Նախնական եկեղեցին կը սորվեցնէ՞ր թէ Աստուած երրորդութիւն մըն է
Մաս Բ. Առաքելական Հայրերը սորվեցուցի՞ն երրորդութեան վարդապետութիւնը
Փետրուար 1, 1992–ի Դիտարանին մէջ, այս յօդուածաշարքին Մաս Ա.–ով խօսեցանք թէ արդեօք Յիսուս եւ իր աշակերտները սորվեցուցի՞ն Երրորդութեան վարդապետութիւնը, ըստ որուն, Հայրը, Որդին եւ սուրբ հոգին երեք հաւասար անձեր՝ բայց մէկ Աստուած են։ Աստուածաշունչէն, պատմաբաններէն եւ նոյնիսկ աստուածաբաններէն յստակ ապացոյցն է թէ անոնք չսորվեցուցին զայն։ Բայց ի՞նչ կրնանք ըսել անոնց անմիջապէս յաջորդած եկեղեցական առաջնորդներուն մասին. անոնք սորվեցուցի՞ն Երրորդութիւն մը։
«ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՀԱՅՐԵՐ» տիտղոսը կը տրուի այն եկեղեցականներուն որոնք Քրիստոնէութեան մասին գրեցին մեր Հասարակ Դարաշրջանի առաջին դարու վերջաւորութեան եւ երկրորդ դարուն սկիզբին։ Անոնցմէ ոմանք կը յիշենք Հռովմի Կղեմէսը, Իգնատիոսը, Պօղիկարպոսը, Հերմասը եւ Պապիասը։
Կ’ըսուի թէ անոնք առաքեալներէն ոմանց ժամանակակից եղած էին։ Հետեւաբար, անոնք ծանօթ ըլլալու էին առաքելական ուսուցումներուն։ Պրիթանիքա Նոր Համայնագիտարանը (Անգլ.) այս մարդոց գրածներուն մասին կ’ըսէ.
«Որպէս ամբողջութիւն մը, Առաքելական Հայրերուն գրութիւնները պատմականօրէն շատ աւելի արժէքաւոր են քան Քրիստոնէական որեւէ ուրիշ երկ, Նոր Կտակարանէն զատ»։
Եթէ առաքեալները Երրորդութեան վարդապետութիւնը կը սորվեցնէին, ուրեմն այս Առաքելական Հայրերն ալ սորվեցուցած պէտք էր ըլլային։ Անիկա իրենց ուսուցումին մէջ ուշագրաւ պէտք էր ըլլար, քանի որ կարեւորագոյն բանն է մարդոց ըսել թէ ո՛վ է Աստուած։ Հետեւաբար, անոնք սորվեցուցի՞ն Երրորդութեան վարդապետութիւնը։
Հաւատքի Մասին Նախնական Յայտարարութիւն մը
Քրիստոնէական հաւատքի մասին ամենահին ոչ–սուրբ գրային յայտարարութիւններէն մէկը կը գտնուի 16 հակիրճ գլուխներէ բաղկացած գրքի մը մէջ, որ ճանչցուած է որպէս The Didache, կամ Տասնըերկու Առաքեալներուն Ուսուցումը։ Կարգ մը պատմաբաններ զայն կը թուարկեն Հ.Դ. 100–ի ատենները կամ անկէ առաջ։ Անոր հեղինակը անծանօթ է։
The Didache կը խօսի այն բաներուն մասին, զորս մարդիկ պէտք պիտի ունենային գիտնալու Քրիստոնեայ ըլլալու համար։ Անոր Է. գլուխին մէջ, անիկա կը պատուիրէ ‘Հօրը, Որդւոյն եւ սուրբ հոգիին անունով’ մկրտել. նոյն բառերը զորս Յիսուս գործածեց Մատթէոս 28։19–ի մէջ։ Բայց անիկա հոն բան մը չ’ըսեր յաւիտենականութեամբ, զօրութեամբ, դիրքով եւ իմաստութեամբ այս երեքին հաւասար ըլլալուն մասին։ Անոր Ժ. գլուխին մէջ, The Didache կը ներփակէ հաւատքի հետեւեալ խոստովանութիւնը, աղօթքի ձեւով.
«Քեզի շնորհակալութիւն կը յայտնենք, Սուրբ Հայր, քու սուրբ Անուանդ համար, զոր մեր սրտերուն մէջ բնակեցուցիր. նաեւ գիտութեան, հաւատքին ու անմահութեան համար, զորս մեզի գիտցուցիր քու Ծառայիդ՝ Յիսուսի միջոցաւ։ Քեզի փա՜ռք յաւիտեան։ Ամենակալ Տէր, դուն ամէն բան քու անուանդ սիրոյն ստեղծեցիր ...։ Իսկ մեզի շնորհեցիր հոգեւոր կերակուր ու խմելիք եւ յաւիտենական կեանք Յիսուսի՝ քու Ծառայիդ՝ միջոցաւ»։
Ասոր մէջ Երրորդութիւն չկայ։ Քրիստոնէութեան Վրայ Յունական Գաղափարներու Ազդեցութիւնը (Անգլ.) երկին մէջ, Էտվին Հէթչ վերոյիշեալ հատուածը կը մէջբերէ եւ ապա կ’ըսէ.
«Քրիստոնէութեան սկզբնական ծիրին մէջ, երեւութապէս այս պարզ ըմբռնումներէն շատ հեռու չեն գացած։ Շեշտը կը դրուէր այդ վարդապետութեան վրայ թէ Աստուած է, թէ Ան մէկ է, թէ Ան ամենակալ եւ յաւիտենական է, թէ Ան աշխարհը շինեց, թէ Իր ողորմութիւնը Իր բոլոր գործերուն վրայ է։ Բնազանցական խօսակցութեան մասին ո՛չ մէկ խօսք կար»։
Հռովմի Կղեմէսը
Հռովմի Կղեմէսը, որ կը կարծուի թէ այդ քաղաքին մէջ «եպիսկոպոս» մը եղած է, Քրիստոնէութեան մասին նախնական գրութիւններու ուրիշ աղբիւր մըն է։ Կը կարծուի որ ան մահացած է Հ.Դ. 100–ի ատենները։ Իրեն վերագրուած գրութիւններուն մէջ, ան ո՛չ ուղղակիօրէն եւ ոչ ալ անուղղակիօրէն կը յիշէ Երրորդութիւն մը։ Կղեմէսի Առաջին Թուղթը Առ Կորնթացիսի մէջ, ան կը նշէ.
«Շնորհք եւ խաղաղութիւն աւելնայ ձեզի Ամենակալ Աստուծմէ, Յիսուս Քրիստոսի միջոցաւ»։
«Առաքեալները մեզի Աւետարանը քարոզեցին Տէր Յիսուս Քրիստոսէ առնելով. Յիսուս Քրիստոս իր կարգին Աստուծմէ առաւ զայն։ Հետեւաբար, Քրիստոս Աստուծոյ կողմէ ղրկուեցաւ, իսկ առաքեալները՝ Քրիստոսի կողմէ»։
«Ամենատես Աստուած, որ բոլոր հոգիներուն Իշխանը եւ ամէն մարմինի Տէրն է—որ ընտրեց մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսը եւ Անոր միջոցաւ մեզ՝ իրեն սեփական ժողովուրդ մը ըլլալու—Իր փառաւոր եւ սուրբ Անունը կանչող ամէն հոգիի թող շնորհէ հաւատք, վախ, խաղաղութիւն, համբերութիւն, երկայնամտութիւն»։
Կղեմէս չ’ըսեր որ Յիսուս կամ սուրբ հոգին Աստուծոյ հաւասար է։ Ան Ամենակալ Աստուածը (ոչ թէ միայն «Հայր»ը) կը ներկայացնէ որպէս Որդիէն անջատ մէկը։ Ան Աստուծոյ մասին կը խօսի որպէս գերակայ մէկը, քանի որ Քրիստոս Աստուծոյ կողմէ «ղրկուեցաւ» եւ Աստուած «ընտրեց» զայն։ Ցոյց տալով որ Աստուած եւ Քրիստոս երկու անջատ եւ անհաւասար անձնաւորութիւններ են, Կղեմէս ըսաւ.
«Ջերմեռանդ աղօթքով եւ պաղատանքով պիտի աղաչենք որ տիեզերքին Ստեղծիչը անեղծ պահէ ամբողջ աշխարհի մէջ իր ընտըրեալներուն ճիշդ թիւը իր սիրելի Զաւկին Յիսուս Քրիստոսի միջոցաւ։ ... Կ’ընդունինք որ միմիայն դուն [Աստուած] ‘բարձրեալներուն մէջ ամենէն բարձրեալ’ն ես ...։ Միմիայն դուն ես հոգիներուն պահապանը եւ ամէն մարմինի Աստուածը»։
«Թող բոլոր ազգերը գիտակցին որ դուն ես միակ Աստուածը եւ որ Յիսուս Քրիստոս քու Զաւակդ է»։
Կղեմէս Աստուած կը կոչէ (ոչ թէ միայն «Հայր») «բարձրեալ»ը եւ Յիսուսի կ’ակնարկէ որպէս Աստուծոյ «Զաւակ»ը։ Ան նաեւ Յիսուսի նկատմամբ կը նշէ. «Քանի որ ան կը ցոլացնէ Աստուծոյ շքեղութիւնը, ան հրեշտակներէն գերիվեր է եւ իր տիտղոսը անոնցմէ աւելի աչքառու է»։ Ճիշդ ինչպէս որ լուսինը արեւուն լոյսը կը ցոլացնէ, բայց այդ լոյսին աղբիւրին՝ արեւուն չի հաւասարիր, նոյնպէս Յիսուս Աստուծոյ շքեղութիւնը կ’արտացոլացնէ, բայց անոր չի հաւասարիր։
Եթէ Աստուծոյ Որդին երկնաւոր Հօրը՝ Աստուծոյ հաւասար ըլլար, Կղեմէս կարիքը պիտի չտեսներ ըսելու որ Յիսուս հրեշտակներէն գերիվեր էր, քանի որ արդէն ասիկա բացայայտ պիտի ըլլար։ Իսկ իր խօսքերը ցոյց կու տան որ թէեւ ինք կ’ընդունէր որ Որդին հրեշտակներէն գերիվեր է, բայց ան Ամենակալ Աստուծմէ ստորադաս է։
Կղեմէսի տեսակէտը շատ յստակ է. Որդին Հօրմէն ստորադաս է եւ անկէ երկրորդական է։ Կղեմէս բնաւ Յիսուսը չնկատեց որպէս Հօրը հետ աստուածութիւնը բաժնող մը։ Ան ցոյց կու տայ որ Որդին Հօրմէն, այսինքն, Աստուծմէ կախեալ է եւ բացայայտօրէն կ’ըսէ որ Հայրը «միակ Աստուած»ն է, որ Իր դիրքը ո՛չ մէկու հետ կը բաժնէ։ Իսկ ոչ մէկ տեղ Կղեմէս սուրբ հոգին Աստուծոյ հաւասար կ’ընէ։ Հետեւաբար, Կղեմէսի գրութիւններուն մէջ Երրորդութեան մասին ոչ մէկ գաղափար կայ։
Իգնատիոս
Անտիոքի եպիսկոպոս Իգնատիոս, Հ.Դ. առաջին դարու կէսէն մինչեւ երկրորդ դարու սկիզբը ապրեցաւ։ Ենթադրելով որ իրեն վերագրուած բոլոր գրութիւնները հարազատ են, անոնցմէ ո՛չ մէկուն մէջ կայ Հօրը, Որդւոյն եւ սուրբ հոգիին միջեւ հաւասարութեան գաղափարը։
Նոյնիսկ եթէ Իգնատիոս ըսած ըլլար որ Որդին Հօրը հաւասար էր յաւիտենականութեամբ, զօրութեամբ, դիրքով եւ իմաստութեամբ, ասիկա տակաւին Երրորդութիւն մը պիտի չըլլար, քանի որ ան ոչ մէկ տեղ ըսած է որ սուրբ հոգին հաւասար է Աստուծոյ այս մարզերուն մէջ։ Բայց Իգնատիոս չըսաւ որ Որդին Հօր Աստուծոյ հաւասար էր այս մարզերուն կամ ուրիշ որեւէ մարզի մէջ։ Ընդհակառակը, ան ցոյց տուաւ որ Որդին ենթակայ է Անոր որ գերադաս է՝ Ամենակալ Աստուծոյ։
Իգնատիոս Ամենակալ Աստուածը կը կոչէ «միակ ճշմարիտ Աստուածը, անծին եւ անմերձենալի, բոլորին Տէրը, միածին Որդւոյն Հայրը եւ զայն Ծնողը», Աստուծոյ եւ իր Որդւոյն միջեւ տարբերութիւնը ցոյց տալով։ Ան կը խօսի «Հօր Աստուծոյ եւ Տէր Յիսուս Քրիստոս»ի մասին։ Ան կ’ըսէ. «Մէկ Աստուած կայ, Ամենակալը, որ Ինքզինք յայտնեց Իր Որդւոյն Յիսուս Քրիստոսին կողմէ»։
Իգնատիոս ցոյց կու տայ թէ Որդին յաւիտենական չէ որպէս անձ մը, այլ՝ ստեղծուած է, քանի որ Որդիին բերնով կ’ըսէ. «Տէրը [Ամենակալ Աստուած] Զիս ստեղծեց, իր գործերուն սկիզբը»։ Նմանապէս, Իգնատիոս ըսաւ. «Տիեզերքին մէկ Աստուած կայ, Քրիստոսին Հայրը, ‘որմէ են բոլոր բաները’. ու մէկ Տէր Յիսուս Քրիստոս, ‘որմով են բոլոր բաները’»։ Ան նաեւ կը գրէ.
«Սուրբ Հոգին ինքն Իր բաները չի խօսիր, հապա Քրիստոսինները, ... ինչպէս Տէրն ալ մեզի ծանուցանեց այն բաները որոնք Հօրմէն ստացած էր։ Քանի որ, կ’ըսէ Ան [Որդին], ‘Խօսքերը զորս կը լսէք, իմս չեն, այլ՝ Հօրը, որ Զիս ղրկեց’»։
«Մէկ Աստուած կայ, որ ինքզինք յայտնեց իր Որդւոյն Յիսուս Քրիստոսի միջոցաւ, որ իր Բանն է, որ լռութենէն յառաջ եկաւ եւ ամէն կերպով հաճեցուց Զայն [Աստուած] որ զինք ղրկեց։ ... Յիսուս Քրիստոս Հօրը ենթակայ էր»։
Ճիշդ է որ Իգնատիոս Որդին կը կոչէ «Բանը Աստուած»։ Բայց Որդիին համար «Աստուած» բառը գործածելը անպայմանօրէն չի նշանակեր Ամենակալ Աստուծոյ հետ հաւասար ըլլալ։ Աստուածաշունչն ալ Որդին կը կոչէ «Աստուած» Եսայեայ 9։6–ի մէջ։ Յովհաննու 1։18–ը Որդին կը կոչէ «միածին Որդին»։ Եհովա Աստուծմէ՝ Հօրմէն՝ զօրութիւն եւ հեղինակութիւն ստացած ըլլալով, Որդին պատշաճօրէն կարելի է կոչել «հզօր», ինչ որ հիմնականօրէն «աստուած» բառին իմաստն է։—Մատթէոս 28։18. Ա. Կորնթացիս 8։6. Եբրայեցիս 1։2
Սակայն, Իգնատիոսի վերագրուած 15 նամակները որպէս վաւերական ընդունուա՞ծ են։ Նախա–Նիկեան Հայրերը (Անգլ.) խորագրով գրքին մէջ, Հատոր Ա., Աղեքսանդր Ռապըրթս եւ Ճէյմս Տոնալտսըն հրատարակիչները կը նշեն.
«Հիմա քննադատներու համաշխարհային կարծիքն է որ Իգնատիոսի վերագրուած առաջին ութը նամակները անհարազատ են։ Անոնք հետագայ դարու մը արտադրութիւնը եղող անժխտելի փաստը կը պարունակեն ... եւ հիմա, միաձայնութեամբ, մէկ կողմ կը դրուին որպէս խարդախուածներ»։
«Եւսեբիոսի կողմէ ընդունուած եօթը Թուղթերէն ..., մենք հիմա ունինք երկու Յունարէն քաղուածներ, աւելի կարճ մը եւ աւելի երկար մը։ ... Թէեւ աւելի կարճը ... ընդհանրապէս կը նախընտրուի աւելի երկարէն, սակայն ուսումնականներուն մէջ տակաւին որոշ տիրական կարծիք մը կայ թէ նոյնիսկ զայն կարելի չէ նկատել որպէս բացարձակապէս աղաւաղումներէ զերծ, կամ՝ աներկբայելիօրէն հարազատ»։
Եթէ իր գրութիւններուն աւելի կարճ մեկնութիւնը ընդունինք որպէս հարազատ, անիկա (աւելի երկար մեկնութենէն) կարգ մը նախադասութիւններ կը հանէ, որոնք ցոյց կու տան թէ Քրիստոս Աստուծմէ ստորադաս է, բայց աւելի կարճ մեկնութեան մէջ ինչ որ մնացած է տակաւին Երրորդութեան մը գաղափարը ցոյց չի տար։ Իսկ հոգ չէ թէ այս գրութիւններէն ո՛ր մէկը հարազատ է, անոնք ցոյց կու տան որ Իգնատիոս կը հաւատար երկուութեան՝ Աստուծոյ եւ իր Որդւոյն։ Անշուշտ ասիկա հաւասարութիւններու երկուութիւն մը չէ, քանի որ Որդին միշտ կը ներկայացուի Աստուծմէ աւելի նուաստ եւ անոր ստորադաս։ Հետեւաբար, անհատ մը ինչպէ՛ս որ ալ նկատէ Իգնատիոսեան գրութիւնները, անոնց մէջ Երրորդութեան վարդապետութիւն մը չի գտներ։
Պօղիկարպոս
Զմիւռնիոյ Պօղիկարպոսը առաջին դարու վերջին երրորդին ծնեցաւ եւ երկրորդ դարու կիսուն մահացաւ։ Կ’ըսուի որ ան Յովհաննէս առաքեալին հետ շփում ունեցած էր եւ իրեն կը վերագրուի Պօղիկարպոսի Թուղթը Առ Փիլիպպեցիս երկը։
Պօղիկարպոսի երկին մէջ, բան մը կա՞ր որ կ’ակնարկէր Երրորդութեան։ Ոչ, այդ մասին բան մը չէ յիշուած։ Արդարեւ, անոր ըսածները ներդաշնակ են Յիսուսի եւ իր աշակերտներուն ու առաքեալներուն ուսուցումին հետ։ Օրինակի համար, իր Թուղթին մէջ, Պօղիկարպոս նշեց.
«Մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսի Աստուածը ու Հայրը եւ Յիսուս Քրիստոս՝ որ Աստուծոյ Որդին է, ... ձեզ հաւատքի ու ճշմարտութեան մէջ կերտեն»։
Նկատի առէք որ Կղեմէսի նման, Պօղիկարպոս աստուածութեան մը մէջ հաւասար եղող Երրորդութենական «Հօր» մը եւ «Որդի»ի մը յարաբերութեան մասին չի խօսիր։ Այլ, ան կը խօսի Յիսուսի ‘Աստուծոյն եւ Հօրը’ մասին, ոչ թէ միայն ‘Յիսուսի Հօրը’ մասին։ Ուստի, ան Աստուածը Յիսուսէն կ’անջատէ, ճիշդ ինչպէս որ Աստուածաշունչը գրողները յաճախ ըրին։ Բ. Կորնթացիս 1։3–ի մէջ, Պօղոս կ’ըսէ. «Օրհնեալ ըլլայ Աստուած՝ մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսին Հայրը»։ Ան պարզապէս չ’ըսեր. ‘Օրհնեալ ըլլայ Յիսուսի Հայրը’, այլ՝ «Օրհնեալ ըլլայ Աստուած՝ ... [Յիսուսին] Հայրը»։
Պօղիկարպոս նաեւ կ’ըսէ. «Խաղաղութիւն Ամենակալ Աստուծմէ եւ մեր Փրկիչ Տէր Յիսուս Քրիստոսէ»։ Հոս դարձեալ, Յիսուս Ամենակալ Աստուծմէ անջատ է, ոչ թէ՝ երրեակ Աստուածութեան մը համահաւասար անձ մը։
Հերմաս եւ Պապիաս
Ուրիշ առաքելական Հայր մըն է Հերմաս որ երկրորդ դարուն առաջին մասին մէջ գրեց։ իր Հովիւ երկին մէջ, ան բան մը ըսա՞ւ որ անհատի մը խորհիլ տայ թէ Աստուած Երրորդութիւն մըն էր իրեն համար։ Անոր ըսածներուն քանի մը օրինակները նկատի առնենք.
«Ոչ ալ երբ մարդ կը փափաքի որ հոգին խօսի, Սուրբ Հոգին կը խօսի, այլ՝ անիկա կը խօսի միայն երբ Աստուած կը փափաքի որ անիկա խօսի։ ... Աստուած այգին տնկեց, այսինքն, ան մարդիկը ստեղծեց եւ զանոնք Իր Որդւոյն տուաւ. իսկ Որդին Իր հրեշտակները նշանակեց անոնց վրայ, զանոնք պահելու համար»։
«Աստուծոյ Որդին իր ամբողջ ստեղծագործութենէն շատ առաջ է»։
Հոս Հերմաս կ’ըսէ որ երբ Աստուած (ոչ թէ միայն Հայրը) փափաքի որ հոգին խօսի, անիկա կը խօսի, ապացուցանելով Աստուծոյ գերակայութիւնը հոգիին վրայ։ Ապա ան կ’ըսէ որ Աստուած այգին իր Որդւոյն տուաւ, ցոյց տալով Աստուծոյ գերակայութիւնը Որդւոյն վրայ։ Ան նաեւ կ’ըսէ որ Աստուծոյ Որդին, իր՝ Որդիին՝ արարածներէն շատ առաջ է, այսինքն, անոնցմէ զորս Աստուծոյ Որդին՝ որպէս Աստուծոյ Ճարտարապետը՝ ստեղծեց, «վասնզի անով ամէն բան ստեղծուեցաւ, ինչ որ երկինքն է ու ինչ որ՝ երկրի վրայ կայ»։ (Կողոսացիս 1։15, 16) Իրողութիւնը այդ է թէ Որդին յաւիտեան չէ։ Ան որպէս բարձր դասի պատկանող հոգեղէն արարած մը ստեղծուեցաւ, միւս հոգեղէն արարածներէն՝ հրեշտակներէն առաջ, որոնք իր միջոցաւ ստեղծուեցան։
Ժ. Ն. Տ. Քելլի, Նախկին Քրիստոնէական Վարադապետութիւններ (Անգլ.) խորագրով իր երկին մէջ, Աստուծոյ Որդւոյն նկատմամբ Հերմասի տեսակէտին մասին կը գրէ.
«Բազմաթիւ հատուածներու մէջ, կը կարդանք հրեշտակի մը մասին, որ Աստուծոյ ներքին խորհուրդը կազմող վեց հրեշտակներէն գերադաս է եւ որ յաճախ կը նկարագրուի որպէս ամենէն ‘մեծարելի’, ‘սուրբ’ եւ ‘փառաւոր’։ Այս հրեշտակին Միքայէլ անունը կը տրուի եւ դժուար չէ եզրակացնել թէ Հերմաս զայն Աստուծոյ Որդին կը նկատէր եւ Միքայէլ հրեշտակապետին հետ կը զուգորդէր»։
«Նաեւ ապացոյց կայ ... Քրիստոսը որպէս տեսակ մը գերադաս հրեշտակ ներկայացնելու փորձերու ...։ Երրորդութեան վարդապետութեան մը բուն իմաստին նշոյլն իսկ չկայ անշուշտ»։
Կ’ըսուի որ Պապիաս ալ Յովհաննէս առաքեալը ճանչցած է։ Հաւանաբար ան ալ երկրորդ դարուն սկիզբին գրեց, բայց իր գրութիւններէն միայն բեկորներ գոյութիւն ունին ներկայիս։ Անոնց մէջ, ան բան մը չ’ըսեր Երրորդութեան վարդապետութեան մը մասին։
Ներդաշնակ Ուսուցում
Աստուծոյ գերակայութեան եւ Յիսուսի հետ իր յարաբերութեան շուրջ Առաքելական Հայրերուն ուսուցումը շատ ներդաշնակ է Յիսուսի, աշակերտներուն եւ առաքեալներուն ուսուցումին հետ, որ արձանագրուած է Աստուածաշունչին մէջ։ Բոլորն ալ Աստուծոյ մասին կը խօսին, ո՛չ որպէս Երրորդութիւն մը, այլ՝ որպէս անջատ, յաւիտենական, ամենակալ, ամենագէտ Էութիւն մը։ Իսկ Աստուծոյ Որդւոյն մասին, անոնք կը խօսին որպէս անջատ, երկրորդական, ստորադաս հոգեղէն արարած մը, որու Աստուած ստեղծեց որ Իրեն ծառայէ Իր կամքը կատարելով։ Իսկ ոչ մէկ տեղ սուրբ հոգիին ակնարկուած է որպէս Աստուծոյ հաւասար մէկը։
Ուստի, առաջին դարու վերջաւորութեան եւ երկրորդ դարուն սկիզբին, Առաքելական Հայրերուն գրութիւնները ոչ մէկ կերպով թիկունք կը կանգնին Քրիստոնեայ Աշխարհին Երրորդութեան։ Անոնք Աստուծոյ, Յիսուսի եւ սուրբ հոգիին մասին խօսեցան ճիշդ Աստուածաշունչին նման։ Օրինակի համար, նայեցէք Գործք Առաքելոց 7։55, 56 համարներուն.
«Անիկա [Ստեփանոս] Սուրբ Հոգիով լեցուած՝ երկինք նայեցաւ եւ տեսաւ Աստուծոյ փառքը ու Յիսուսն ալ, որ Աստուծոյ աջ կողմը նստեր էր եւ ըսաւ. ‘Ահա կը տեսնեմ երկինքը բացուած ու Որդին մարդոյ Աստուծոյ աջ կողմը կայնած’»։
Ստեփանոս տեսիլքին մէջ տեսաւ Աստուած երկինքի մէջ եւ Յիսուսը՝ անոր քովը։ Որդին կը կայնէր Անոր կողքին, որ ոչ միայն «Հայր» կոչուած է, այլ՝ «Աստուած», մէկը որ ինքնութեամբ բոլորովին անջատ է Յիսուսէ։ Իսկ Ստեփանոս երրորդ անձ մը չտեսաւ։ Երկնքին մէջ սուրբ հոգին չտեսնուեցաւ Յիսուսի եւ իր Հօրը հետ։
Ասիկա կը նմանի Յայտնութիւն 1։1–ին, ուր կ’ըսէ. «Յիսուս Քրիստոսին յայտնութիւնը, որ Աստուած տուաւ»։ Դարձեալ յարուցեալ Յիսուս կը տեսնուի ամբողջովին Աստուծմէ անջատ, իսկ սուրբ հոգին չէ յիշուած։ Եթէ Յիսուս Երրորդութեան մը երկրորդ անձը ըլլար, ամէն բան գիտնալով, ինչպէ՞ս իրեն յայտնութիւն մը կրնար ‘տրուիլ’։
Այսպիսի համարներ յստակօրէն ցոյց կու տան որ Երրորդութիւն մը գոյութիւն չունի։ Ամբողջ Աստուածաշունչին մէջ, համա՛ր մ’իսկ չկայ, որ Աստուծոյ մասին կը խօսի որպէս Երրորդութիւն մը ըլլալ։ Առաքելական Հայրերուն գրութիւնները ասիկա արտացոլացուցին։ Անոնք շատ վստահաբար Քրիստոնեայ Աշխարհին Երրորդութիւնը չսորվեցուցին։
Քրիստոնէութեան մասին յաջորդ կարեւոր գրութիւններու հաւաքածոյ մը երեւան եկաւ երկրորդ դարուն։ Ասոնք ջատագովներ կոչուող եկեղեցականներու երկերն էին։ Արդեօք անոնք Երրորդութիւն մը սորվեցուցի՞ն։ Յաջորդ թիւի մը մէջ, այս յօդուածաշարքին Մաս Գ.–ը անոնց ուսուցումներուն մասին պիտի խօսի։
Մատենագրութիւն՝
1. The New Encyclopædia Britannica, 15–րդ Հրատարակութիւն, 1985, Micropædia, Հատոր 1, էջ 488
2. A Dictionary of Christian Theology, հրատարակուած՝ Alan Richardson–ի կողմէ, 1969, էջ 95. The New Encyclopædia Britannica, 15–րդ Հրատարակութիւն, 1985, Micropædia, Հատոր 4, էջ 79
3. The Apostolic Fathers, Հատոր 3, Robert A. Kraft–ի կողմէ, 1965, էջ 163
4. Ibid., էջ 166–7
5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, Edwin Hatch–ի կողմէ, 1957, էջ 252
6. The Ante-Nicene Fathers, Alexander Roberts–ի եւ James Donaldson–ի կողմէ, հրատարակիչներ, Edinburgh–ի Հրատարակութեան Ամերիկեան վերատպագրութիւն, 1885, Հատոր Ա., էջ 5, 16, 21
7. The Library of Christian Classics, Հատոր 1, Նախկին Քրիստոնէական Հայրեր, թարգմանուած եւ հրատարակուած՝ Cyril C. Richardson–ի կողմէ, 1953, էջ 70–1
8. Ibid., էջ 60
9. The Ante-Nicene Fathers, Հատոր Ա., էջ 52
10. Ibid., էջ 58
11. Ibid., էջ 62
12. Ibid., էջ 108
13. Ibid., էջ 116
14. Ibid., էջ 53
15. The Apostolic Fathers, Հատոր 4, Robert M. Grant–ի կողմէ, 1966, էջ 63
16. The Ante-Nicene Fathers, Հատոր Ա., էջ 46–7. Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, John McClintock–ի եւ James Strong–ի կողմէ, վերատպուած՝ Baker Book House Co.–ի կողմէ, 1981, Հատոր Դ., էջ 490–3. The Catholic Encyclopedia, 1910, Հատոր Է., էջ 644–7
17. The Ante-Nicene Fathers, Հատոր Ա., էջ 35
18. Ibid., էջ 33
19. The Ante-Nicene Fathers, Հատոր Բ., էջ 27, 35
20. The Apostolic Fathers (Loeb’s Classical Library) Kirsopp Lake–ի կողմէ Անգլերէն թարգմանութիւնով, 1976, էջ 249
21. Early Christian Doctrines, J. N. D. Kelly–ի կողմէ, Բ. Հրատարակութիւն, 1960, էջ 94–5