Աստվածաշնչի ուսումնասիրության լրացուցիչ նյութեր
Դաս համար 4. Աստվածաշունչը և նրա կանոնը
Որտեղից է ծագում «Բիբլիա» բառը, ինչպես որոշել, թե որոնք են կանոնական գրքերը, ինչու մերժել պարականոն գրքերը։
1, 2. ա) Ի՞նչ է նշանակում հունարեն բիբլիա բառը։ բ) Ինչպե՞ս են այս բառը և նրա ձևերը օգտագործվում Քրիստոնեական Հունարեն Գրություններում։ գ) Ինչպե՞ս է բիբլիա բառը փոխանցվել այլ լեզուների։
ԱՍՏՎԱԾԱՇՈՒՆՉԸ շատերին է հայտնի «Բիբլիա» անվամբ։ Ուստի հետաքրքիր կլինի իմանալ, թե ինչ իմաստ և ծագում ունի այս անվանումը։ Այն առաջացել է հունարեն բիբլիա բառից, որը նշանակում է «փոքր գրքեր»։ Իսկ հունարեն բառը ծագում է բիբլոս բառից։ Այդպես էին կոչում պապիրուս բույսի ներքին շերտը, որից հնում պատրաստում էին «թերթ»՝ գրելու համար (Եգիպտոսից պապիրուսը առաքվում էր Փյունիկիայի Գեբալ նավահանգստով, որը հույները Բիբլոս էին անվանումa)։ Պապիրուսի վրա գրված ցանկացած բան սկսեցին անվանել բիբլիա։ Այդպիսով բիբլիա ասելով՝ նկատի ունեին ցանկացած գրվածք, փաթույթ, գիրք, փաստաթուղթ, մատյան և նույնիսկ փոքր գրքերի ժողովածու։
2 Հետաքրքիր է, որ «Բիբլիա» բառը չի հանդիպում Սուրբ Գրքի շատ թարգմանություններում։ Սակայն հունարենում Եբրայերեն Գրությունների ներշնչյալ գրքերի հավաքածուն մ.թ.ա. երկրորդ դարում սկսեցին կոչել տա բիբլիա։ Օրինակ՝ Դանիել 9։2-ում մարգարեն գրում է. «Ես՝ Դանիելս, գրքերից հասկացա....»։ Այս համարում «Յոթանասնից» թարգմանության մեջ օգտագործվում է բիբլոիս բառը, որը բիբլոս բառի տրական ձևն է՝ հոգնակի թվով։ Իսկ 2 Տիմոթեոս 4։13-ում Պողոս առաքյալն ասում է. «Երբ գաս, հետդ բեր.... գրքերը [հունարեն՝ բիբլիա]»։ Քրիստոնեական Հունարեն Գրություններում բիբլիոն և բիբլոս բառերը քերականական մի քանի ձևերով հանդիպում են ավելի քան 40 անգամ և սովորաբար թարգմանվում են «գիրք» կամ «գրքեր»։ Ավելի ուշ բիբլիա բառը եզակի թվով փոխանցվեց լատիներենին, իսկ լատիներենից՝ տարբեր լեզուների։
3. Ինչպե՞ս են Աստվածաշունչ գրողները հաստատում, որ այն Աստծու ներշնչված Խոսքն է։
3 Այն Աստծու Խոսքն է։ Թեպետ Սուրբ Գիրքը գրի են առել տարբեր մարդիկ, և մարդիկ էլ թարգմանել են բնագիր լեզուներից ժամանակակից լեզուներով, այն իրականում Աստծու Խոսքն է՝ հայտնություն մարդկանց համար՝ ներշնչված հենց նրա կողմից։ Այդ տեսակետն ունեին Աստծու կողմից ներշնչված գրողները, ինչպես երևում է նրանց օգտագործած հետևյալ արտահայտություններից՝ «Եհովայի բերանից դուրս եկող ամեն խոսք» (2 Օրենք 8։3), «Եհովայի բոլոր խոսքերը» (Հեսու 24։27), «Եհովայի պատվիրանների խոսքերը» (Եզր. 7։11), «Եհովայի օրենքը» (Սաղ. 19։7), «Եհովան խոսեց» (Ես. 38։4), «Եհովայի բերանից դուրս եկող ամեն խոսք» (Մատթ. 4։4), «Եհովայի խոսքով» (1 Թեսաղ. 4։15)։
ՍՈՒՐԲ ԳՐԱԴԱՐԱՆ
4. Ինչի՞ց է կազմված Աստվածաշունչը, և ո՞վ է որոշել, թե ինչ գրքեր պետք է մտնեն նրա մեջ։
4 Այն գիրքը, որն այսօր հայտնի է «Աստվածաշունչ» անունով, Արարչի կողմից ներշնչված հին ձեռագրերի ժողովածու է։ Այդ ձեռագրերը գրվել և հավաքվել են ավելի քան 16 դարերի ընթացքում և միասին կազմում են այն, ինչ Հերոնիմոսը միանգամայն տեղին անվանել է «Սուրբ գրադարան» (լատիներեն՝ «Bibliotheca Divina»)։ Այդ գրադարանն ունի պաշտոնական ցուցակ, որի մեջ մտնում են միայն իր նշանակությանն ու նպատակին ծառայող գրքերը։ Ուրիշ ոչ մի գիրք չի մտնում գրադարանի մեջ։ Եհովա Աստված՝ Մեծ Գրադարանավարը, սահմանել է չափանիշներ, որոնցով կարելի է որոշել, թե որ գրքերն են ընդգրկված գրադարանի մեջ։ Այսպիսով՝ Աստվածաշունչն ունի հաստատված գրացուցակ, որը ներառում է 66 գիրք. բոլորն էլ գրված են Աստծու սուրբ ոգու առաջնորդությամբ։
5. Ի՞նչ է Աստվածաշնչի կանոնը, և որտեղի՞ց է այդ անունը առաջ եկել։
5 Ճշմարիտ և ներշնչված համարվող Սուրբ Գրքի ժողովածուն հաճախ անվանում են Աստվածաշնչի կանոն (եբրայերեն՝ քանեհ, որ նշանակում է եղեգ)։ Նախկինում մարդիկ եղեգն օգտագործել են որպես չափումներ անելու ձող, եթե ձեռքի տակ փայտ չեն ունեցել։ Պողոս առաքյալը հունարեն կանոն բառը կիրառեց վարքագծի չափանիշի և այն «տարածքի» առնչությամբ, որը Աստծու կողմից չափով հատկացվել էր իրեն ծառայության համար (Գաղ. 6։16; 2 Կորնթ. 10։13)։ Կարելի է ասել, որ կանոնական են այն գրքերը, որոնք ճշմարիտ են, Աստծու կողմից ներշնչված և կարող են ուղղալարի նման օգտագործվել ճշմարիտ հավատը, ուսմունքները և վարքագծի չափանիշները որոշելու համար։ Եթե օգտվենք այն գրքերից, որոնք այդ լարի նման «ուղիղ» չեն, մեր կառուցած «շենքը» ծուռ կլինի և չի արժանանա Մեծ Ինժեների հավանությանը։
6. Ինչպե՞ս է որոշվում աստվածաշնչյան գրքերի կանոնականությունը։
6 Ինչպես որոշել, թե որ գրքերն են պատկանում կանոնին։ Որո՞նք են Աստծու կողմից սահմանված այն չափանիշները, որ վճռական դեր են խաղում Աստվածաշնչի 66 գրքերի կանոնականությունը որոշելու հարցում։ Նախևառաջ կանոնական գրքերը պետք է խոսեն երկրի վրա Եհովայի կատարած գործերի մասին և մղեն մարդկանց երկրպագելու նրան, ինչպես նաև քաջալերեն խոր հարգանք ցուցաբերել Աստծու անվան ու երկրի հետ կապված նրա նպատակների հանդեպ։ Պետք է պարզ երևա, որ այդ գրքերը ներշնչված են՝ գրված են սուրբ ոգու ներգործությամբ (2 Պետ. 1։21)։ Դրանք որևէ ձևով չպետք է սնահավատություն խրախուսեն կամ դրդեն երկրպագելու որևէ արարածի։ Ընդհակառակը՝ պետք է քաջալերեն սեր դրսևորել Աստծու հանդեպ և ծառայել նրան։ Ոչ մի գիրք չպետք է խախտի ողջ ժողովածուի ներդաշնակությունը, այլ բոլոր գրքերը, լրացնելով մեկը մյուսին, պետք է փաստեն, որ գրված են մեկ հեղինակի՝ Եհովա Աստծու կողմից։ Այդ գրքերում ճշգրտորեն պետք է ներկայացվեն նույնիսկ ամենաչնչին մանրամասները։ Այս հիմնական նախապայմաններից բացի, Աստծու կողմից ներշնչված, կամ՝ կանոնական լինելու այլ ապացույցներ էլ կան, որոնք վերաբերում են այդ գրքերի բովանդակությանը։ Այդ ապացույցների մասին խոսվել է այս հրատարակության մեջ աստվածաշնչյան յուրաքանչյուր գրքի վերաբերյալ նախաբանում։ Ավելին, գրքերի կանոնականությունը որոշվում է հատուկ չափանիշներով. Եբրայերեն Գրությունների համար դրանք ուրիշ են, Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների համար՝ ուրիշ։
ԵԲՐԱՅԵՐԵՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
7. Ինչպե՞ս են աստիճանաբար կազմվել Եբրայերեն Գրությունները, և ինչի՞ն պետք է համապատասխաներ յուրաքանչյուր նոր մաս։
7 Որևէ գիրք Աստծու կողմից ներշնչված Խոսքի մի մասը համարելու համար կարիք չկար սպասելու մ.թ.ա. հինգերորդ դարին, երբ ամբողջացավ Եբրայերեն Գրությունների կանոնը։ Սկզբից ևեթ իսրայելացիները որպես Աստծու ներշնչյալ խոսք ընդունեցին Մովսեսի գրքերը, որոնք գրվել էին սուրբ ոգու ներգործությամբ։ Ամբողջությամբ գրի առնվելուց հետո Հնգամատյանը կազմեց այն ժամանակվա կանոնը։ Եհովայի նպատակներին առնչվող հետագա տեղեկությունները, որ սուրբ ոգու ներշնչմամբ հաղորդվելու էին ուրիշ տղամարդկանց, պետք է լինեին Հնգամատյանի տրամաբանական շարունակությունը և համապատասխանեին ճշմարիտ երկրպագությանը վերաբերող այն հիմնական սկզբունքներին, որոնք շարադրված էին նրանում։ Մենք համոզվեցինք, որ այս է պարագան Աստվածաշնչի յուրաքանչյուր գրքի դեպքում, երբ ուսումնասիրեցինք դրանք, և հատկապես երբ տեսանք, թե ինչպես են այդ գրքերը բացահայտում Աստվածաշնչի գլխավոր թեման՝ Եհովայի անվան սրբացումը ու նրա գերիշխանության արդարացումը Թագավորության միջոցով Քրիստոսի՝ խոստացյալ Սերնդի գլխավորությամբ։
8. Ինչի՞ շնորհիվ հաստատվեց Աստվածաշնչի մարգարեական գրքերի կանոնականությունը։
8 Եբրայերեն Գրությունները լի են մարգարեություններով։ Եհովան Մովսեսի միջոցով ցույց տվեց, թե ինչի հիման վրա է որոշվում՝ արդյոք մարգարեությունը Աստծու կողմից է ներշնչված, թե ոչ, և դա էլ օգնում է որոշելու մարգարեական գրքերի կանոնականությունը (2 Օրենք 13։1–3; 18։20–22)։ Երբ Եբրայերեն Գրություններին պատկանող մարգարեական յուրաքանչյուր գիրք ուսումնասիրում ենք ողջ Աստվածաշնչի, ինչպես նաև համաշխարհային պատմության լույսի ներքո, կասկածի նշույլ անգամ չի մնում, որ դրանցում պարունակված «խոսքը» ասվել է Եհովայի անունից։ Այդ «խոսքը» իրոք կատարվել է՝ կա՛մ ամբողջությամբ, կա՛մ փոքր մասշտաբով, կա՛մ մասնակիորեն, եթե մի մասը պետք է իրականանար ապագայում։ Բացի այդ, «խոսքը» հորդորում էր մարդկանց դառնալ դեպի Աստված։ Այն մարգարեությունը, որը կհամապատասխաներ այս պահանջներին, ճշմարիտ էր և Աստծու կողմից ներշնչված։
9. Ի՞նչ կարևոր հանգամանք պետք է հաշվի առնել, երբ խոսքը Աստվածաշնչի կանոնի մասին է։
9 Եբրայերեն Գրությունների բազմաթիվ գրքերի կանոնականությունը անհերքելի է, քանի որ Հիսուսը, ինչպես նաև նրանք, ովքեր սուրբ ոգուց ներշնչված գրել են Հունարեն Գրությունները, մեջբերումներ են արել, թեև կան գրքեր, օրինակ՝ «Եսթեր» և «Ժողովող», որոնք չեն մեջբերվում Հունարեն Գրություններում։ Ուստի որևէ գրքի կանոնականությունը որոշելիս հարկավոր է հիշել մի շատ կարևոր հանգամանք, որը վերաբերում է Աստվածաշնչի բոլոր գրքերին. եթե Եհովան իր ոգով առաջնորդել է մարդկանց, որպեսզի նրանք գրի առնեն իր մտքերը՝ ուսուցանելու, կերտելու, ինչպես նաև քաջալերելու նրանց ծառայել իրեն, տրամաբանական է, որ նա կառաջնորդեր նաև, որ այդ սուրբ գրքերը մեկտեղ հավաքվեին ու կազմեին Աստվածաշնչի կանոնը։ Նա այդ կերպ կվարվեր, որպեսզի կասկած չմնար, թե որ գրքերն են մտնում ճշմարտության իր Խոսքի մեջ, և որոնց մեջ են պարփակված ճշմարիտ երկրպագությունը բնորոշող հուսալի չափանիշները։ Միայն այդպես երկրի վրա ապրողները «վերստին կծնվեին.... Աստծու խոսքի միջոցով» և կկարողանային վկայել, որ «Եհովայի խոսքը մնում է հավիտյան» (1 Պետ. 1։23, 25)։
10. Ե՞րբ է կազմվել Եբրայերեն Գրությունների կանոնը։
10 Եբրայերեն Գրությունների կանոնի կազմումը։ Հրեաների ավանդության համաձայն՝ Եբրայերեն Գրությունների կանոնի կազմության և ցուցակագրման գործը սկսել է Եզրասը, իսկ ավարտել է Նեեմիան։ Եզրասն, ինչ խոսք, լավ էր պատրաստված նման աշխատանքի համար, քանի որ Աստվածաշնչի գրողներից մեկն էր, նաև քահանա էր, գիտնական և սուրբ գրքերի պաշտոնական գրագիր (Եզր. 7։1–11)։ Հիմք չկա կասկածի ենթարկելու լայնորեն տարածված այն տեսակետը, որ Եբրայերեն Գրությունների կանոնը հաստատվել է մ.թ.ա. հինգերորդ դարի վերջում։
11. Քանի՞ գիրք կա Եբրայերեն Գրություններում՝ ավանդական հրեական կանոնի համաձայն։
11 Այսօր Եբրայերեն Գրությունները բաղկացած են 39 գրքերից, մինչդեռ ավանդական հրեական կանոնի համաձայն՝ դրանք 24-ն են, չնայած որ դրանց մեջ մտնում են այդ 39 գրքերը։ Որոշ հեղինակավոր աղբյուրներ, միավորելով «Հռութ», «Դատավորներ», նաև «Երեմիա» և «Ողբ» գրքերը, նշում են 22 գիրքb։ Այսպես արվել է, որպեսզի սուրբ գրքերի թիվը հավասարվի եբրայերեն տառերի թվին։ Ստորև ներկայացվում է 24 գրքերի ցուցակը՝ ըստ ավանդական հրեական կանոնի։
Օրենք (Հնգամատյան)
1. Ծննդոց
2. Ելք
3. Ղևտական
4. Թվեր
5. Երկրորդ Օրենք
Մարգարեներ
6. Հեսու
7. Դատավորներ
8. Սամուել («1 Սամուել» և «2 Սամուել»՝ որպես մեկ գիրք)
9. Թագավորներ («1 Թագավորներ» և «2 Թագավորներ»՝ որպես մեկ գիրք)
10. Եսայիա
11. Երեմիա
12. Եզեկիել
13. Տասներկու մարգարեներ (Օսեե, Հովել, Ամոս, Աբդիա, Հովնան, Միքիա, Նաում, Ամբակում, Սոփոնիա, Անգե, Զաքարիա և Մաղաքիա՝ որպես մեկ գիրք)
Գրություններ
14. Սաղմոսներ
15. Առակներ
16. Հոբ
17. Երգերի Երգը
18. Հռութ
19. Ողբ
20. Ժողովող
21. Եսթեր
22. Դանիել
23. Եզրաս (որի մեջ մտել է նաև «Նեեմիա» գիրքը)
24. Տարեգրություն («1 Տարեգրություն» և «2 Տարեգրություն»՝ որպես մեկ գիրք)
12. Ուրիշ ինչպե՞ս կարելի է որոշել, թե որ գրքերն են պատկանում Եբրայերեն Գրությունների կանոնին, և թե որ գրքերով է այն ավարտվում։
12 Սա է այն ցուցակը, կամ՝ կանոնը, որ Հիսուս Քրիստոսը և վաղ քրիստոնեական ժողովը ընդունել են որպես Աստծու կողմից ներշնչված գրքերի ժողովածու։ Միայն այդ գրքերից են մեջբերումներ արել Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունները արձանագրած մարդիկ։ Այդ մեջբերումները հաճախ նախադրվում են «ինչպես որ գրված է» կամ նման արտահայտություններով, ինչը ցույց է տալիս, որ գրողները այդ խոսքերը Աստծու Խոսքի մաս են համարել (Հռոմ. 15։9)։ Հիսուսը, խոսելով բոլոր ներշնչված գրքերի մասին, որոնք գրվել էին նախքան իր ծառայությունը, վկայակոչեց «Մովսեսի օրենքը, Մարգարեների գրվածքները և Սաղմոսները» (Ղուկ. 24։44)։ Այստեղ «Սաղմոսներ» ասելով՝ որպես «Գրություններ» կոչվող մասի առաջին գիրք, նկատի ունի Աստվածաշնչի այդ հատվածը։ Պատմական վերջին գիրքը, որ մտավ Եբրայերեն կանոնի մեջ, «Նեեմիա» գիրքն էր։ Անկասկած, այդ գիրքը ներառվեց կանոնի մեջ Աստծու ոգու առաջնորդությամբ, քանի որ միայն դրանում է նշվում այն տարեթիվը, որից պետք է հաշվել Դանիելի կարևոր մարգարեությունն այն մասին, որ «Երուսաղեմը վերականգնելու և վերաշինելու հրամանը դուրս գալուց» մինչև Մեսիայի հայտնվելը անցնելու էին 69 մարգարեական շաբաթներ (Դան. 9։25; Նեեմ. 2։1–8; 6։15)։ Բացի այդ, Նեեմիան նկարագրել է դեպքեր, որոնք պատմական տեղեկություններ են պարունակել որպես հիմք վերջին՝ «Մաղաքիա» մարգարեական գրքի համար։ Իսկ որ «Մաղաքիա» գիրքը կանոնական է, կասկածի ենթակա չէ, քանի որ Հիսուսը՝ Աստծու Որդին, բազմիցս մեջբերումներ է արել այնտեղից (Մատթ. 11։10, 14)։ Հունարեն Գրություններն արձանագրողները նույնպես հղել են Եբրայերեն կանոնին պատկանող գրքերի մեծ մասին (բոլորն էլ գրված են եղել «Նեեմիա» և «Մաղաքիա» գրքերից առաջ) և որևէ կերպ չեն հիշատակել այսպես կոչված ներշնչյալ գրքերը, որոնք գրվել են «Նեեմիա» ու «Մաղաքիա» գրքերից հետո, բայց նախքան Քրիստոսի ժամանակները։ Այս փաստը թիկունք է կանգնում հրեաների ավանդական տեսակետին, նաև հաստատում է առաջին դարի քրիստոնեական ժողովի համոզմունքը, որ Եբրայերեն Գրությունների կանոնն ամբողջացվել է «Նեեմիա» և «Մաղաքիա» գրքերով։
ԵԲՐԱՅԵՐԵՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՐԱԿԱՆՈՆ ԳՐՔԵՐԸ
13. ա) Որո՞նք են պարականոն գրքերը։ բ) Ինչպե՞ս դրանք դարձան կանոնի մի մասը՝ ընդունվելով Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու կողմից։
13 Իսկ ո՞ր գրքերն են համարվում պարականոն (ապոկրիֆ)։ Դրանք այն գրքերն են, որ ընդգրկվել են Աստվածաշնչի որոշ թարգմանությունների մեջ, սակայն մերժվել են շատերի կողմից, քանի որ ոչինչ չի վկայում այդ գրքերի ներշնչված լինելու մասին։ Հունարեն ապոկրիֆոս բառը նշանակում է «թաքնված» (Մարկ. 4։22; Ղուկ. 8։17; Կող. 2։3)։ Այս բառը օգտագործվում է բոլոր այն գրքերի վերաբերյալ, որոնք կասկածներ են հարուցում իրենց հեղինակի առնչությամբ կամ ընթերցանության համար որոշակի արժեք ներկայացնելով հանդերձ՝ չեն փաստում, որ ներշնչված են Աստծուց։ Այդ գրքերը առանձին էին պահվում և չէին ընթերցվում հրապարակայնորեն. այստեղից էլ առաջ եկավ «թաքնված» իմաստը։ Մ.թ. 397 թ.-ին տեղի ունեցած Կարթագենի ժողովում առաջարկվեց Եբրայերեն Գրություններին ավելացնել յոթ պարականոն գրքեր, ինչպես նաև հավելումներ «Եսթեր» ու «Դանիել» կանոնական գրքերին։ Այնուհանդերձ, միայն 1546 թ.-ին Տրիդենտի եկեղեցաժողովի ժամանակ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին հաստատեց այդ պարականոն գրքերի և հավելումների ընդունումը Աստվածաշնչի կանոնի մեջ։ Դրանք էին «Տոբիթ» գիրքը, «Հուդիթ» գիրքը, «Եսթեր» գրքի հավելումը, «Իմաստություն Սողոմոնի» գիրքը, «Սիրաք» գիրքը, «Բարուք» գիրքը, «Դանիել» գրքի երեք հավելումները, «1 Մակաբայեցիներ», «2 Մակաբայեցիներ» գրքերը։
14. ա) Ի՞նչ առումով է «1 Մակաբայեցիներ» գիրքը հետաքրքրական։ բ) Ովքե՞ր երբեք չեն հիշատակել պարականոն գրքերը և ինչո՞ւ։
14 «1 Մակաբայեցիներ» գիրքը պարունակում է արժեքավոր պատմական տեղեկություններ, բայց այն չպետք է Աստծու կողմից ներշնչված համարել։ Այնտեղ նկարագրվում է մ.թ.ա. երկրորդ դարում հրեաների մղած ազատագրական պայքարը Մակաբայեցիների քահանայական ընտանիքի գլխավորությամբ։ Մյուս պարականոն գրքերը լի են առասպելներով, սնոտիապաշտական մտքերով ու սխալներով։ Ո՛չ Հիսուսը և ո՛չ էլ Հունարեն Գրություններն արձանագրողները երբևէ չեն մեջբերել այդ գրքերից ու չեն հիշատակել դրանք։
15, 16. Ինչպե՞ս Հովսեպոս Փլավիոսը և Հերոնիմոսը ցույց տվեցին, թե որ գրքերն են կանոնական։
15 Հրեա պատմիչ Հովսեպոս Փլավիոսը (մ.թ. 1-ին դար) «Ընդդեմ Ապիոնի» իր աշխատությունում հիշատակում է հրեաների կողմից սուրբ համարվող բոլոր գրքերը։ Նա գրում է. «Մենք չունենք բյուրավոր անհամատեղելի գրքեր, որոնք հակասում են մեկը մյուսին։ Մեր գրքերը՝ այն գրքերը, որոնք իրավամբ ճանաչված են, ընդամենը քսան և երկուսն են [սա համարժեք է մեր օրերում ընդունված 39 գրքերին, ինչպես նշվում է 11-րդ պարբերության մեջ] և պարունակում են այնպիսի տեղեկություններ, որոնք վերաբերում են բոլոր ժամանակներին։ Դրանցից հինգը Մովսեսի գրքերն են, որ ընդգրկում են օրենքներն ու ավանդաբար փոխանցվող պատմությունը մարդու ծնունդից մինչև Մովսեսի մահը.... Մովսեսի մահից մինչև Արտաքսերքսեսի գահակալությունն ընկած ժամանակահատվածը (վերջինս Պարսկաստանի թագավոր դարձավ Քսերքսեսից հետո) տասներեք գրքերում արձանագրել են Մովսեսին հաջորդած մարգարեները իրենց օրերում տեղի ունեցած դեպքերը։ Մյուս չորս գրքերը պարունակում են Աստծուն ուղղված գովաբանական երգեր, ինչպես նաև վարքագծի կանոններ»c։ Հովսեպոսի խոսքերից երևում է, որ Եբրայերեն Գրությունների կանոնը հաստատվել է մ.թ. առաջին դարից շատ ավելի վաղ։
16 Աստվածաշնչագետ Հերոնիմոսը, որը մ.թ. մոտ 405թ.-ին ավարտին հասցրեց Աստվածաշնչի լատիներեն «Վուլգատա» թարգմանությունը, բավականին հստակ դիրքորոշում ուներ պարականոն գրքերի վերաբերյալ։ Ներշնչյալ գրքերը թվելուց հետո (նույն կերպով, ինչ Հովսեպոսը, որը Եբրայերեն Գրությունների 39 գրքերը ընդգրկում էր 22-ի մեջ) «Վուլգատա»-ի «Սամուել» և «Թագավորներ» գրքերի նախաբանում նա գրեց. «Այսպիսով՝ գոյություն ունի 22 գիրք.... Աստվածաշնչի սույն նախաբանում շարադրված այս հիմնավոր մոտեցմամբ պետք է դիտենք եբրայերենից լատիներեն թարգմանվող բոլոր գրքերը, որպեսզի իմանանք, որ ցանկացած ուրիշ գրվածք հարկավոր է դասել պարականոն գրքերի շարքում»։
ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ ՀՈՒՆԱՐԵՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
17. Ի՞նչն է Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին համարում իր պատասխանատվությունը, սակայն ո՞վ է իրականում որոշել, թե որ գրքերն են մտնում Աստվածաշնչի կանոնի մեջ։
17 Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին պնդում է, թե Աստվածաշնչի կանոնի մեջ մտնող գրքերը որոշելու պատասխանատվությունը իրեն է վերապահված եղել՝ իբրև ապացույց հիշատակելով Կարթագենի ժողովը (մ.թ. 397թ.), որտեղ աստվածաշնչյան գրքերի մի ցուցակ կազմվեց։ Սակայն ճշմարիտ է հակառակը. կանոնը, այդ թվում Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների մեջ մտնող գրքերի ցուցակը հաստատվել էր նախքան այդ, և ոչ թե որևէ ժողովի որոշմամբ, այլ Աստծու սուրբ ոգու առաջնորդությամբ՝ այն նույն ոգու, որի ներշնչմամբ գրվել էին սուրբ գրքերը։ Իսկ հետագա ցուցակագիրների վկայությունը, ովքեր ներշնչված չեն եղել Աստծու ոգու կողմից, արժեքավոր է լոկ այն առումով, որ նրանք ընդունել են այն կանոնը, որն արդեն հաստատված էր Աստծու սուրբ ոգու կողմից։
18. Ի՞նչ կարևոր եզրահանգում կարելի է անել՝ քննելով «Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների առաջին հայտնի ցուցակները» աղյուսակը։
18 Վաղ ցուցակների վկայությունը։ Այս դասին կից աղյուսակից երևում է, որ Հունարեն Գրությունների՝ չորրորդ դարում կազմված մի շարք ցուցակներ (հաստատված վերոհիշյալ ժողովից առաջ) ճշգրտորեն համընկնում են ներկայումս ընդունված կանոնին, իսկ մի քանիսում չի հիշատակվում միայն «Հայտնություն» գիրքը։ Երկրորդ դարի վերջում բոլորն ընդունում էին չորս Ավետարանները, «Գործեր»-ը և Պողոս առաքյալի նամակներից 12-ը։ Որոշ վայրերում կասկածի էին ենթարկում միայն մի քանի փոքր գրքեր հավանաբար այն պատճառով, որ սկզբնական շրջանում այդ գրքերը լայնորեն տարածված չեն եղել։ Ուստի ավելի երկար ժամանակ պահանջվեց, որ դրանք ընդգրկվեն կանոնի մեջ։
19. ա) Ի՞նչ կարևոր փաստաթուղթ է հայտնաբերվել Իտալիայում և ո՞ր թվականին է վերագրվում։ բ) Ի՞նչ է այն ասում այդ ժամանակ ընդունված կանոնի մասին։
19 Առաջին ցուցակների մեջ շատ հետաքրքրական է Լ. Ա. Մուրատորիի կողմից Ամբրոսիոսի գրադարանում (Միլան, Իտալիա) հայտնաբերված ֆրագմենտը (պատառիկ ձեռագիրը), որը նա հրապարակեց 1740թ.-ին։ Փաստաթղթի սկիզբը բացակայում է, սակայն իբրև երրորդ Ավետարան այնտեղ հիշատակվում է Ղուկասի գիրքը, ինչը ցույց է տալիս, որ մինչ այդ խոսքը Մատթեոսի և Մարկոսի Ավետարանների մասին է եղել։ Մուրատորիի ֆրագմենտը, որ գրված է լատիներենով, վերագրվում է մ.թ. 2-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Դա անչափ հետաքրքիր փաստաթուղթ է, ինչը երևում է նրա հետևյալ մասի թարգմանությունից. «Երրորդը Ղուկասի Ավետարանն է։ Ղուկասը, որ հայտնի բժիշկ էր, այդ գիրքը վերնագրել է իր անունով.... Չորրորդը Հովհաննեսի Ավետարանն է, որն աշակերտներից մեկն էր.... Այսպիսով՝ չնայած Ավետարաններում տարբեր բաների մասին կարելի է կարդալ, բայց դա չի ազդում քրիստոնյաների հավատի վրա, քանի որ մեկ Ոգու առաջնորդությամբ է ամեն բան հռչակվել, օրինակ՝ նրա ծնունդը, տանջանքները, հարությունը, աշակերտների հետ ունեցած զրույցներն ու երկու գալուստները. առաջինը՝ արհամարհված ու ստորացած, որ տեղի ունեցավ, երբ նա տանջանքներ կրեց, երկրորդը՝ թագավորական իշխանության փառքով, որ դեռ պետք է լինի։ Ուրեմն զարմանալի չէ, որ Հովհաննեսն իր նամակներում այդքան հետևողականորեն շեշտում է այս մի քանի բաները՝ իր մասին ասելով. «Ինչ որ տեսանք մեր աչքերով, լսեցինք մեր ականջներով և շոշափեցինք մեր ձեռքերով, այն գրեցինք»։ Այդպես նա ցույց է տալիս, որ եղել է ոչ միայն Տիրոջ հրաշալի գործերի ականատեսն ու ունկնդիրը, այլև դրանց մասին գրողը՝ հերթականությամբ։ Ավելին, բոլոր առաքյալների գործերը արձանագրված են մեկ գրքի մեջ։ Ղուկասը [նման ձևով] առանձին դեպքեր հավաքեց պատվարժան Թեոֆիլոսի համար.... Իսկ ինչ վերաբերում է Պողոսի նամակներին, դրանք իրենք են բացատրում նրանց, ովքեր կուզեն հասկանալ, թե որտեղից են, ինչ պատճառներով են ուղարկված և ում են պատկանում։ Նախ՝ նա հանգամանորեն մի նամակ գրեց կորնթացիներին՝ աղանդավորությունը կանխելու նպատակով, ապա՝ գաղատացիներին՝ խոսելով թլփատության [դեմ], և հետո՝ հռոմեացիներին, որում նշեց Սուրբ Գրքի հերթականությունը (կամ՝ սխեման), նաև, որ դրանց հիմքը, կամ՝ գլխավոր թեման Քրիստոսն է. դրանցից յուրաքանչյուրն էլ անհրաժեշտ է քննել՝ հաշվի առնելով, որ երանելի Պողոս առաքյալն ինքը, հետևելով իր նախորդին՝ Հովհաննեսին, անունով դիմում է յոթ եկեղեցիներին հետևյալ հերթականությամբ՝ կորնթացիներին (առաջին), եփեսացիներին (երկրորդ), փիլիպպեցիներին (երրորդ), կողոսացիներին (չորրորդ), գաղատացիներին (հինգերորդ), թեսաղոնիկեցիներին (վեցերորդ) և հռոմեացիներին (յոթերորդ)։ Ու թեև Պողոսը երկու անգամ գրում է կորնթացիներին և թեսաղոնիկեցիներին՝ նրանց մտածելակերպը շտկելու նպատակով, ակնհայտ է [օրինակ՝ այդ յոթ նամակներից], որ ողջ աշխարհով սփռված մեկ եկեղեցի գոյություն ունի։ Հովհաննեսը նույնպես «Հայտնություն» գրքում յոթ եկեղեցիների է դիմում, բայց իր խոսքն ուղղում է բոլորին։ Գորովանքից ու սիրուց մղված՝ [Պողոսը] նաև մի նամակ [գրեց] Փիլիմոնին, մեկ ուրիշը՝ Տիտոսին և երկու նամակ՝ Տիմոթեոսին, [և դրանք] որպես սրբություն՝ բարձր են գնահատվում Եկեղեցու կողմից.... Ավելին, հիշատակվում են նաև Հուդայի նամակը և Հովհաննեսի անունը կրող երկու նամակները.... Մենք ընդունում ենք միայն Հովհաննեսի և Պետրոսի Հայտնությունները, թեպետ մեզանից ոմանք չեն ցանկանում, որ այն [վերջինը] ընթերցվի եկեղեցում»d։
20. ա) Ի՞նչ բացատրություն է տրվում Հովհաննեսի նամակներից մեկի և Պետրոսի մի նամակի բացակայության մասին։ բ) Որքանո՞վ է այդ ցուցակը համապատասխանում մերօրյա ցուցակին։
20 Նկատվել է, որ Մուրատորիի ֆրագմենտի վերջում հիշատակվում են Հովհաննեսի ընդամենը երկու նամակները։ Սակայն այս կապակցությամբ նշված հանրագիտարանում (էջ 55) նաև ասվում է, որ այդ նամակները «կարող են լինել միայն երկրորդն ու երրորդը, որոնց հեղինակը իրեն պարզապես «երեց» է անվանում։ Առաջին նամակը գրողը ավելի վաղ է նշել՝ չորրորդ Ավետարանի հետ կապված, թեպետ անուղղակի՝ ցույց տալով, որ դրանք գրելու պատիվը, անկասկած, պատկանում է Հովհաննեսին, այդ պատճառով այստեղ հեղինակը բավարարվել է միայն երկու փոքր նամակները հիշատակելով»։ Իսկ այն մասին, թե ինչու չի հիշատակվում Պետրոսի առաջին նամակը, նույն աղբյուրում ասվում է. «Դրա ամենատրամաբանական բացատրությունն այն է, որ [տեքստից] բացակայում են մի քանի բառեր, գուցե նույնիսկ մի տող, որում ասվել է, որ «1 Պետրոս» և «Հովհաննեսի Ապոկալիպսիս» գրքերը ընդունված են»։ Ուստի նույն հանրագիտարանի 56-րդ էջում Մուրատորիի ֆրագմենտի լույսի ներքո արվում է հետևյալ եզրակացությունը. «Համարվում է, որ Նոր Կտակարանը բաղկացած է չորս Ավետարաններից, «Գործեր» գրքից, Պողոսի 13 նամակներից, «Հովհաննեսի Ապոկալիպսիսից», ամենայն հավանականությամբ, նրա երեք նամակներից, «Հուդա» գրքից և, հավանաբար, «1 Պետրոս» նամակից։ Իսկ Պետրոսի մեկ ուրիշ գրվածքի դեմ վեճերը դեռ չեն դադարել»։
21. ա) Ինչո՞ւ է ներշնչված գրքերի վերաբերյալ Օրիգենեսի մեկնաբանությունը հետաքրքիր։ բ) Ի՞նչ են ընդունել հետագայում ապրած աստվածաշնչագետները։
21 Մ.թ. մոտ 230թ.-ին Օրիգենեսը իբրև Սուրբ Գրքի մաս ճանաչեց «Եբրայեցիներ» և «Հակոբոս» գրքերը (երկուսն էլ չեն հիշատակվում Մուրատորիի ֆրագմենտում)։ Թեպետ նա նշում է, որ ոմանք կասկածի են ենթարկում դրանց կանոնականությունը, այս հանգամանքը ևս ցույց է տալիս, որ այդ ժամանակ Հունարեն Գրություններին պատկանող կանոնական գրքերի մեծ մասն արդեն ընդունված էր, և որ քչերն էին կասկածի ենթարկում քիչ հայտնի նամակներից մի քանիսի կանոնականությունը։ Հետագայում Աթանասը, Հերոնիմոսը և Օգոստինոսը ճանաչեցին ավելի վաղ ցուցակները՝ կանոնական հռչակելով այն 27 գրքերը, որ այսօր ունենքe։
22, 23. ա) Ինչպե՞ս են կազմվել աղյուսակում բերված ցուցակները։ բ) Ինչո՞ւ նման ցուցակներ չեն եղել նախքան Մուրատորիի ֆրագմենտը։
22 Աղյուսակում ներկայացված անվանումները մեծ մասամբ հատուկ ցուցակներ են, որոնցում նշվում է, թե որ գրքերն են ընդունվել որպես կանոնական։ Իրենեոսի, Կղեմես Ալեքսանդրացու, Տերտուլիանոսի և Օրիգենեսի ցուցակները կազմված են նրանց արած մեջբերումների հիման վրա, ինչից երևում է նրանց վերաբերմունքը ցուցակներում հիշատակված գրքերի հանդեպ։ Այնուհետև աղյուսակում բերվում է ցուցակ, որը կազմվել է պատմիչ Եվսեբիոսի գրվածքների հիման վրա, որոնք լրացուցիչ տեղեկություններ են պարունակում Հունարեն Գրությունների գրքերի վերաբերյալ։ Այն փաստը, որ վերոհիշյալ գրողները չեն նշում կանոնական որոշ գրքեր, չի նշանակում, որ դրանց կանոնական լինելը կասկածելի է։ Դա վկայում է այն բանի մասին, որ իրենց աշխատություններում նրանք կա՛մ չեն ցանկացել հղել այդ գրքերին, կա՛մ էլ թեման զարգացնելու անհրաժեշտ չի եղել դա անել։ Բայց ինչո՞ւ չեն գտնվել Մուրատորիի ֆրագմենտից ավելի վաղ կազմված ճշգրիտ ցուցակները։
23 Այն հարցը, թե որ գրքերը պետք է ընդունելի համարվեն քրիստոնյաների կողմից, ծագեց միայն մ.թ. երկրորդ դարի կեսերին, երբ հայտնվեցին այնպիսի քննադատներ, ինչպիսին էր Մարկիոնը։ Վերջինս կազմեց իր կանոնը, որը համապատասխանում էր իր ուսմունքներին, և դրա մեջ ընդգրկեց միայն Պողոս առաքյալի որոշ նամակներ ու Ղուկասի Ավետարանը, որից հանել էր որոշ հատվածներ։ Այս կանոնը, ինչպես նաև այդ ժամանակ աշխարհը ողողած պարականոն գրքերը դրդեցին ցուցակագիրներին նշելու, թե որ գրքերն են իրենք կանոնական համարում։
24. ա) Ինչո՞վ են տարբերվում պարականոն գրքերը, որոնք ընդգրկվել են Նոր Կտակարանի մեջ։ բ) Ի՞նչ են ասում աստվածաշնչագետները։
24 Պարականոն գրքերը։ Այն, որ ակնհայտ տարբերություն գոյություն ունի Աստծու ներշնչմամբ գրված Քրիստոնեական Գրությունների և կեղծ, անվավեր գրվածքների միջև, կարելի է ապացուցել գրքերի բովանդակությամբ։ Պարականոն գրքերը քիչ հիմնավորումներ ունեն, լի են հնարովի բաներով ու մանկական ֆանտազիաներով։ Անճշտություններն այնտեղ շատ ենf։ Տեսնենք, թե այդ գրքերի մասին ինչ են ասել որոշ աստվածաշնչագետներ։
«Կարիք չկա որ ինչ-որ մեկը դրանք բացառի Նոր Կտակարանից. այդ գրքերն իրենք են իրենց բացառում» («The Apocryphal New Testament», Մ. Ջեյմս, էջ xi, xii)։
«Բավական է համեմատել Նոր Կտակարանը այդ կարգի գրականության հետ և կտեսնենք այն ահռելի անդունդը, որ գոյություն ունի դրանց միջև։ Ինչպես հաճախ ասում են, պարականոն ավետարանները իրականում կանոնական Ավետարանների վավերականության լավագույն ապացույցն են» («The New Testament Documents», Գ. Միլիգան, էջ 228)։
«Եկեղեցու վաղ շրջանից մեզ հասած աշխատություններից, որոնք չեն պատկանում Նոր Կտակարանին, անհնար է հիշատակել գեթ մեկը, որն այսօր իրավամբ կարելի կլիներ ավելացնել Կանոնին» («The Problem of the New Testament Canon», Կ. Ալանդ, էջ 24)։
25. Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունները գրողների վերաբերյալ ո՞ր փաստերն են վկայում, որ այդ գրքերը ներշնչված են։
25 Աստծու կողմից ներշնչված գրողները։ Արժե ուշադրություն դարձնել նաև հետևյալ հանգամանքին։ Քրիստոնեական Հունարեն Գրություններն արձանագրած բոլոր անհատները այս կամ այն առումով սերտ կապ են ունեցել վաղ քրիստոնեական ժողովի կառավարիչ մարմնի հետ, որի մեջ էին Հիսուսի կողմից ընտրված առաքյալները։ Մատթեոսը, Հովհաննեսը և Պետրոսը առաջին 12 առաքյալներից էին, հետագայում առաքյալ ընտրվեց նաև Պողոսը, սակայն նա չմտավ 12-ի մեջg։ Թեև Պողոսը ներկա չէր Պենտեկոստեին, երբ Աստված առանձնահատուկ կերպով թափեց իր սուրբ ոգին, այնտեղ ներկա էին Մատթեոսը, Հովհաննեսը, Պետրոսը, ինչպես նաև Հակոբոսը, Հուդան ու հավանաբար Մարկոսը (Գործ. 1։13, 14)։ Պետրոսը հատուկ հիշատակում է Պողոսի նամակները՝ ընդգրկելով դրանք «Սուրբ Գրքի մնացած մասերի» մեջ (2 Պետ. 3։15, 16)։ Մարկոսն ու Ղուկասը սերտորեն շփվել են Պողոսի ու Պետրոսի հետ և ուղեկցել նրանց ճանապարհորդությունների ժամանակ (Գործ. 12։25; 1 Պետ. 5։13; Կող. 4։14; 2 Տիմոթ. 4։11)։ Բոլոր այս գրողները սուրբ ոգու միջոցով օժտված են եղել գերբնական կարողություններով կա՛մ առանձնահատուկ դեպքերի ժամանակ, ինչպես տեղի ունեցավ Պենտեկոստեի կամ Պողոսի դարձի գալու ժամանակ (Գործ. 9։17, 18), կա՛մ այն բանից հետո, երբ առաքյալներն իրենց ձեռքերը դրեցին նրանց վրա, թերևս հենց այդպես Ղուկասը ստացավ սուրբ ոգի (Գործ. 8։14–17)։ Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունները ավարտին հասցվեցին այն ժամանակ, երբ ոգու հատուկ պարգևները դեռ գործում էին։
26. ա) Ի՞նչն ենք մենք ընդունում որպես Աստծու Խոսք և ինչո՞ւ։ բ) Ինչպե՞ս կարող ենք մեր գնահատանքը ցույց տալ Աստվածաշնչի հանդեպ։
26 Հավատը ամենակարող Աստծու նկատմամբ, որը թե՛ ներշնչել, թե՛ պահպանել է իր Խոսքը, ամրացնում է մեր վստահությունը այն բանի հանդեպ, որ նա է առաջնորդել այդ Խոսքի բաղկացուցիչ մասերի հավաքման գործը։ Ուստի մենք համոզվածությամբ ընդունում ենք Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների 27 ու Եբրայերեն Գրությունների 39 գրքերը որպես մեկ Աստվածաշունչ՝ մեկ Հեղինակի՝ Եհովա Աստծու կողմից գրված։ Նրա Խոսքը, որ բաղկացած է 66 գրքերից, մեր ուղեցույցն է, և այդ Խոսքի լիակատար ներդաշնակությունն ու ամբողջականությունը վկայում են նրա ավարտուն լինելու մասին։ Ողջ փառքը Եհովա Աստծուն՝ այս անզուգական գիրքը Ստեղծողին։ Այն կարող է մեզ ամբողջովին սպառազինել և կանգնեցնել հավիտենական կյանքի տանող ճանապարհին։ Ուստի թող որ ամեն առիթի դեպքում դիմենք այս գրքին։
[ծանոթագրություններ]
a Բիբլոսը հայտնի էր նրանով, որ այնտեղ պապիրուսից թուղթ էին պատրաստում գրելու համար։ Ժամանակի ընթացքում բիբլիա սկսեցին անվանել զանազան գրվածքներ, գրքեր և ի վերջո Աստվածաշնչի մեջ մտնող փոքր գրքերի ժողովածուն։
b «Encyclopaedia Judaica», 1973, հատ. 4, սյունակ 826, 827։
c «Against Apion», Հովսեպոս Փլավիոս, հատ. I, էջ 38–41, պարբ. 8։
d «The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge», 1956, հատ. VIII, էջ 56։
e «The Books and the Parchments», 1963, Ֆ. Ֆ. Բրուս, էջ 112։
f «Գրությունների ըմբռնում», հատ. 1, էջ 122–125 (անգլ.)։
g «Գրությունների ըմբռնում», հատ. 1, էջ 129, 130 (անգլ.)։
[աղյուսակ 331-րդ էջի վրա]
Քրիստոնեական Հունարեն Գրությունների առաջին հայտնի ցուցակները
Ը – Առանց կասկածի ընդունվել է որպես աստվածաշնչյան կանոնին
պատկանող գիրք
Կ – Կասկածի է ենթարկվել ոմանց կողմից
ԿԸ – Կասկածի է ենթարկվել ոմանց կողմից, սակայն ցուցակագրողն
ընդունել է այն որպես աստվածաշնչյան կանոնին պատկանող գիրք
? – Աստվածաշնչագետները վստահ չեն, թե արդյոք տեքստի
ընթերցանությունը ճշգրիտ է, և թե ինչպես է ցուցակ կազմողը
դիտել տվյալ գիրքը
– Եթե վանդակը դատարկ է, ուրեմն գիրքը չի օգտագործվել կամ
հիշատակվել տվյալ ցուցակում
Անունը և վայրը
Մուրատորիի Իրենեոս, Կղեմես Տերտուլիանոս,
ֆրագմենտ, Փոքր Ասիա Ալեքսանդրացի Հս. Աֆրիկա
Իտալիա
Մոտավոր
տարեթիվը
(մ.թ.) 170 180 190 207
Մատթեոս Ը Ը Ը Ը
Մարկոս Ը Ը Ը Ը
Ղուկաս Ը Ը Ը Ը
Հովհաննես Ը Ը Ը Ը
Գործեր Ը Ը Ը Ը
Հռոմեացիներ Ը Ը Ը Ը
1 Կորնթացիներ Ը Ը Ը Ը
2 Կորնթացիներ Ը Ը Ը Ը
Գաղատացիներ Ը Ը Ը Ը
Եփեսացիներ Ը Ը Ը Ը
Փիլիպպեցիներ Ը Ը Ը Ը
Կողոսացիներ Ը Ը Ը Ը
1 Թեսաղոնիկեցիներ Ը Ը Ը Ը
2 Թեսաղոնիկեցիներ Ը Ը Ը Ը
1 Տիմոթեոս Ը Ը Ը Ը
2 Տիմոթեոս Ը Ը Ը Ը
Տիտոս Ը Ը Ը Ը
Փիլիմոն Ը Ը
Եբրայեցիներ Կ ԿԸ ԿԸ
Հակոբոս ?
1 Պետրոս Ը? Ը Ը Ը
2 Պետրոս Կ? Ը
1 Հովհաննես Ը Ը ԿԸ Ը
2 Հովհաննես Ը Ը ԿԸ
3 Հովհաննես Ը?
Հուդա Ը ԿԸ Ը
Հայտնություն Ը Ը Ը Ը
Անունը և վայրը
Օրիգենես, Եվսեբիոս, Կյուրեղ Չելթենհեմի
Ալեքսանդրիա Պաղեստին Երուսաղեմացի ցուցակ,
Հս. Աֆրիկա
Մոտավոր
տարեթիվը
(մ.թ.) 230 320 348 365
Մատթեոս Ը Ը Ը Ը
Մարկոս Ը Ը Ը Ը
Ղուկաս Ը Ը Ը Ը
Հովհաննես Ը Ը Ը Ը
Գործեր Ը Ը Ը Ը
Հռոմեացիներ Ը Ը Ը Ը
1 Կորնթացիներ Ը Ը Ը Ը
2 Կորնթացիներ Ը Ը Ը Ը
Գաղատացիներ Ը Ը Ը Ը
Եփեսացիներ Ը Ը Ը Ը
Փիլիպպեցիներ Ը Ը Ը Ը
Կողոսացիներ Ը Ը Ը Ը
1 Թեսաղոնիկեցիներ Ը Ը Ը Ը
2 Թեսաղոնիկեցիներ Ը Ը Ը Ը
1 Տիմոթեոս Ը Ը Ը Ը
2 Տիմոթեոս Ը Ը Ը Ը
Տիտոս Ը Ը Ը Ը
Փիլիմոն Ը Ը Ը Ը
Եբրայեցիներ ԿԸ ԿԸ Ը
Հակոբոս ԿԸ ԿԸ Ը
1 Պետրոս Ը Ը Ը Ը
2 Պետրոս ԿԸ ԿԸ Ը Կ
1 Հովհաննես Ը Ը Ը Ը
2 Հովհաննես ԿԸ ԿԸ Ը Կ
3 Հովհաննես ԿԸ ԿԸ Ը Կ
Հուդա ԿԸ ԿԸ Ը
Հայտնություն Ը ԿԸ Ը
Անունը և վայրը
Աթանաս, Եպիփան, Գրիգոր Ամփիլոքիոս,
Ալեքսանդրիա Պաղեստին Նազիանզացի, Փոքր Ասիա
Փոքր Ասիա
Մոտավոր
տարեթիվը
(մ.թ.) 367 368 370 370
Մատթեոս Ը Ը Ը Ը
Մարկոս Ը Ը Ը Ը
Ղուկաս Ը Ը Ը Ը
Հովհաննես Ը Ը Ը Ը
Գործեր Ը Ը Ը Ը
Հռոմեացիներ Ը Ը Ը Ը
1 Կորնթացիներ Ը Ը Ը Ը
2 Կորնթացիներ Ը Ը Ը Ը
Գաղատացիներ Ը Ը Ը Ը
Եփեսացիներ Ը Ը Ը Ը
Փիլիպպեցիներ Ը Ը Ը Ը
Կողոսացիներ Ը Ը Ը Ը
1 Թեսաղոնիկեցիներ Ը Ը Ը Ը
2 Թեսաղոնիկեցիներ Ը Ը Ը Ը
1 Տիմոթեոս Ը Ը Ը Ը
2 Տիմոթեոս Ը Ը Ը Ը
Տիտոս Ը Ը Ը Ը
Փիլիմոն Ը Ը Ը Ը
Եբրայեցիներ Ը Ը Ը ԿԸ
Հակոբոս Ը Ը Ը Ը
1 Պետրոս Ը Ը Ը Ը
2 Պետրոս Ը Ը Ը Կ
1 Հովհաննես Ը Ը Ը Ը
2 Հովհաննես Ը Ը Ը Կ
3 Հովհաննես Ը Ը Ը Կ
Հուդա Ը Ը Ը Կ
Հայտնություն Ը ԿԸ Կ
Անունը և վայրը
Փիլասթեր, Հերոնիմոս, Օգոստինոս, Կարթագենի
Իտալիա Իտալիա Հս. Աֆրիկա երրորդ ժողով,
Հս. Աֆրիկա
Մոտավոր
տարեթիվը
(մ.թ.) 383 394 397 397
Մատթեոս Ը Ը Ը Ը
Մարկոս Ը Ը Ը Ը
Ղուկաս Ը Ը Ը Ը
Հովհաննես Ը Ը Ը Ը
Գործեր Ը Ը Ը Ը
Հռոմեացիներ Ը Ը Ը Ը
1 Կորնթացիներ Ը Ը Ը Ը
2 Կորնթացիներ Ը Ը Ը Ը
Գաղատացիներ Ը Ը Ը Ը
Եփեսացիներ Ը Ը Ը Ը
Փիլիպպեցիներ Ը Ը Ը Ը
Կողոսացիներ Ը Ը Ը Ը
1 Թեսաղոնիկեցիներ Ը Ը Ը Ը
2 Թեսաղոնիկեցիներ Ը Ը Ը Ը
1 Տիմոթեոս Ը Ը Ը Ը
2 Տիմոթեոս Ը Ը Ը Ը
Տիտոս Ը Ը Ը Ը
Փիլիմոն Ը Ը Ը Ը
Եբրայեցիներ ԿԸ ԿԸ Ը Ը
Հակոբոս Ը ԿԸ Ը Ը
1 Պետրոս Ը Ը Ը Ը
2 Պետրոս Ը ԿԸ Ը Ը
1 Հովհաննես Ը Ը Ը Ը
2 Հովհաննես Ը ԿԸ Ը Ը
3 Հովհաննես Ը ԿԸ Ը Ը
Հուդա Ը ԿԸ Ը Ը
Հայտնություն ԿԸ ԿԸ Ը Ը