Կենսագրություն

Եհովայի հրավերներն ընդունելը պարգևատրվում է

Պատմում է Մարիա դու սաու Զանարդին

«Եհովան գիտի, թե ինչ է անում։ Եթե նա քեզ հրավեր է ուղարկել, պետք է խոնարհաբար ընդունես այն»։ Մոտ 45 տարի առաջ հորս կողմից ասված այս խոսքերը օգնեցին ինձ ընդունել լիաժամ ծառայություն սկսելու Եհովայի կազմակերպության առաջին հրավերը։ Մինչև հիմա էլ երախտապարտ եմ հորս՝ այս խորհրդի համար, քանի որ այդ հրավերներն ընդունելով մեծապես պարգևատրվեցի։

Հայրս 1928 թ.–ին դարձավ «Դիտարան» պարբերագրի բաժանորդ։ Այդ ժամանակվանից ի վեր նա սկսեց հետաքրքրվել Աստվածաշնչով։ Քանի որ ապրում էր Պորտուգալիայի կենտրոնական մասերում, Աստծո ժողովրդի հետ նրա միակ կապը փոստային ծառայությունների միջոցով ստացվող հրատարակություններն էին ու դեռևս նրա ծնողներին պատկանող Աստվածաշունչը։ 1949 թ.–ին՝ երբ ես 13 տարեկան էի, մեր ընտանիքը տեղափոխվեց Բրազիլիա՝ մորս հայրենիքը, և հաստատվեց Ռիո դե Ժանեյրոյի արվարձաններում։

Նոր հարևանները հրավիրեցին մեզ իրենց եկեղեցին այցելելու, և մենք մի քանի անգամ գնացինք այնտեղ։ Հայրս հաճախ հարցնում էր նրանց դժոխքի կրակների, հոգու և երկրի ապագայի մասին, սակայն այդ հարցերն անպատասխան էին մնում։ «Մեզ մնում է միայն սպասել Աստվածաշնչի ճշմարիտ ուսումնասիրողներին»,— սովորաբար ասում էր նա։

Մի օր մեր տուն մի կույր մարդ եկավ ու առաջարկեց «Դիտարան» և «Արթնացե՛ք» պարբերագրերը։ Հայրս տվեց նրան նույն հարցերը և աստվածաշնչյան հիմնավոր պատասխաններ ստացավ։ Հաջորդ շաբաթ մեկ ուրիշ Եհովայի վկա այցելեց մեզ։ Բազմաթիվ հարցերի պատասխանելուց հետո, նա, ներողություն խնդրելով, ասաց, որ պետք է գնա դաշտի ծառայության՝ քարոզելու, և օգտագործելով Մատթէոս 13։38 համարը՝ ցույց տվեց, որ այդ գործը պետք է կատարվի ամբողջ աշխարհում։ Հայրս հարցրեց. «Իսկ ես կարո՞ղ եմ գալ»։ «Իհարկե»,— պատասխանեց նա։ Մենք չափազանց ուրախ էինք, որ նորից գտել ենք աստվածաշնչյան ճշմարտությունը։ Հայրս մկրտվեց հաջորդ համաժողովին, իսկ ես՝ դրանից կարճ ժամանակ հետո՝ 1955 թ. նոյեմբերին։

Ընդունում եմ առաջին հրավերը

Մեկ ու կես տարի հետո մի մեծ շագանակագույն ծրարով նամակ ստացա Եհովայի վկաների՝ Ռիո դե Ժանեյրոյի մասնաճյուղից. ինձ առաջարկում էին լիաժամ ծառայություն սկսել։ Քանի որ մորս առողջությունն այդ ժամանակ շատ վատ էր, որոշեցի խորհրդակցել հայրիկիս հետ։ «Եհովան գիտի, թե ինչ է անում,— վճռականորեն պատասխանեց նա։ — Եթե նա քեզ հրավեր է ուղարկել, պետք է խոնարհաբար ընդունես այն»։ Այս խոսքերից խրախուսվելով՝ լրացրեցի դիմումս և 1957 թ. հուլիսի 1–ին լիաժամ ծառայություն սկսեցի։ Իմ առաջին նշանակումը Տրես Ռիուսն էր (քաղաք Ռիո դե Ժանեյրո նահանգում)։

Սկզբում Տրես Ռիուսի բնակիչները դժկամությամբ էին լսում մեր լուրը, քանի որ մենք չէինք օգտվում Աստվածաշնչի այն թարգմանությունից, որն օգտագործում էին կաթոլիկները։ Վիճակը թեթևացավ, երբ ուսումնասիրություն սկսեցինք Ջերալդո Ռամալիոյի հետ, որը նախանձախնդիր կաթոլիկ էր։ Նրա օգնությամբ ես կարողացա մի Աստվածաշունչ ձեռք բերել, որի մեջ կար տեղի քահանայի ստորագրությունը։ Դրանից հետո, երբ որևիցե մեկը փորձում էր առարկել, ես ցույց էի տալիս նրան քահանայի ստորագրությունը, և ինձ այլևս ոչ մի հարց չէր տրվում։ Ինչ վերաբերում է Ջերալդոյին, ապա նա հետագայում մկրտվեց։

Իսկ երբ Տրես Ռիուսի հենց կենտրոնում 1959 թ.–ին տեղի ունեցավ շրջանային համաժողով, ուրախությանս չափ չկար։ Ոստիկանության պետը, որն այդ ժամանակ Աստվածաշունչ էր ուսումնասիրում, նույնիսկ միջոցներ ձեռնարկեց, որ քաղաքով մեկ ծրագիրը գովազդող ցուցանակներ փակցվեն։ Տրես Ռիուսում երեք տարի ծառայելուց հետո նոր նշանակում ստացա. ինձ ուղարկեցին Իտու, որը Սան Պաուլուից դեպի արևմուտք մոտ 110 կմ հեռավորության վրա էր գտնվում։

Կարմիր, կապույտ և դեղին գրքեր

Որոշ փնտրտուքներից հետո ես և իմ գործընկերուհին քաղաքի կենտրոնում հարմարավետ կացարան գտանք՝ մի բարեսիրտ այրի կնոջ՝ Մարիայի տանը։ Մարիան մեզ վերաբերվում էր իր սեփական աղջիկների պես։ Ու չնայած այն բանին, որ շատ չանցած Իտուի Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու եպիսկոպոսը այցելեց նրան և հրամայեց մեզ քշել՝ նա մնաց անկոտրում՝ ասելով. «Երբ ամուսինս մահացավ, դուք ոչինչ չարեցիք ինձ սփոփելու համար։ Իսկ այս Եհովայի վկաները օգնել են ինձ, թեև ես իրենց հավատակիցը չեմ»։

Այդ ընթացքում մի կին տեղեկացրեց մեզ, որ Իտուի կաթոլիկ քահանաները իրենց եկեղեցու այցելուներին արգելել են վերցնել «Սատանայի մասին կարմիր գիրքը»։ Խոսքը «Թող Աստված ճշմարիտ լինի» աստվածաշնչյան հրատարակության մասին էր, որը մենք այդ շաբաթ առաջարկում էինք մարդկանց։ Քանի որ կարմիր գիրքը «անիծվել էր» քահանաների կողմից, մենք պատրաստեցինք կապույտ գրքի («Նոր երկինք և նոր երկիր») մատուցումը։ Ավելի ուշ՝ երբ հոգևորականները լսեցին այս նոր փոփոխության մասին, մենք անցանք դեղին գրքին («Ի՞նչ է արել կրոնը մարդկության համար») և այդպես շարունակ։ Որքա՜ն լավ էր, որ տարբեր գույների բազմատեսակ գրքեր ունեինք։

Իտուում մի տարի ծառայելուց հետո հեռագիր ստացա. ինձ ժամանակավորապես հրավիրում էին Բեթել՝ Եհովայի վկաների՝ Ռիո դե Ժանեյրոյի մասնաճյուղը՝ համաժողովի անցկացման նախապատրաստական աշխատանքներին մասնակցելու համար։ Ես մեծ սիրով համաձայնվեցի։

Հետագա նշանակումներն ու փորձությունները

Բեթելում աշխատանքի պակաս երբեք չէր լինում, և ես ուրախ էի ցանկացած հարցում օգնելու։ Իսկ ամեն առավոտ օրվա խոսքի քննարկումն ու երկուշաբթի երեկոյան անցկացվող «Դիտարանի» ընտանեկան ուսումնասիրությունը... Որքա՜ն էի հոգևորապես հարստանում՝ դրանց մասնակցելով։ Օտտո Էսթելմանի և Բեթելի ընտանիքի ուրիշ փորձառու անդամների հուզիչ աղոթքները խորապես տպավորում էին ինձ։

Համաժողովից հետո սկսեցի հավաքել իրերս, որպեսզի վերադառնամ Իտու, սակայն ինձ անակնկալ էր սպասվում։ Մասնաճյուղի ծառայող Գրանտ Միլլերը մի նամակ տվեց. ինձ առաջարկում էին ծառայել որպես Բեթելի ընտանիքի մշտական անդամ։ Իմ սենյակակիցը քույր Հոզա Յազեդյանն էր, որը մինչև օրս էլ շարունակում է ծառայել Բրազիլիայի Բեթելում։ Այդ ժամանակ Բեթելի ընտանիքը փոքր էր՝ ընդամենը 28 հոգի, և բոլորս մտերիմ ընկերներ էինք։

1964 թ.–ին ուսուցում ստանալու նպատակով Բեթել եկավ մի երիտասարդ լիաժամ ծառայող՝ Ժուան Զանարդին։ Այդ ժամանակ նրան մոտակայքում շրջանային ծառայող կամ շրջագայող վերակացու էին նշանակել։ Մենք ժամանակ առ ժամանակ հանդիպում էինք, քանի որ նա գալիս էր իր հաշվետվությունները ներկայացնելու։ Մասնաճյուղի ծառայողը թույլ տվեց Ժուանին մասնակցել ամեն երկուշաբթի երեկոյան անցկացվող ընտանեկան ուսումնասիրություններին։ Այնպես որ մենք հնարավորություն ունեինք միասին շատ ժամանակ անցկացնելու։ Ժուանը և ես ամուսնացանք 1965 թ. օգոստոսին։ Ես մեծ ուրախությամբ համաձայնվեցի ամուսնուս ուղեկցել շրջագայական աշխատանքում։

Այն օրերում Բրազիլիայում շրջագայական աշխատանք կատարելը նման էր վտանգավոր արկածի։ Ես երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպես էինք այցելում Առանյայում (Մինաս Ժերաիս նահանգ) ապրող մի խումբ քարոզիչների։ Սկզբում հարկավոր էր գնալ գնացքով, իսկ ճանապարհի մնացած մասն էլ անցնում էինք ոտքով՝ մեզ հետ քարշ տալով ճամպրուկները, գրամեքենան, սլայդոսկոպը, ծառայության համար նախատեսված պայուսակները և գրականությունը։ Որքան էինք ուրախանում, երբ ամեն անգամ կայարանում տեսնում էինք Լուրիվալ Շանթալին՝ մի տարիքով եղբոր, որը միշտ գալիս էր մեր իրերը տեղափոխելու հարցում օգնելու։

Առանյայում հանդիպումներն անցնում էին վարձով վերցված մի տան մեջ։ Մենք քնում էինք հետևի մասում գտնվող փոքր սենյակում։ Սենյակի մի կողմում փայտի վառարանն էր, որը օգտագործում էինք կերակուր պատրաստելու և ջուր տաքացնելու համար (ջուրը դույլերով բերում էին եղբայրները)։ Իսկ մոտակա բամբուկի պլանտացիայի մեջտեղում գտնվող փոսն էլ ծառայում էր որպես զուգարան։ Գիշերը գազե լամպ էինք վառում, որպեսզի քշենք տրիատոմային փայտոջիլներին՝ միջատներ, որոնք կարող են փոխանցել Շագասի հիվանդություն։ Առավոտյան մեր քթանցքները միշտ սև էին ծխից։ Բավականին հետաքրքիր փորձառություն է, այնպես չէ՞։

Պարանա նահանգում ծառայելիս մասնաճյուղից նորից այն մեծ շագանակագույն ծրարներից ստացանք։ Եվս մեկ հրավեր Եհովայի կազմակերպության կողմից. այս անգամ՝ ծառայել Պորտուգալիայում։ Նամակում խորհուրդ էր տրվում այդ առաջարկությունն ընդունելուց առաջ խորհել Ղուկաս 14։28–ում արձանագրված սկզբունքի շուրջ և ‘հաշվել ծախսերը’, քանի որ մեր գործունեությունն այնտեղ արգելված էր, և պորտուգալական իշխանություններն արդեն ձերբակալել էին շատ եղբայրների։

Արժե՞ր, արդյոք, գնալ մի այնպիսի երկիր, որտեղ նման հալածանքների էինք հանդիպելու։ «Եթե մեր պորտուգալացի եղբայրները կարողանում են այնտեղ ապրել և Եհովային հավատարմորեն ծառայել, ինչու՞ մենք չենք կարող»,— ասաց Ժուանը։ Մտաբերելով հորս խրախուսական խոսքերը՝ ես համաձայնվեցի. «Եթե Եհովան մեզ հրավեր է ուղարկել, պետք է ընդունենք այն և վստահենք նրան»։ Շուտով մենք Սան Պաուլուի Բեթելում էինք. ցուցումներ էինք ստանում մեր հետագա անելիքի վերաբերյալ, ինչպես նաև ճանապարհորդության համար նախապատրաստում մեր փաստաթղթերը։

Ժուան Մարիա և Մարիա Ժուան

Մեր «Եվգենիո Ք» նավը սկսեց իր ուղևորությունը 1969 թ. սեպտեմբերի 6–ին Սանտուս նավահանգստից (Սան Պաուլու)։ Ծովում ինը օր անցկացնելուց հետո ժամանեցինք Պորտուգալիա։ Սկզբում մի քանի ամիս ծառայում էինք փորձառու եղբայրների հետ Լիսաբոնի հին շրջանում՝ Ալֆամայի և Մոռարիայի նեղ փողոցներում։ Նրանք սովորեցնում էին մեզ, թե ինչպես կարելի է զգուշություն ցուցաբերել ոստիկանության ձեռքը հեշտությամբ չընկնելու համար։

Ժողովի հանդիպումները անցկացվում էին Վկաների տներում։ Եթե հարևանների մոտ ինչ–որ կասկածելի բան էինք նկատում, արագ փոխում էինք հանդիպումների վայրը, որպեսզի այդ տունը հանկարծակի ներխուժման չենթարկվեր, ու եղբայրները չձերբակալվեին։ Զբոսախնջույքները, ինչպես կոչել էինք համաժողովները, տեղի էին ունենում Լիսաբոնի արվարձաններում գտնվող Մոնսանտու այգում և Կոստա դա Կապարիկայում՝ անտառապատ ծովափնյա շրջանում։ Մենք ամենօրյա հագուստ էինք հագնում, իսկ մասնակիցների մի զգոն խմբի հարմար տեղերում պահակ կանգնեցնում։ Եթե նկատում էինք, որ ինչ–որ կասկածելի մարդ է մոտենում, արագ որևէ խաղ էինք ձեռնարկում կամ խնջույք անում, կամ էլ ժողովրդական երգ երգում։

Որպեսզի անվտանգության մարմինները չկարողանան մեզ հեշտությամբ ճանաչել, աշխատում էինք չօգտագործել մեր իսկական անունները։ Եղբայրները մեզ գիտեին իբրև Ժուան Մարիա և Մարիա Ժուան։ Մեր անունները չէին օգտագործվում նամակներում կամ հաշվետվություններում։ Փոխարենը՝ մեզ համարակալել էին։ Ես գիտակցաբար ջանքեր էի գործադրում, որպեսզի չհիշեմ եղբայրների հասցեները. եթե ինձ ձերբակալեին, չէի կարողանա իրենց մատնել։

Չնայած դժվարություններին՝ Ժուանը և ես որոշեցինք վկայություն տալու ոչ մի հարմար առիթ բաց չթողնել, չէ՞ որ ցանկացած պահին կարող էինք կորցնել մեր ազատությունը։ Մենք սովորում էինք վստահել մեր երկնային հորը՝ Եհովային։ Նա, լինելով մեր պաշտպանը, այնպես էր օգտագործում իր հրեշտակներին, որ թվում էր, թե «Անտեսանելին կը տեսնեինք» (Եբրայեցիս 11։27, Արևմտ. Աստ.)։

Մի անգամ Պորտուում տնից տուն քարոզելիս մի մարդու հանդիպեցինք, որը համառորեն մեզ ներս էր հրավիրում։ Ինձ հետ համագործակցող քույրը առանց տատանվելու ներս մտավ. ես ստիպված հետևեցի նրան, քանի որ ուրիշ ոչինչ չէի կարող անել։ Սարսափով նկատեցի, որ նախասենյակում զինվորական համազգեստով ինչ–որ մեկի լուսանկարն է կախված։ Ի՞նչ անել։ Տան տերը առաջարկեց, որ նստենք, հետո ինձ հարցրեց. «Եթե ձեր տղային բանակ կանչեն, թույլ կտա՞ք, որ ծառայի»։ Մթնոլորտը լարված էր. հարկավոր էր նրբազգացություն ցուցաբերել։ Մտքումս աղոթելուց հետո հանգիստ պատասխանեցի. «Ես երեխա չունեմ ու վստահ եմ, որ եթե ենթադրությունների վրա հիմնված նման մի հարց տայի ձեզ, կստանայի նույն պատասխանը»։ Նա լռեց, իսկ ես շարունակեցի. «Օրինակ՝ եթե հարցնեիք, թե ի՞նչ է նշանակում եղբայր կամ հայր կորցնել, ես կկարողանայի պատասխանել, քանի որ և՛ եղբայրս, և՛ հայրս մահացել են»։ Աչքերս լցվեցին արցունքով. նկատեցի, որ այդ մարդն էլ է գրեթե արտասվում։ Նա ասաց, որ վերջերս կորցրել է իր կնոջը, իսկ երբ պատմեցի հարության հույսի մասին, մեծ ուշադրությամբ լսեց ինձ։ Հետո մենք սիրալիր հրաժեշտ տվեցինք միմյանց և անվնաս հեռացանք՝ հարցի լուծումը թողնելով Եհովայի ձեռքում։

Չնայած արգելքներին՝ մենք օգնում էինք անկեղծ մարդկանց ձեռք բերել ճշմարտության գիտությունը։ Պորտուում իմ ամուսինը ուսումնասիրություն սկսեց Հորացիոյի հետ, որը գործարար մարդ էր. նա հոգևորապես շատ առաջադիմեց։ Իսկ ավելի ուշ Եհովայի կողմը դիրք բռնեց ու մկրտվեց նրա որդին՝ Էմիլիոն, որը փայլուն բժիշկ էր։ Իրոք որ, Եհովայի սուրբ ոգու դեմ ոչ մի արգելք գոյություն չունի։

«Երբեք չեք իմանա, թե ինչ թույլ կտա Եհովան»

1973 թ.–ին Ժուանը և ես հրավիրվեցինք «Աստծո հաղթանակը» միջազգային համաժողովին, որը տեղի ունեցավ Բրյուսելում (Բելգիա)։ Հազարավոր իսպանացի և բելգիացի եղբայրներ կային այնտեղ, ինչպես նաև՝ պատվիրակներ Մոզամբիկից, Անգոլայից, Կաբո Վերդեից, Մադեյրայից և Ազորյան կղզիներից։ Իր խոսքն ավարտելիս Նյու Յորքի գլխավոր վարչությունից եկած եղբայր Նորը հետևյալ կոչն արեց. «Շարունակեք հավատարմորեն ծառայել Եհովային։ Երբեք չեք իմանա, թե ինչ թույլ կտա Եհովան։ Ո՞վ գիտի, գուցե հաջորդ միջազգային համաժողովին մասնակցեք Պորտուգալիայում»։

Հաջորդ տարի Պորտուգալիայում օրինականացվեց քարոզչական գործը, իսկ եղբայր Նորի խոսքերը իրականություն դարձան, երբ 1978 թ.–ին Լիսաբոնում անցկացրեցինք մեր առաջին միջազգային համաժողովը։ Ինչպիսի առանձնաշնորհում էր երթի դուրս գալ Լիսաբոնի փողոցներով՝ պլակատներով, ամսագրերով և հանրային ելույթի հրավերներով վկայություն տալու։ Դա իրականացած երազանք էր։

Մեր սերը գնալով մեծացել էր պորտուգալացի եղբայրների հանդեպ, որոնցից շատերը իրենց քրիստոնեական չեզոքությունը պահպանելու համար տանջանքներ էին կրել՝ բանտարկության ու ծեծի ենթարկվելով։ Ցանկանում էինք շարունակել մեր ծառայությունը Պորտուգալիայում, սակայն չստացվեց։ 1982 թ.–ին Ժուանի մոտ սրտի հետ կապված լուրջ խնդիրներ առաջացան, և մասնաճյուղից մեզ առաջարկեցին վերադառնալ Բրազիլիա։

Փորձությունների ժամանակ

Բրազիլիայի մասնաճյուղի եղբայրները շատ հոգատար էին և մեզ նշանակեցին ծառայելու Քիրիրիմի ժողովում (Տաուբատե, Սան Պաուլու)։ Ժուանի առողջությունը գնալով վատանում էր. շատ չանցած նա նույնիսկ չէր կարողանում տնից դուրս գալ։ Հետաքրքրվող անհատները Աստվածաշունչն ուսումնասիրելու համար գալիս էին մեր տուն։ Մեր տանն ամեն օր անցկացվում էին նաև քարոզչական ծառայության հանդիպումներ և շաբաթվա գրքի ուսումնասիրությունը։ Այս կերպով կարողանում էինք պահպանել մեր հոգևորությունը։

Ժուանը շարունակեց իր ուժերի ներածին չափով ծառայել Եհովային մինչև իր մահը՝ 1985 թ. հոկտեմբերի 1–ը։ Ես շատ տխուր էի, նույնիսկ մի փոքր դեպրեսիա տարա, սակայն որոշեցի շարունակել լիաժամ ծառայությունս։ Մեկ ուրիշ անհաջողություն էլ պատահեց 1986 թ. ապրիլին, երբ տունս կողոպտիչներ մտան և գրեթե ամեն ինչ տարան։ Կյանքումս առաջին անգամ մենակություն և վախ զգացի։ Մի ամուսնական զույգ սիրով հրավիրեց ինձ որոշ ժամանակ իրենց հետ մնալու, ինչի համար ես անչափ շնորհակալ էի։

Ժուանի մահն ու կողոպտիչների միջադեպը ազդեցին նաև ծառայությանս վրա. ինձ այլևս վստահ չէի զգում։ Դժվարություններիս մասին գրեցի մասնաճյուղ, որից հետո որոշ ժամանակով հրավիրվեցի Բեթել, որպեսզի կարողանամ վերականգնել էմոցիոնալ հավասարակշռությունս։ Որքա՜ն զորություն ստացա այդ ժամանակ։

Հենց որ ինձ մի փոքր լավ զգացի, ընդունեցի Իպուում (քաղաք Սան Պաուլու նահանգում) ծառայելու առաջարկությունը։ Քարոզչական աշխատանքի շնորհիվ զբաղված էի մնում, բայց երբեմն հուսալքություն էի զգում։ Այդ ժամանակ զանգահարում էի Քիրիրիմի ժողովի եղբայրներին, և որևիցե ընտանիք մի քանի օրով ինձ այցելության էր գալիս։ Այդ այցելությունները իսկապես զորացնող էին։ Իպուում ծառայելու առաջին տարվա ընթացքում 38 տարբեր եղբայրներ և քույրեր երկար ճանապարհորդություն կատարեցին ինձ տեսնելու համար։

1992 թ.–ին՝ Ժուանի մահից վեց տարի հետո, Եհովայի կազմակերպությունից մեկ ուրիշ հրավեր էլ ստացա. այս անգամ՝ մեկնել Ֆրանկա (Սան Պաուլու նահանգ), որտեղ մինչև այժմ էլ շարունակում եմ լիաժամ ծառայությունս։ Այստեղի «հողը» շատ բերրի է։ 1994 թ.–ին Աստվածաշնչի ուսումնասիրություն սկսեցի քաղաքապետի հետ։ Այդ ժամանակ նա նախընտրական արշավ էր անցկացնում Բրազիլիայի կոնգրեսի անդամ դառնալու համար։ Չնայած իր զբաղվածությանը՝ ամեն երկուշաբթի կեսօրին ժամանակ էր հատկացնում Աստվածաշունչն ուսումնասիրելուն։ Ընդհատումներից խուսափելու համար նա անջատում էր հեռախոսը։ Որքան էի ուրախանում, երբ տեսնում էի, թե ինչպես է նա աստիճանաբար հեռանում քաղաքականությունից և ճշմարտության օգնությամբ վերստեղծում իր ընտանիքը։ Ինքն ու կինը մկրտվեցին 1998 թ.–ին։

Ետ նայելով՝ կարող եմ ասել, որ լիաժամ ծառայության մեջ անցկացրած իմ կյանքը լի է եղել անսահման օրհնություններով և առանձնաշնորհումներով։ Ընդունելով այն հրավերները, որ Եհովան իր կազմակերպության միջոցով ուղարկում էր ինձ՝ իրոք մեծապես պարգևատրվեցի։ Եվ ինչպիսի հրավերներ էլ ստանամ ապագայում, պատրաստ եմ ընդունել դրանք նույն վճռականությամբ։

[նկարներ 25–րդ էջի վրա]

1957 թ.–ին լիաժամ ծառայություն սկսելիս և այսօր

[նկար 26–րդ էջի վրա]

Բրազիլիայի Բեթելի ընտանիքի հետ, 1963 թ.

[նկար 27–րդ էջի վրա]

Մեր ամուսնությունը 1965 թ. օգոստոսին

Համաժողով Պորտուգալիայում այն ժամանակ, երբ մեր գործունեությունն արգելված էր

[նկար 28–րդ էջի վրա]

1978 թ.–ին տեղի ունեցած «Հաղթանակող հավատ» միջազգային համաժողովի ժամանակ Լիսաբոնի փողոցներում քարոզելիս