Kasano Karagsak ti Biag iti Siudad?
TARTARIGAGAYAN dagiti agsagsagaba a tattao kadagiti siudad ti ragsak iti adu a pamay-an. Ikagkagumaan dagiti siudad kas ti Bombay, Bangkok, Monte Carlo, San Francisco, ken Dallas nga ipaay dayta. Maipaayda dayta iti nadumaduma a wagas. Ngem adda kadi siudad iti lubong a gubuayan iti manayon a ragsak?
Arapaap Kontra Kinapudno
Iti nasapa a paset daytoy a siglo, ti Hollywood ket nagbalin a kabisera ti sine iti lubong. Isu a nakaskasdaaw a maammuan a mangpatpataud ti India iti nalabit ag-800 a pelikula iti kada tawen. “Naadikton iti sine dagiti tattao idiay India,” kuna ti Aleman a magasin a Geo, a nangawag iti pannakaadiktoda a “gistay kas ti maysa a relihion.” Kunana pay: “Awanen ti sabali pay a lubong a pangsandi malaksid iti sine kadagiti minilion a nakasarak iti balligi ken kinabaknang, kinaragsak ken kinahustisia no di laeng iti telon a pagbuyaan idiay pagsinean.”
Nupay agkagudua kadagiti amin a pelikula idiay India ti napataud idiay Madras iti makindaya a kosta, nangrugi ti industriana iti pelikula idiay makinlaud a kosta. Idi 1896, dagiti Pranses nga agkabsat a da Auguste ken Louis Lumière, dagiti nangpartuat iti projector ti sine, impabuyada ti kaunaan a naballigi a sine idiay Watson Hotel idiay Bombay.
Ti Bombay ket maysa a bassit a purok idi inturayan dayta dagiti negosiante a Portugues idi 1534. Inkasar ni Ari Charles II ti Britania ti maysa a prinsesa a Portugues idi 1661, ket naited ti purok kenkuana kas maysa a sagut. Idi 1668, naited dayta iti panangiwanwan ti East India Company, ket di nagbayag, nagbalin ti Bombay a kangrunaan a makinlaud a pantalan ti India.
Kuna ti enciclopedia nga “awan kaasping ti kinapintas ti aglawlaw ti Bombay iti aniaman a siudad ti rehion.” Gapu iti napintas nga aglawlawna ken iti pannakitinnunosna iti lubong ti arapaap a pinarnuay dagiti pelikula nga Indian—ti naglaok a musika, sala, ken ayat—ti Bombay ket rumbeng koma a siudad ti kinaragsak.
Ngem ti Bombay ket maysa kadagiti kaaduan ti populasion iti lubong. Dagiti panaglilinnetlet ti mangdaddadael iti napintas nga aglawlaw ti siudad ken bassit laeng a ragsak ti ipaayna kadagiti rinibu nga agindeg kadagiti iskuater “nga awanan danum wenno kasilias” ken mapilitan a mangusar “kadagiti asideg a karayan ken bakante a lote kas pagiblengan.”—5000 Days to Save the Planet.
Adu met ti relihion idiay Bombay. Ngem imbes a gubuayan ti ragsak, adun dagiti napasamak a nakaro a derraaw gapu iti relihion idiay India. Iti napalabas a dua laeng a tawen, ginasuten dagiti natay idiay Bombay laeng.
Saan nga Amin nga Agrimatrimat Ket Balitok
Ti San Francisco ket maysa met a siudad nga aduan napintas nga aglawlaw. Nalatak dayta gapu kadagiti turodna, gapu iti maysa kadagiti kapintasan a pantalan ti lubong, ken gapu kadagiti rangtayna, agraman ti Golden Gate a mamagsilpo iti pagserkan iti pantalan. Manmano laeng kadagiti agpasiar ti di maragsakan iti dayta.
Idi 1835, naipasdek ti Yerba Buena, ket idi 1847, napanaganan dayta iti San Francisco. Makatawen kalpasanna, natakuatan nga adda balitok iti asidegna, isu a nangrugin ti panagkali idiay California. Ti dati a purok nga addaan sumagmamano nga agindeg ti kellaat a nagbalin a dakkel nga ili. Ngem dimteng dagiti kalamidadna, kas ti napigsa a ginggined ken uram idi 1906.
Maysa kadagiti paglatakan ti San Francisco isu ti internasional nga estilona. Kuna ti The European, nga adda kadagiti keteganna “ti nagduma a lubong a naggidiat unay ti atmospera ken buyada.” Sumagmamano a grupo dagiti nasionalidad irepresentarda ti Europa ken Asia, kas ti maysa kadagiti kadakkelan a komunidad dagiti Insik iti ruar ti Asia. Dagiti Español-pagsasaoda nga umili paneknekanna nga idiay Mexico ti naggapuan dagiti siumudad.
Itay nabiit, ti San Francisco ket binutosan ti sumagmamano a gasut a turista kas ti “arapaap[da] a siudad,” a padayawanda ti “karkarna a kinamannakigayyem, kinangayed ken kinamanagpanuynoyna.” Imbinsabinsa ti maysa a periodista: “No maysa a banag ti mangiladawan iti Northern California ken ti siudad a pagnanaedak, isut’ kinamanagpanuynoyna iti amin a kita ti kababalin ti tao a mangpaluksaw ken mangparurod kadagiti umili iti dadduma a paset ti pagilian.”
Masansan a paulo dagiti damdamag dagiti karkarna a kababalinna. Idi dekada ’60, adut’ alusiisen a makakita kadagiti lampong a mangitantandudo iti “ayat” ken “talna” sada nagpaisagmak iti panagusar iti maiparit nga agas ken pannakiabig. Ket ti siudad ti addaan iti kaaduan a komunidad dagiti binabai idiay E.U.
Nakaro ti panagraira ti AIDS idiay San Francisco. Ti epidemia ket awagan ti maysa nga Aleman a periodiko kas ti “kakaruan a kasasaad” ti siudad nanipud iti daydi ginggined ken uram idi 1906, a nangpakaro iti “kasla mapukawen iti agnanayon a naragsak nga atmospera.” Masapul a bigbigen ti siudad iti Golden Gate ti nasaem a kinapudno: “Nupay kasla makaallukoy dagiti makaawis ken makakayaw” nga estilo ti panagbiagna, napukawdan ti kinangayedda gapu iti panagleddaang.
Ad-adut’ Maabak Ngem Mangabak
Ti Monte Carlo a nabayagen a pagay-ayaman dagiti nabaknang ken agdindinamag a tattao, isut’ yan ti maysa kadagiti kalatakan a casino iti lubong. Nanipud iti panaglukatna idi 1861, ti casinona ket nagbalinen a nalatak a pagayuyangan dagiti turista. Pampanuynoyan ti sumagmamano a casino dagidiay mangipagarup a ti panangabak iti panagsugal isut’ dalan iti agnanayon a kinaragsak. Ngem ad-adut’ maabak ngem dagidiay mangabak.
Ti Monte Carlo ket adda idiay French Riviera nga iturturayan ti prinsipe ti Monaco ken nganngani 2.5 kilometro kuadrado ti kalawana. Dagiti Romano idi ugma ti nagtaeng iti Monaco. Idi 1297, inturayan dayta ti nabaknang a pamilia Grimaldi a taga Italia. Kalpasan a napukawna ti wayawayana, iti España idi damo ket kalpasanna iti Francia, naisubli met laeng ti panagturay kadagiti Grimaldi idi 1814.
Idi 1992, inyebkas ni Rainier III, maysa a kaputotan dagiti Grimaldi, ti pannakaseknanna iti kinatalged dagiti iturayanna. Idi napaliiwna nga “uppat a pulo por siento kadagiti tangker ti lubong ket agturong idiay Mediteraneo,” kunana pay: “Ad-adu iti 150 a daras ti polusion ti Mediteraneo ngem ti North Sea. Walopulo por siento kadagiti kanal iti ketegan daytoy a baybay ti diretso nga agayus a mangmulit iti dayta.”
Agpapan kadagiti parikut, “basta madakamat ti naganna, awanen sabali pay,” kuna ti The European, “a dagus a mangiladawan iti panangsegga ken kinaragsak.” Dagiti mangipamatmat iti daytoy a ladawan isu dagiti casino, museo, nanginat’ singirenna a pagay-ayaman iti yacht, ti karera dagiti kotse—kuna ti dadduma a ti kadakkelan ken kangayedan a salisal—agraman ti opera house. Nupay kasta, saan laeng a ti kultura ti pakaallukoyan dagiti nabaknang idiay Monte Carlo; kalalainganna laeng dagiti singirenna a buis.
Kaskasdi, saan a maipanamnama ti kuarta ken kultura ti manayon a kinaragsak. Kinapudnona, ni Charles Wells, maysa nga Ingles, inabakna amin a kuarta ti casino idiay Monte Carlo idi 1891, ngem agpapan pay iti ‘suerte[na],’ iti pagbaludan ti nagtungpalanna. Ket iti maysa a siudad a pagaammo iti nakaay-ayat a panagkakarera dagiti kotse ken yacht-na, nakalkaldaang a ti asawa ni Prinsipe Rainier a ni Prinsesa Grace ket natay iti maysa nga aksidente iti kotse idi 1982 sa ti manugangda iti inauna nga anakda a babai ti natay iti maysa nga aksidente iti karera ti yacht idi 1990.
Kultura a Naaramid Idiay Estados Unidos
Nupay uyawenda ti ‘pop culture’ ti America, agparang nga adun a taga Europa ti mangtultulad iti dayta. Kas pangarigan, pagay-ayatda a buyaen dagiti eksena ti intriga ken eskandalo ti pamilia a maipabpabuya iti TV iti adun a tawen iti drama serial a Dallas. Dinayaw ti maysa nga Aleman a periodiko ti serial gapu iti “panangpennekna iti emosion” ken ti panangiranudna “iti pannakarikna iti kinatalged, panagtalek, ken pannakikadua.”
Adda pangpilawan ti magasin a Time. Kinunana a ti programa “intandudona ti nabatad a pananggundaway ti maysa a sekular a relihion . . . Inyam-ammona kadagiti managbuya ti Naagum a dekada ’80, babaen ti panangitan-okna iti maysa a lalaki a bimmaknang iti negosio ti krudo idiay Texas, kas idolo.”
Ti pabuya a Dallas a nangiladawan iti siudad ket saan nga isu ti pampanunoten ti abogado ken negosiante a ni John Bryan idi binuangayna ti maysa a negosio idi 1841, nalabit nga impanaganna iti bise-presidente ti E.U. a ni George Dallas. Kas mangmangted puonan, aduan lugan, ken industria a siudad—yan ti kaaduan a kompania iti krudo ngem iti aniaman pay a siudad ti E.U.—ti “Big D” ket talaga a nabaknang.
Ti kinabaknang ket masansan a maibilang a gubuayan iti kinaragsak, isu nga ipagarup ti adu a tattao a ti Dallas ket maysa a naragsak a siudad. Nupay kasta, ti kinabaknang ipalubosna a mapasamak dagiti dakes a bambanag. Idiay Dallas ti nakapapatayan ni John F. Kennedy, ti maika-35 a presidente ti Estados Unidos idi Nobiembre 22, 1963.
Maysa kadagiti parikut ti Dallas a mangpukaw iti kinaragsak dagiti tattao isu ti krimen. Adda pay ti tension gapu iti pulí ken kultura. Idiay Dallas, kas iti tunggal siudad a naglalaok ti nadumaduma a pulí ken kultura iti kagimonganna, kanayon nga adda posibilidad a rumsua ti kinaranggas, kas ti panagderraaw gapu iti pulí idiay Los Angeles ken gapu iti relihion kas ti napasamak idiay Bombay.
Mabekbekkel Gaput’ Balligina
Gapu iti adu a kanalna, ti Bangkok ket dati a maaw-awagan a “Venice iti Daya.” Ita, kaaduan kadagiti kanalna ti napagbalinen a kalsada, ket kuna ti maysa a padamag a “mangbusbos ti kadawyan a motorista iti maipada iti 44 nga aldaw iti kada tawen a di unay makapataray iti kotsena gapu iti kinabuntog dagiti lugan.”
Awan ti ammo ni Ari Rama I kadagita a parikut idi pinagbalinna ti maysa a bassit a purok kas maysa a siudad ti ari idi 1782, a pinanagananna iti Krung Thep, a kaipapananna ti “Siudad Dagiti Anghel.” Kalpasan a nabangon ti Grand Palace, ti dadduma a paset ti siudad ket naipalikmut iti dayta gapu iti pammati dagiti Thai a ti palasio isut’ sentro ti uniberso. Kabayatan ti Gubat Sangalubongan II, nakaro a pannakadadael ti sinagrap ti Bangkok gapu kadagiti bomba. Agpapan pay iti nagan ken dagiti nangayed a templona, awan man la ti pammaneknek a sinalakniban dayta dagiti anghel.
Nupay ag-30 kilometrot’ kalawana manipud iti Gulf of Siam, ti Bangkok ket nagbalin a pantalan gapu iti naynay a pannakakutkot ti Karayan Chao Phraya nga adda iti tengnga ti siudad. Masansan nga umapaw ti karayan kadagiti takdang ken manglayus iti dadduma a paset ti siudad, a dadduma nababbaba iti 0.6 metro manipud iti patas ti baybay. Nupay kasta, naaramid dagiti sabali a pakaiyayusan dagiti umapaw a danum, ket adda met naitulong dagitoy. Ti sabali a parikut isut’ rinibu a bubon a mamagkiddit iti danum. Nanipud idi 1984, bumabbaba ti siudad iti promedio nga uppat a pulgada iti kada tawen.
Ti iyaadu ti nasurok a lima a milion a tattao idiay Bangkok, agraman ti rumangrang-ay nga ekonomia, ti mangyeg koman iti kinaragsak. Ket tinawen a minilion a turista ti agpasiar iti siudad ken pabaknangenda ti siudad babaen ti panaggatangda sadiay. Ngem mangipababa laeng daytoy iti reputasionna, gapu ta maallukoy ti adu a turista gapu iti kinalaka ken kinaadu dagiti pagayuyangan dagiti balangkantis idiay Bangkok. Isu a ti siudad ket pagaaammo itan kas ti kabesera ti kinaderrep idiay Adayo a Daya.
Awan kadagiti naragsak a pasken kas ti pannakaselebrar ti maikaduagasut a tawen ti pannakabuangay ti Bangkok—dagiti parada dagiti sabong, eksibit ti historia, naarian a seremonia, dagiti classical a sala, ken fireworks—ti makaikkat iti kinaliday daytoy a siudad. Kinuna ti Newsweek, a ti Bangkok ket “mabekbekkel iti bukodna a balligi iti ekonomia.”
Panangbiruk iti Pudno a Kinaragsak
Ania a talaga ti ituktukon dagiti lugar a mangitamtampok iti panaglinglingay, kas ti irepresentar dagiti siudad a nadakamat iti ngato? Dagiti kasayaatan a kinaragsak nga aglabas, saan a manayon a kinaragsak. Ita, ti manayon a kinaragsak ket masarakan laeng iti pannakaisinggalut iti espiritu ti Dios a ti rag-o ket bungana.—Galacia 5:22.
Isu a dikay matmatan a ti rag-o ket masarakan laeng kadagiti pagaramidan ti pelikula idiay Bombay, kadagiti pagsusugalan a casino idiay Monte Carlo, kadagiti nagadu nga estilo ti panagbiag idiay San Francisco, iti agparang a kinabaknang ti Dallas, wenno kadagiti pagayuyangan dagiti balangkantis idiay Bangkok. Kadagiti masanguanan a ruar, maammuantayto no sadino ti pakasarakan iti manayon a kinaragsak.
[Ladawan iti panid 25]
San Francisco, E.U.A.
[Ladawan iti panid 25]
Bombay, India
[Ladawan iti panid 26]
Bangkok, Thailand