ այսօր աճում է զբոսաշրջիկների, ինչպես նաև փախստականների ու իրենց բնակության վայրը փոխող մարդկանց թիվը, դրան զուգահեռ մեծանում է նաև այն բանի վտանգը, որ արյան պատրաստուկի մեջ կարող է լինել որևէ արտասովոր հիվանդության հարուցիչ։

Ավելին, վարակիչ հիվանդությունների ոլորտի մի մասնագետ այսպիսի նախազգուշացում է տալիս. «Հավանաբար անհրաժեշտ լինի հավաքված արյան մեջ ստուգել այնպիսի հիվանդությունների առկայությունը, որոնք նախկինում վարակիչ չեն համարվել, ինչպես՝ լեյկեմիան, ավշաուռուցքը, թուլամտությունը [Ալցհեյմերի հիվանդություն]» («Transfusion Medicine Reviews», հունվար, 1989 թ.)։

Սակայն սարսուռ պատճառող այս սպառնալիքներից բացի, գոյություն ունեն նաև այնպիսի վտանգներ, որ շատ ավելի մեծ վախ են ներշնչում։

ՁԻԱՀ համավարակը

««ՁԻԱՀ–ը մեկընդմիշտ փոխեց բժիշկների ու հիվանդների տեսակետը արյան վերաբերյալ։ Եվ դա վատ չէ»,— ասում են այն բժիշկները, ովքեր հավաքվել էին Առողջապահության ազգային ինստիտուտների կոնֆերանսին՝ նվիրված արյան փոխներարկմանը» («Washington Post», 5 հուլիսի, 1988 թ.)։

ՁԻԱՀ (ձեռքբերովի իմունաանբավարարության համախտանիշ) համավարակը լայնորեն բացեց մարդկանց աչքերը արյան միջոցով վարակիչ հիվանդություններ ձեռք բերելու վտանգի առջև։ Մեր օրերում միլիոնավոր մարդիկ են վարակված այս հիվանդությամբ, որի տարածումը հնարավոր չէ վերահսկել։ Իսկ մահացության աստիճանը, փաստորեն, հավասարվում է 100 տոկոսի։

ՁԻԱՀ–ի հարուցիչը մարդու իմունաանբավարարության վիրուսն է (ՄԻԱՎ), որը կարող է տարածվել արյան միջոցով։ Այս ժամանակակից պատուհասը սկիզբ առավ 1981 թ.–ին։ Արդեն հաջորդ տարի առողջապահության բնագավառի մասնագետները պարզեցին, որ վիրուսը ամենայն հավանականությամբ փոխանցվում է արյան պատրաստուկների միջոցով։ Այսօր արդեն հաստատված փաստ է, որ արյան արդյունաբերությունը չշտապեց քայլեր ձեռնարկել նույնիսկ այն բանից հետո, երբ մատչելի դարձան ՄԻԱՎ–ի հակամարմինների բացահայտման միջոցները։ Դոնորական արյունը սկսեցին ստուգել միայն 1985 թ.–ից,a սակայն արյան արդեն եղած պատրաստուկները ստուգման չենթարկվեցին։

Որոշ ժամանակ անց հասարակությանը հավաստիացրեցին, թե արյան պաշարները վնասազերծված են։ Ավելի ուշ, սակայն, պարզվեց, որ ՁԻԱՀ–ն ունի վտանգավոր «պատուհանային» շրջան։ Կարող է պատահել, որ հիվանդության հակամարմինները բացահայտելի դառնան անհատի վարակվելուց ամիսներ անց միայն։ Իր վիճակից անտեղյակ՝ մարդը կարող է հանձնել իր արյունը, որի ստուգումները հնարավոր է ժխտեն այդ վիրուսի առկայությունը։ Նման բաներ տեղի ունեցել են։ Վարակված արյուն ընդունելով՝ մարդիկ ձեռք են բերել ՁԻԱՀ հիվանդությունը։

Սակայն ստեղծված պատկերը է՛լ ավելի մռայլ դարձավ։ 1989 թ. մի պարբերագրում խոսք եղավ «լռակյաց ՄԻԱՎ վարակների» մասին («The New England Journal of Medicine», 1 հունիսի)։ Պարզվել էր, որ մարդը կարող է տարիներ շարունակ լինել ՁԻԱՀ–ի վիրուսակիր, ինչը, սակայն, կարող է չնկատվել ընթացիկ անուղղակի ստուգումների ժամանակ։ Ոմանք գուցե այնքան էլ մեծ նշանակություն չտան այս փաստերին՝ որպես ոչ հաճախ պատահող դեպքերի, սակայն դրանք ապացուցում են, «որ անհնար է իսպառ վերացնել ՁԻԱՀ–ով վարակվելու վտանգը արյան կամ նրա բաղադրիչների ներարկման միջոցով» («Patient Care», 30 նոյեմբերի, 1989 թ.)։ Այստեղից մտահոգություն պատճառող մի եզրակացություն. վիրուսի առկայության ժխտումը չի կարող համարվել առողջ լինելու անսխալ ցուցանիշ։ Քանիսնե՞րը դեռ ձեռք կբերեն ՁԻԱՀ հիվանդությունը արյան ներարկման միջոցով։

Հաջորդ «ցնցո՞ւմը», թե՞ «ցնցումները»

Երբ երկրաշարժ է տեղի ունենում, առաջին ցնցումից հետո մարդիկ լարված սպասում են հաջորդ ցնցմանը։ Նույնն է պարագան նաև արյան փոխներարկման դեպքում. հնարավոր չէ ասել, թե մահաբեր որքան «ցնցումներ» դեռ կլինեն։

Թեպետ ՁԻԱՀ–ի վիրուսը ստացել է ՄԻԱՎ անվանումը, սակայն այժմ մասնագետներից ոմանք այն կոչում են ՄԻԱՎ–1։ Ինչո՞ւ։ Քանի որ նրանք հայտնաբերել են ՁԻԱՀ–ի մեկ ուրիշ հարուցիչ ևս (ՄԻԱՎ–2)։ Այդ վիրուսը, որ լայնորեն տարածված է որոշ վայրերում, կարող է ՁԻԱՀ–ի ախտանշաններ առաջ բերել։ Ավելին, «միշտ չէ, որ դա հայտնաբերվում է ՁԻԱՀ–ի բացահայտման այն միջոցներով, որ օգտագործվում են այստեղ։ Այս վերջին տվյալները.... դժվարացնում են արյան պահեստների գործը դոնորական արյան անվտանգությունը ապահովելու հարցում» («The New York Times», 27 հունիսի, 1989 թ.)։

Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել ՁԻԱՀ–ի վիրուսի հեռավոր բարեկամների մասին։ Նախագահական մի հանձնաժողովի (ԱՄՆ) տվյալներով՝ ենթադրվում է, որ այդ վիրուսներից մեկը «չափահաս մարդկանց T–բջիջների լեյկեմիայի/ավշաուռուցքի և որևէ ծանր նյարդային հիվանդության պատճառ է դառնում»։ Դոնորների թվում արդեն կան նման վիրուսակիրներ, և այդ վիրուսը կարող է տարածվել արյան մեջ։ Ուստի մարդիկ, միանգամայն արդարացի, հետևյալ հարցն են տալիս. «Որքանո՞վ են արդյունավետ արյան պահեստներում անցկացվող ստուգումները նման վիրուսների բացահայտման համար»։

Եվ իրոք, միայն ժամանակը ցույց կտա, թե արյան միջոցով փոխանցվող որքան վիրուսներ են թաքնված արյան պաշարներում։ «Անհայտը կարող է մտահոգության շատ ավելի մեծ պատճառ լինել, քան հայտնին,— գրում է դոկտոր Հարոլդ Մերիմանը։— Տարիներ շարունակ պահպանված գաղտնի վիրուսային վարակները դժվար կլինի կապել փոխներարկման հետ և է՛լ ավելի դժվար կլինի բացահայտել։ Մարդու T–լիմֆոցիտների վիրուսը, անկասկած, ջրի երես դուրս բերված առաջին խումբն է միայն» («Transfusion Medicine Reviews», հուլիս, 1989 թ.)։ ««ՁԻԱՀ» կոչվող դժբախտությունը կարծես բավական չէր.... 1980–ականների ընթացքում ներկայացվեցին կամ բնութագրվեցին արյան ներարկման հետ կապված մի շարք նոր վտանգներ, որոնք գրավեցին մարդկանց ուշադրությունը։ Մեծ երևակայություն հարկավոր չէ կանխատեսելու համար, որ գոյություն ունեն հոմոլոգիական արյան ներարկման միջոցով փոխանցվող ուրիշ լուրջ վիրուսներ ևս» («Limiting Homologous Exposure։ Alternative Strategies», 1989 թ.)։

Արյան փոխներարկման հետ կապված «ցնցումներն» այնքան շատ են, որ հիվանդությունների վերահսկման կենտրոնները «ամենից նախազգուշանալու» հետևյալ խորհուրդն են տալիս. «Առողջապահության բնագավառի աշխատողները պետք է ենթադրեն, որ բոլոր հիվանդները կարող են լինել ՄԻԱՎ–ի կամ արյան միջոցով փոխանցվող այլ հարուցիչների վիրուսակիրներ»։ Ինչպես տեսնում եք, առողջապահական ոլորտի աշխատողներն ու հասարակության մյուս անդամները փոխում են իրենց տեսակետը արյան նկատմամբ, և նրանք հիմնավոր պատճառներ ունեն դրա համար։

[ծանոթագրություններ]

[շրջանակ 8–րդ էջի վրա]

«Արյան 100 փոխներարկումներից մոտավորապես 1–ը ուղեկցվում է մարմնի ջերմաստիճանի բարձրացմամբ, դողով կամ եղնջատենդով [եղնջացան].... Կարմիր գնդիկների 6 000 ներարկումներից մոտավորապես 1–ը ավարտվում է արյան փոխներարկման ռեակցիայով։ Սա լուրջ իմունոլոգիական ռեակցիա է, որը կարող է արտահայտվել միանգամից կամ փոխներարկումից մի քանի օր անց ու հանգեցնել [երիկամային] սուր անբավարարության, շոկի, արյան ներանոթային մակարդման և նույնիսկ մահվան» (Առողջապահական ազգային ինստիտուտների կոնֆերանս, 1988 թ.)։

[շրջանակ 9–րդ էջի վրա]

Դանիացի գիտնական Նիլս Երնեն 1984 թվականին արժանացավ Նոբելյան մրցանակի բժշկության բնագավառում։ Երբ նրան հարցրին, թե ինչու է մերժում արյան փոխներարկման մեթոդը, Երնեն պատասխանեց. «Մարդու արյունը նման է մատնահետքի. ամբողջովին միանման երկու տեսակի արյուն գոյություն չունի»։

[շրջանակ 10–րդ էջի վրա]

Արյուն, քայքայված լյարդ, եվ...

«Որքան էլ որ տարօրինակ է, բայց արյան միջոցով փոխանցվող ՁԻԱՀ–ը.... երբեք այնքան մեծ վտանգ չի ներկայացրել, որքան մյուս հիվանդությունները, ինչպես օրինակ՝ լյարդաբորբը [հեպատիտ]»,— ասվում է «Վաշինգտոն փոստ» պարբերագրում։

Այո, մեծ թվով մարդիկ հիվանդացել են լյարդաբորբի այնպիսի տեսակներով, որոնք բուժում չունեն, և մահացել են դրանից։ Համաձայն մեկ ուրիշ պարբերագրի՝ Միացյալ Նահանգներում լյարդաբորբով վարակվում է արյան փոխներարկման ենթարկվածների մոտ 5 տոկոսը. տարեկան՝ 175 000 մարդ։ Նրանց գրեթե կեսը դառնում է քրոնիկական հիվանդ և առնվազն 5–ից 1–ը ձեռք է բերում լյարդի ցիռոզ, կամ՝ լյարդի քաղցկեղ («U.S.News & World Report», 1 մայիսի, 1989 թ.)։ Որոշ հաշվարկներով՝ մահանում է 4 000 հոգի։ Պատկերացրեք, թե ինչպիսի աղմուկ կբարձրանար, եթե վթարի ենթարկվեր մի հսկայական օդանավ, և նրա մեջ եղած մարդիկ մահանային։ 4 000 հոգու մահը կարելի է համեմատել ուղևորներով լի օդանավի, որը վթարի է ենթարկվում ամեն ամիս։

Բժիշկները վաղուց գիտեին, որ լյարդաբորբի համեմատաբար մեղմ տեսակը (A) տարածվում է անմաքուր սննդի և ջրի միջոցով։ Հետագայում պարզվեց, որ գոյություն ունի այդ հիվանդության ավելի վտանգավոր տեսակ, որը տարածվում է արյան միջոցով։ Սակայն բժիշկները ոչ մի կերպ չէին կարողանում արյան մեջ հայտնաբերել հարուցիչը։ Ի վերջո, գիտնականները պարզեցին, թե ինչպես նշմարել այդ վիրուսի (B) հետքերը։ 1970–ական թվականների սկզբին որոշ երկրներում արյունը սկսեցին ստուգման ենթարկել։ Թվում էր՝ պահեստավորված արյունը արդեն անվնաս է, իսկ նրա ապագան՝ լուսավոր։ Այդպե՞ս էր արդյոք։

Կարճ ժամանակ անց պարզ դարձավ, որ ստուգված արյուն ընդունած հազարավոր մարդիկ, միևնույն է, հիվանդանում են լյարդաբորբով։ Այդ հյուծիչ հիվանդությունից շատերի լյարդը շարքից դուրս էր գալիս։ Բայց եթե նրանց ներարկվում էր ստուգված արյուն, ինչո՞ւ էր նման բան պատահում։ Այդ արյունը պարունակում էր վարակի մեկ ուրիշ տեսակ, որը ստացավ լյարդաբորբ «ոչ A, ոչ B» անվանումը («non-A, non-B»)։ Այս հարուցիչը շուրջ մեկ տասնամյակ փոխներարկման պատուհասն էր. ԱՄՆ–ում, Իսպանիայում, Իսրայելում, Իտալիայում և Շվեդիայում նրանով վարակվեց արյան փոխներարկման ենթարկվածների 8–17 տոկոսը։

Որոշ ժամանակ անց թերթերում հայտնվեցին այսպիսի վերնագրեր. «Առեղծվածային «ոչ A, ոչ B» վիրուսը վերջապես վնասազերծվեց», «Վերջ արյան տենդին»։ Եվ նորից մարդկանց ներշնչվեց հետևյալ միտքը. «Անորսալի վնասատուն գտնվե՛լ է»։ 1989 թ. ապրիլին հանրությանը տեղեկացվեց, որ արդեն գտնվել է «ոչ A, ոչ B»–ն հայտնաբերելու միջոցը։ Այդ հիվանդությունը կոչվեց լյարդաբորբ C։

Գուցե ձեր մեջ հարց առաջանա, թե արդյոք այս հայտարարությունները ժամանակից շուտ չարվեցին։ Հետաքրքիր է, որ իտալացի գիտնականները հայտնաբերեցին լյարդաբորբի մեկ ուրիշ՝ մուտացիայի ենթարկված վիրուս, որով ամենայն հավանականությամբ վարակված էր հիվանդների երրորդ մասը։ Ահա թե ինչ էր ասվում մի աղբյուրում. «Որոշ ականավոր մասնագետներ մտավախություն են հայտնում, որ A, B, C և D տառերով չի սահմանափակվում լյարդաբորբի վիրուսների անունը կազմող այբուբենը. հնարավոր է՝ ի հայտ գան ուրիշ տեսակներ ևս» («Harvard Medical School Health Letter», նոյեմբեր 1989 թ.)։ Իսկ «Նյու Յորք թայմսում» (13 փետրվարի, 1990 թ.) նշվում էր. «Մասնագետները լուրջ հիմքեր ունեն ենթադրելու, որ լյարդաբորբի առաջացման պատճառ կարող են լինել նաև ուրիշ վիրուսներ։ Հայտնաբերվելու դեպքում դրանք կկոչվեն լյարդաբորբ E և այլն»։

Արդյո՞ք արյան պահեստներում աշխատողները ստիպված չեն ավելի երկարատև հետազոտություններ կատարել, որպեսզի արյունը ստուգելու նոր միջոցներ գտնեն։ Խոսելով ծախսերի հետ կապված խնդրի մասին՝ «Կարմիր խաչի» ամերիկյան ընկերության ղեկավարներից մեկը մտահոգություն պատճառող միտք արտահայտեց. «Մենք ի վիճակի չենք ամեն անգամ նոր փորձեր անցկացնել յուրաքանչյուր հնարավոր վիրուսի առկայությունը ստուգելու համար» («Medical World News», 8 մայիսի, 1989 թ.)։

Նույնիսկ լյարդաբորբ B–ի բացահայտման նպատակով անցկացվող ստուգումը հուսալի չէ. շատերը շարունակում են արյան միջոցով ձեռք բերել այդ հիվանդությունը։ Բացի այդ, արդյո՞ք մարդկանց կբավարարի հայտարարությունն այն մասին, որ լյարդաբորբ C–ն բացահայտելու ստուգումներ են արվել։ Ինչպես ցույց է տրվում «Ամերիկյան բժշկական ընկերության հանդեսում», մեկ տարի կարող է պահանջվել ստուգումների միջոցով հիվանդության հակամարմինները հայտնաբերելու համար («The Journal of the American Medical Association», 5 հունվարի, 1990 թ.)։ Իսկ այդ ընթացքում տվյալ արյունն ընդունած մարդիկ կարող են քայքայել իրենց լյարդը և... մահանալ։

[շրջանակ/նկար 11–րդ էջի վրա]

Շագասի հիվանդության օրինակով կարելի է տեսնել, թե ինչպես է հիվանդությունը արյան միջոցով հասնում հեռավոր վայրեր։ Ինչպես ասվում է բժշկական մի պարբերագրում («The Medical Post», 6 հունվարի, 1990 թ.), «Լատինական Ամերիկայում այս հիվանդությամբ քրոնիկաբար տառապում է 10–12 միլիոն մարդ»։ Հիվանդությունը կոչվել է «արյան փոխներարկման ամենավտանգավոր հետևանքներից մեկը Հարավային Ամերիկայում»։ «Մարդասպան» միջատը խայթում է իր քնած զոհի երեսը, ծծում նրա արյունը և իր արտաթորանքն է թողնում բացված վերքի մեջ։ Զոհի մարմնում Շագասի հիվանդությունը կարող է զարգանալ տարիներ շարունակ նախքան նրա սրտին մահացու վնաս հասցնելը (հնարավոր է, որ այդ ընթացքում անհատը հանձնի իր արյունը)։

Ինչո՞ւ դա պետք է անհանգստացնի տվյալ վայրից շատ հեռու ապրող մարդկանց։ «Նյու Յորք թայմս» օրաթերթի 1989 թ. մայիսի 23–ի համարում դոկտոր Լ. Ալթմանը պատմում է փոխներարկման միջոցով Շագասի հիվանդությամբ վարակված մարդկանց մասին, որոնցից մեկը մահացել էր։ Ալթմանը նշում է. «Հնարավոր է լինեն նաև չբացահայտված դեպքեր, քանի որ [տեղի բժիշկները] ծանոթ չեն Շագասի հիվանդությանը և ոչ էլ պատկերացնում են, թե այն կարող է տարածվել արյան փոխներարկման միջոցով»։ Այո, արյունը կարող է նմանվել ավտոմեքենայի, որով հիվանդությունները հեռավոր ուղևորություններ են կատարում։

[շրջանակ 12–րդ էջի վրա]

Դոկտոր Կնուդ Լունդ–Օլեզենը մի բժշկական թերթում գրել է. «Մեծ ռիսկի խմբերին պատկանող որոշ մարդիկ պատրաստ են դառնալ դոնորներ, քանի որ այդ դեպքում ինքնըստինքյան կստուգվի նրանց արյունը և կհաստատվի կամ կժխտվի ՁԻԱՀ–ով նրանց վարակված լինելը։ Ուստի ես հիմնավոր պատճառ եմ տեսնում արյան ներարկումից հրաժարվելու։ Եհովայի վկաները մերժում են այն արդեն երկար տարիներ։ Գուցե նրանք ապագա՞ն էին կանխատեսել» («Ugeskrift for Læger», 26 սեպտեմբերի, 1988 թ.)։

[նկար 9–րդ էջի վրա]

Հրազենի գնդակից փրկված պապը հիվանդանոցից դուրս գրվելուց հետո «մեծ տառապանքների մեջ» երկու ամսով կրկին հիվանդանոց ընկավ։ Ի՞նչ էր պատահել։ Պապին ներարկված արյունը մահաբեր ցիտոմեգալովիրուսային վարակ էր պարունակում։

[թույլտվությամբ]

UPI/Bettmann Newsphotos

[նկար 12–րդ էջի վրա]

ՁԻԱՀ–ի վիրուսը

[թույլտվությամբ]

CDC, Atlanta, Ga.