Panangmula iti Kabakiran ti Amazon
BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL
BAYAT ti dekada 1990, iti kada tawen mapukaw ti lubong ti minilmilion nga ektaria a naisigud a kabakiran, kuna ti United Nations Food and Agricultural Organization. Idiay rehion laeng ti Amazon iti Brazil, dagiti naungor a chain saw ken ti gumil-ayab nga apuy pinagbalindan a maysa laengen a pagpastoran ti napuskol a kabakiran a dakdakkel pay ngem iti Alemania. Imbes a makitam ti bin-ig a tuktok dagiti kayo, awanen dagiti kayo ti kabakiran ket makitan dagiti agrengrengngat a bassit laeng ti ruotna a daga ken dagiti nalukasan a main-inaran a pungdol dagiti kayo.
Nupay makapadanag daytoy agtultuloy a pannakadadael ti kabakiran, adda pangnamnamaan. Makitan dagiti nasayaat a resulta ti maysa a mapangnamnamaan a programa. Maawagan dayta iti agroforestry, ket daytat’ iladawan ti maysa a warnakan a kas “sistema ti panagmula kadagiti kayo a kagiddan dagiti mula a pagtaraon wenno pagpastoran a maaramid iti maysa nga ekolohia . . . a kabaelanna a taginayonen ti nasayaat a kasasaadna.” Kasano ti panagserbi ti agroforestry? Ania ti naibanagna? Ania ngata dagiti namnama nga ipaayna iti masanguanan? Tapno maammuantayo, binisita ti mannurat ti Agriingkayo! ti National Institute for Research in the Amazon (INPA) idiay Manaus, ti kabesera dagiti Estado ti Amazon iti Brazil.
Ti Pamuspusan no Maupay
Ni Johannes van Leeuwen, maysa nga Olandes nga agronomo iti Department of Agronomy ti INPA, makipagtartrabahon kadagiti agbangbangkag iti Amazon iti napalabas a 11 a tawen. Ngem kasano a nakagteng dagiti agbangbangkag iti kabakiran iti Amazon idi damo? In-inut a naawanan iti daga ken panggedan dagiti napanglaw nga agbangbangkag iti tengnga ken abagatan iti Brazil gapu iti nasaknap a panagusar kadagiti traktora, isu nga immakarda. Dadduma nga agbangbangkag, nga agmulmula iti jute, a pagaramid iti sako a burlap, makitkitadan a mapukaw ti panggedanda idi nasukatan daytoy kadagiti plastik a sako. Napilitan met nga umakar dagiti agnanaed kadagiti natikag a lugar gapu ta agsapulda iti nadamdam-eg a daga. Ngem papananda? Idi nadamagda nga adda naikari a daga, balay, ken nadam-eg a daga idiay Amazon, sinurotda ti kalsada nga agturong iti napuskol a kabakiran.
Ngem di nagbayag, naammuan dagiti agbangbangkag a nagindegda iti maysa a lugar a napigsa ti panagtudtudona, nakasalsalimuot, napudot ti klima, ken saan a nadam-eg ti daga. Iti dua agingga iti uppat laeng a tawen, awanen ti dam-eg ti daga ket agparikutda manen: napanglaw a tattao nga agnaed iti di nadam-eg a daga. Rinisut dagiti madanagan nga agbangbangkag ti parikut babaen ti panagkainginda iti nalawlawa a bangkagenda iti kabakiran.
Ipapantayo a saan a dagiti agbangbangkag ti kangrunaan a pakadadaelan ti kabakiran ti Amazon. Ad-adda a makadadael ti nalalawa a rantso ti baka, dadakkel a negosio ti agrikultura, panagminas ken industria a panagtroso, ken dagiti proyekto a panagibangon iti dam a mangpataud iti koriente. Nupay kasta, makadadael iti kabakiran ti adu unay nga agbangkag ken ti panagkainginda.
Panagkonsulta Kadagiti “Sibibiag a Libraria”
“Kasano man ti kadakkel ti dinadaelda iti kabakiran,” kuna ni Van Leeuwen, “adda ditoyen dagitoy a napanglaw nga agbangbangkag ket awanen ti papananda. Isu a tapno bumannayat ti pannakakalbo ti kabakiran, masapul a tulongantay dagitoy nga agbirok ti pagbiagda iti dagada a saan a masapul nga agkainginda ti ad-adu pay a kabakiran.” Ket dayta ti pagserbian ti programa ti agroforestry. Isurona ti pamay-an ti panagbangkag a manglapped iti pannakadadael ti daga ket mausar dagiti agbangbangkag ti dati nga awanen ti kayona a daga iti adu a tawen. Kasano a naammuan dagiti managsirarak ti adu a detalye ti programa?
Naaramid ti adu a tawen a panagsurbey, panagsaludsod, ken panangkolekta kadagiti mostra ti daga sakbay a nayussuat ti programa ti INPA nga agroforestry. Naammuan dagiti napateg nga impormasion babaen ti panagsaludsod kadagiti “sibibiag a libraria”—dagiti Indian ken caboclo, tattao a putot dagiti puraw, nangisit ken kaputotan dagiti Indian a nagnaed idi iti kapatagan ti Amazon.
Adu ti ammo dagitoy nga agnanaed iti Amazon. Pamiliarda iti klima ti lugar ken ti kita ti daga—nangisit a daga, nalabaga a sekka, puraw a sekka, nalabaga a daga, ken ti aglaok a darat ken sekka—agraman ti nagadu a prutas, rekado, ken makaagas a mulmula nga agtaud iti kabakiran. Babaen ti panangusar kadagitoy a pannakaammo, nagkadua a nagsirarak dagiti agbangbangkag ken dagiti agronomo—panagkadua a nangpasayaat iti kalidad ti programa.
Saan a Minas ti Kabakiran
In-inut a naibanag ti programa ti agroforestry. Umuna, nakombinsir dagiti agbangbangkag a matmatanda a saan a minas ti kabakiran—a bangkagen ket kalpasanna baybay-anen—no di ket matmatan dayta a mapabpabaro a panggedan. Sumaganad, nabalakadanda a saanda la nga agmula iti kamoteng kahoy, saba, mais, pagay, utong, ken dadduma a napartak a pagapitan no di ket agmulada met kadagiti kayo. “Kayo?” inyimtuod dagiti agbangbangkag. “Apay?”
Tangay masansan nga aggapu dagiti agbangbangkag kadagiti lugar a saan unay a kasapulan dagiti kayo iti agrikultura ken tangay saanda a pamiliar iti kita dagiti kayo iti Amazon, insuro dagiti managsirarak ti pagimbagan ti panagmula ti kayo. Inlawlawagda a ti daga iti kabakiran saanna a mataginayon ti dam-egna a kasapulan dagiti mula a pagtaraon. Kas pagarigan, sakbay a maagsep dagiti mula a kas iti mais ti dam-eg, iyanud ti tudo dagitoy. Maisupadi iti dayta, dagiti kayo agsepen ken urnongenda ti dam-eg ket taginayonenda ti dam-eg ti daga. Kasta met, dagiti kayo taraonan ken linonganda dagiti animal. Usaren met ti adu nga agbangbangkag dagiti kayo a kas sibibiag nga alad a beddeng ti sanikuada. Ket siempre, panguartaan met ti bunga ken tabla nga ipaay dagiti agbungbunga a kayo.
Naparegta met dagiti agbangbangkag nga agmula iti adu a nadumaduma a kita ti kayo. Apay? Tapno adu a nagduduma a prutas ken tabla ti maapit. Iti kasta, maliklikan ti panagapit ti agbangbangkag iti adu a maysa wenno dua la a kita ti prutas nga ilakona iti nalaka gapu ta aggigiddanda amin nga aglako iti parepareho a produkto.
Nasayaat ti Resulta ti Mangrugrugi a Programa
Ania dagiti kita ti kayo a naimula? “Itatta agmulmulakami ti 30 agingga iti 40 a kita ti agbunga a kayo a nadakamat ditoy,” kuna ti agronomo a ni Van Leeuwen bayat nga inyawatna ti listaan dagiti 65 a karkarna ti naganda a kayo. Tapno ipakita ti nasayaat a resulta ti programa, nangiparang ni Van Leeuwen iti sumagmamano a ladawan ti maysa a kaingin a naretrato iti nagduduma a tiempo.—Kitaem ti kahon a “No Kasano a Makaungar ti Kabakiran.”
No bumisitaka kadagiti tiendaan ti taraon idiay Manaus, makita ti nasayaat a resulta ti mangrugrugi a programa ti agroforestry. Mailaklakon kadagitoy a tiendaan ti nasurok nga 60 a nagduduma a kita ti prutas a naapit a mismo sadiay. No maipapan iti masanguanan, namnamaen dagiti agronomo a bayat a maipatpatungpal ti programa, nabannayatton ti pannakakalbo ti kabakiran. Ta inton nasursuro ti agbangbangkag nga usaren ti dati a bangkagna, saanton nga agkaingin tapno mapalawa ti bangkagna.
Mabalin a saan a pukawen dagitoy a madaydayaw a panangikagumaan ti sangalubongan a pannakadadael ti ekolohia ti daga. Ngem ipakita dagitoy no ania ti maaramidan no maraem dagiti napateg a gubuayan ti pagbiagtayo.
[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 24]
Sumaruno nga Agbunga ti Naranghita ken Acerola
Ti naranghita a pagaammo a simbolo ti bitamina C ket maatiw no maidilig iti maysa a prutas a mabigbigbig a “baro a reyna ti bitamina C.” Atiwenna pay ti acerola, ti katan-okan kadagiti amin a prutas nga aduan iti bitamina C. Ti baro nga agturay? Maysa a bassit ngem naisangsangayan a kolor eskarlata a prutas a kas iti kadakkel ti ubas a gagangay nga agtubo iti malaylayus a kapatagan ti Amazon. Ti naganna? Camu-camu. Maikari kadi iti trono? Kuna ti maysa a magasin idiay Brazil a ti 100 a gramo a naranghita ket addaan iti 41 a miligramo a bitamina C, idinto a ti 100 a gramo nga acerola ket addaan iti 1,790 a miligramo a bitamina C. Ngem ti kasta met la a kaadu ti camu-camu ket addaan iti 2,880 a miligramo a bitamina C—mamin-70 ti kaaduna ngem ti adda iti naranghita!
[Credit Line]
Acerola ken camu-camu: Silvestre Silva/Reflexo
[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 25]
Arte ti Matukadtukad a Panagmula ti Kayo
Idi immanamongen dagiti agbangbangkag a mangyaplikar iti dadduma a pamay-an ti programa ti agroforestry, mabalinen nga ikkan ida ti agronomo a ni Johannes van Leeuwen iti ad-adda a detalyado a singasing—ti plano ti minuyonganda iti masanguanan. Imbes a mangpili lattan ken pagtitiponen ti aniaman a kayo, nausar dagiti inaramid ti computer nga agroecosystem tapno maikeddeng no ania a kita ti maimula ken no kasano a maurnos dagitoy. Adda arte ti matukadtukad a panagmula wenno panangurnos, ken pananggrupo kadagiti kita ti kayo a babassit, kalkalaingannat’ kadakkelda, ken dagiti dadakkel.
Kas pagarigan, assideg ti pannakaimula ti umuna a grupo, a buklen ti bayabas, guarana, ken cupuaçu. Agtalinaed a babassit dagitoy ket masapada nga agbunga. Dagiti kalkalaingannat’ kadakkelda a maikadua a grupo kas iti biribá, abokado, ken palma a murumuru, nalawlawa ti espasio a kasapulanda. Gagangay a maladladaw nga agbunga daytoy a grupo ngem ti immuna. Nalawlawa pay ti espasio a kasapulan ti maikatlo a grupo a daddadakkel a kayo a kas iti Brazil nut, piquia, ken mahogany. Agbunga ti dadduma kadagitoy naudi a grupo. Mangipaay ti dadduma iti napateg a tabla, ket agpada nga agbunga ken mangipaay iti tabla ti dadduma pay. No dumakkel amin ti tallo a grupo ti kayo, kaslanto iti natural a kabakiran ti buya ti bangkag.
[Dagiti Ladawan]
Johannes van Leeuwen (akinkannawan)
Tiendaan dagiti prutas a naapit idiay Manaus
[Credit Line]
J. van Leeuwen, INPA, Manaus, Brazil
[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 26]
No Kasano a Makaungar ti Kabakiran
1. Pebrero 1993—Nakaingin daytoy a bangkag iti tengnga ti Amazon idi Setiembre 1992. Idi Enero 1993, namulaan iti pinia. Maysa a bulan kalpasanna, namulaan met kadagiti agbunga a kayo.
2. Marso 1994—Dimmakkelen dagiti pinia, ket dandani makalung-awen dagiti naimula nga agbunga a kayo. Dagiti naitugkel iti abay ti kayo a darekdek nga adda de kolor a pagilasinan a plastik ilasinna dagitoy a kas kaykayo nga eggfruit, Brazil nut, ken peach palm. Dagitoy ti nagan ti sumagmamano. Idi nagiruot dagiti agbangbangkag iti aglawlaw ti mula, nagunggonaan met dagiti kayo. Arigna kas panagyamanda, pinadam-egen dagiti kayo ti daga.
3. Abril 1995— Naapit, nakan, wenno nailakon dagiti bunga ti nabiit nga agbunga a mula, ngem agtultuloy a dumakdakkel ti adu a nagduduma a klase dagiti agbunga a kayo.
[Credit Line]
Retrato 1-3: J. van Leeuwen, INPA-CPCA, Manaus, Brazil