Lana​—Adda Aya Sabali Nga Usarentayo?

TI LANA. No maibelleng dayta, abbungotanna ti baybay iti nasileng a nangisit nga abbungot a mangeppes ken mangpapatay iti adu kadagiti makaptanna. No mauram dayta, daytat’ mangiruar kadagiti asuk a mamagsakit iti bara, manglaylay kadagiti kaykayo, ken makaipaay pay iti planetatayo iti “gurigor” a maawagan greenhouse effect. Kaskasdi, ti lubong itatta agpannuray unay iti dayta. Kinapudnona, nakaad-adu ti usarentayo a lana, ta dadduma a tattao pagarupenda a mabalin a maibusantay iti dayta sakbay a masabidongantayo ti bagbagitayo iti dayta.

Gapu kadagiti amin a parikut a patauden ti lana, di pakasdaawan nga ad-adu a tattao itatta ti mangim-imtuod no adda aniaman a pagpilian a sungrod malaksid ti lana. Ti kotse ket maitutop a pakaisentruan daytoy a saludsod. Ti kapapartakan a mangibus iti limitado a suplay ti lana iti lubong, daytat’ kampeon met iti panangmulit. Dagiti kotse ipugsoda iti 400 milion a tonelada a carbon iti namulitanen nga atmosperatayo iti tinawen. Ngem ti kadi nagtaud iti lana a gasolina ti kakaisuna a pamay-an a pangpaandar iti kotse?

Saan. Addada dadduma a sungrod. Dagiti sientista ageks-eksperimentoda pay laeng iti paandaren ti init a kotse ken de-koriente a kotse. Ngem agingga nga adda di mapakpakadaan nga irarang-ay iti pannakaammo, ditayto makita dagita a luglugan a mangsukat kadagiti paandaren ti gasolina iti asidegen a masanguanan.

Ti hidrohena mabalin a makagunggona a sungrod iti kotse. Saan laeng a basbassit ti panangmulit ti hidrohena ngem ti gasolina no di ket narigat a maibus. Daytat’ kaaduan nga elemento iti uniberso. Ngem itatta, ti nausar a paandaren ti hidrohena a kotse ket mabalin a mapataudto laeng iti adayo pay a masanguanan, inton mapanunoten ti teknolohia dayta.

Sungrod nga Alkohol

Ti ngay as-asideg a masanguanan? Dua a kita ti sungrod a saan nga agtaud iti lana ti nasaknap a maus-usaren kadagiti kotse ken trak: ti alkohol ken ti gagangay a gas. Ti puro nga alkohol a maawagan ethanol ket maaramid manipud iti unas. Idi 1987 ti ethanol pinaandarna ti nasurok a 90 porsiento kadagiti kabbaro a kotse a nailako idiay Brazil, nupay kadagiti nabiit pay a bulbulan bimmaba dayta a bilang iti 69 porsiento ta bimmaban ti presio ti lana. Nadaldalus ti ethanol ngem ti gasolina, ket agtaud iti masuksukatan a gubuayan. Mabalintay ti agmula iti ad-adu nga unas, wenno sugar beets, wenno cassava, wenno mais, tapno makapataud iti ad-adu nga ethanol.

Ti maysa a parikut, nupay kasta, isu ti kaadu ti kasapulan a daga a pagmulaan iti mulmula a mangpataud iti ethanol. Ti Estados Unidos mabalin a mangilasin iti ngangngani 40 porsiento iti tinawen nga apitna a mais tapno makapataud iti umdas nga ethanol a mangsuportar laeng iti 10 porsiento a kasapulan a sungrod dagiti kotsena.

Ti gastos isut’ maysa pay a parikut. Babaen iti panangpattapatta, dagiti mulmula nga agpataud iti ethanol mapukawda ti 30 agingga iti 40 porsiento a bilegda bayat ti pannakaaramidda a sungrod. No inayon ti gastos iti panagmula ken ti pannakaaramidda a sungrod, dadduma ti agkuna nga ad-adu ti mausar nga enerhia iti panangpataud ti ethanol ngem ti ipaay a mismo ti ethanol!

Ti methanol, maysa nga alkohol a naaramid manipud iti gagangay a gas wenno karbon, ket nalaklaka. Nupay no dadduma a sungrod nakapuy ti bilegda, ti methanol mangipaay iti ad-adu a bileg iti kotse. Kinapudnona, masansan a paandaren ti methanol dagiti kotse a pakisalisal gaput’ narigrigat a bumtak ngem iti gasolina. Idi Hunio 1989, ti presidente ti E.U. a ni George Bush impalgakna ti naisingasing a maisukat a sungrod a mangkalikagum a ti 500,000 a kotse iti E.U. ket mapaandar babaen iti methanol inton 1995. Kunaen ti gobierno a ti singasingna mabalin a pabassitenna ti kasta unay dagiti rugit nga ipugso ti kotse.

Ngem ti methanol addaan met kadagiti parparikut. Nupay no basbassit ti ipugsona a karbon iti pannakauramna ngem ti petroleo, dayta mangipaay iti sabali a mangmulit: ti formaldehyde, masuspetsa a makapataud iti makapakanser a banag. Kasta met, dagiti paandaren ti methanol a kotse narigrigat a paandaren iti panawen ti kalam-ekna.

Gagangay a Gas

Gagangay a maus-usar a pagpapudot ken pagluto iti pagtaengan, ti gagangay a gas ket addaan kadagiti naisangsangayan a pagimbagan kas pangpaandar iti kotse. Daytat’ simple a compound​—a kaaduanna ket methane​—ket nadalus no mauram. Basbassit ti ipaayna a karbon ngem ti gasolina ket awan ti nangisit, adut’ rugitna nga asuk ti diesel a sungrod. Dagiti makina a mangusar iti nadalus a sungrod basbassit ti kasapulanda a panangmantener. Ti gagangay a gas ket nalaklaka, ket adu pay.

Dagiti paandaren ti gas a kotse maus-usardan idiay Italia, ti Union Soviet, New Zealand, ken Canada. Ngem ti gas ket addaan met iti parikut. Ti panamagbalin iti mangusar iti gasolina a kotse a mangusar iti gas ket nakangingngina. Kasta met, ti gas (nupay masedsed) kasapulanna ti adu a lugar. Sumagmamano a dadakkel a pagkargaan a tangke ti masapul a maikabil iti bagi ti kotse. Uray pay kasta, saan a nawatiwat ti tarayen ti kotse ket masapul a kanayon nga agkarga.

Ti panagkarga mangipaay iti lapped a gagangay kadagiti amin a sabali nga usaren a sungrod. Siasino ti mayat a gumatang iti sabali nga usaren a sungrod no narigat ti makasarak iti estasion a mangilako iti kasta a sungrod? Iti kasumbangirna, apay a mangipaay dagiti estasion iti sabali nga usaren a sungrod no di maipanamnama a gatangen ida dagiti tattao? Gapuna anianto ti umun-una, dagiti gumatang iti sungrod wenno dagiti aglako?

Maysa a solusion daytoy a parikut isingasingna a dagiti kotse maaramidda a mapaandar babaen iti dua a nagduma a sungrod. Ket addada dagiti kotse a mapaandar babaen iti gagangay a gas ken gasolina, ti gagangay a gas ken ti diesel, ti alkohol ken gasolina, wenno dagiti nadumaduma a pinaglaok a dua a sungrod iti maymaysa a tangke. Nupay dagita a kotse a mangusar iti dua a kita ti sungrod ket nalaklaka a pakargaan, mabalin a saanda unay a kas iti kinadalus wenno iti kinasayaat ti panagandar dagiti kotse a nadisenio nga agandar babaen iti maymaysa a nadalus a sungrod.

Nailemmeng a Reserba ti Lana

Ti madagdagus a pamay-an iti panangpalag-an iti parikuttayo iti lana isu ti panangusar iti dayta a sisasayaat. Daytoy dina ikkaten ti panangmulit a patauden ti lana, ngem mabalin nga ikkatenna ti panagkurang iti lana bayat ti panangpataud kadagiti sabali a mausar a sungrod. Maysa a senador iti E.U. kunaenna a ti basta panagpromedio dagiti kotse nga Americano iti 15 kilometros iti tunggal litro “ket makaekonomia iti 660,000 a bariles a lana iti inaldaw inton tawen 2000. Iti 30 a tawen, ti mainanama a kapaut ti maysa a tay-ak ti lana, dayta ket agarupton a 7.8 a ribo a milion a bariles. Dayta ket ad-adu ngem ti masarakan ti industria ti lana idiay Alaska.”​—The New York Times, Abril 15, 1989.

Kaskasdi, idiay Estados Unidos, a sadiay ti kawatiwat ti mataray ti dakkel a pagdumaan, daytat’ matagtagibassit unay ti pategna. Dagiti kotse iti E.U. tarayenda ti kas met laeng ti kawatiwat ti tarayen dagiti dadduma a kotse iti lubong no pagtitiponen. Gapuna, iti partikular dagiti Americano addaanda ti adu, saan a maus-usar a reserba ti lana a nalaka a makita​—wenno, adda iti mismo a makina ti kotseda ken trakda​—iti managibus ti gas a makina nga adda sadiay.

Mabalin kadi a parang-ayen ti kaadu ti kilometros a tarayen dagiti kotse? Wen. Kinapudnona, ti 15 kilometros iti tunggal litro ket nasayaaten. Naaramid dagiti kotse nga ad-adu ti matarayda idi ngimmato ti presio ti lana idi 1970’s. Nanipud idin, dagiti managpataud iti kotse nakapataudda kadagiti kotse nga ad-adu ti tarayenna babaen ti panangusar iti baro a disenio ti makina ken nalaglag-an ken natibtibker a bagi ti kotse, ken iti itsura a nalaklaka a mangsaranget iti angin. Ti Volvo nakapataud iti kotse a mangtaray iti 30 kilometros iti tunggal litro. Ti Volkswagen nakaibangon iti kotse a makataray iti 36 kilometros iti tunggal litro. Ti Renault addaan iti modelo a makataray iti 52 kilometros iti tunggal litro!

Adda parikut, nupay kasta. Dikan makagatang kadagitoy a kotse; saandan a mapatpataud. Dagiti managaramid iti kotse mariknada a yantangay bimmaba ti presio ti lana idi 1986, dagiti managgatang iti kotse ittattan saandan unay a maseknan iti kaadu ti sungrod a mausarna. Ti Peugeot tagtaginayonenna ti adut’ matarayna a kotse​—31 kilometros iti tunggal litro​—a reserba agingga a ngumina ti lana, a naawagan dayta ti kotse iti panawen ti krisis.

Napaliiw ti magasin a World Watch a kaaduan a managpataud ti kotse iti E.U. awananda pay kadagiti “kotse iti panawen ti krisis” a mabalin a pagluganan ket saanda a mangipupuonan kadagiti kabbaro a teknolohia a makaekonomia iti sungrod. Apay? Sumungbat ti World Watch: “Ti pagarup ket kasla paset iti parikut isu ti panangpampanunot iti ganansia iti tunggal maikapat a bulan ken ti presio ti aksíyon ket din maikankano ti pannakapataud iti baro a produkto.” Ti pananggun-od iti kuarta ita, ngarud, ti napatpateg ngem ti pananglapped iti krisis kamaudiananna.

Ngem ti bukod a pagimbagan saan a naisangsangayan kadagiti dadakkel a korporasion. Ikagumaan dagiti managpataud iti kotse nga ammuen no ania ti kayat dagiti sukida. Ammoda a naimbag nga itatta awan dagiti nalaka a sungbat iti nalabes a panagpannuray ti sangatauan iti lana. Amin dagiti mabalin nga usaren adda kasukatna. Ti kotse a saan a mangmulit iti angin wenno managibus iti reserba a lana mabalin nga awanan ti bileg, kinapartak, wenno kinaluho ti daan a kita a managibus iti gas, ken ti sungrod mabalin a saan a nalaka a magatang.

Ania ti pagarupyo? Situtulok kadi dagiti tattao nga agsakripisio iti kastoy tapno malapdan ti krisis a mabalin a dumteng a sirurungsot inton dagiti annakda wenno appoda agmammanehoda iti kotse? Ti panangtrato ti tao itoy daga, ti tawid dagiti putotna, ket kasla mangipaay iti nalawag a sungbat: “Siasinot’ maseknan?”

Iti kamaudianan a panangusig, ti parikut iti panangsaranget kadagiti kasapulantayo a sungrod a saan a daddadaelen ti planeta ramanenna saan laeng a ti panangsapul iti sabali nga usaren malaksid ti lana. Kasapulantayo ti sabali a kababalin, ti maisukat iti kinabuklis ken ti ababa a panangmatmat iti masanguanan. Ti di pannakabael ti tao a mangaywan kadagiti kinabaknang ti planeta, agraman dagiti sungrud nga adda iti dayta, nayonanna dagiti adun a pammaneknek iti kinuna ti Biblia idi nabayagen a tiempo​—a ti tao awanan iti kalintegan wenno ti abilidad a mangituray iti bagina met laeng.​—Jeremias 10:23.

Ngem para kadagiti estudiante iti Biblia, saan nga agpatingga ti estoria sadiay. Ipanamnama ti Biblia kadatayo nga iti asidegen a masanguanan, ad-addanto a siaaktibo ti Namarsuatayo iti panangaywan iti natauan a sosiedad. Awan duadua isuronatayonto no kasano ti panangusartayo iti kinabaknang ti planeta a saan a rugrugitan ti pagtaengantayo. Maipaay iti masanguanan a namnama, daytat’ nasaysayaat ngem ti kasayaatan a pamusposan. Daytat’ kakaisuna a pamusposan.​—Isaias 11:6-9.

[Blurb iti panid 15]

Kasapulantayo ti maisukat iti kinabuklis ken ti ababa a panangmatmat iti masanguanan