Ti Matatu​—Namaris a Lugan iti Kenya

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA

S AAN a pulos a maibusan kadagiti superlatibo ti sangaili no deskribirenna ti panagpasiarna ditoy Kenya. Dinto pulos malipatan ti biahero ti nalawag a ladawan ti mangiturturay a kabaian nga elepante, nadaeg a leon, ken ti kolor carmesi nga ilelennek ti init. Nagadu ken nadumaduma ti napintas ditoy. Nupay kasta, iti adu a kalsada iti daytoy a lugar, adda pay sabali a makaay-ayo​—ti adut’ pakausaranna a matatu. Tukoyen daytoy a nagan ti maysa a grupo dagiti pangpubliko a lugan. Nalatak daytoy a klase ti lugan ditoy Kenya gapu kadagiti nakaay-ayat a kalidadna.

Kas iti panagandarna, makapainteres ti nagtaudan ti matatu. Ti madaddadael idin a modelo ti Ford Thames ti kaunaan a kitana. Tedda dayta ti bunggoy dagiti lugan nga inusar dagiti Britano a soldado idiay Ethiopia kabayatan ti maikadua a gubat sangalubongan. Idi rugrugi ti dekada 1960, inusar ti maysa a residente ti Nairobi daytoy madaddadaelen a lugan tapno itulod ti sumagmamano a gagayyemna iti sentro ti siudad. Kiniddawna nga agplete ti tunggal maysa kadakuada iti 30 laeng a cent para iti krudo.a Di nagbayag, nadlaw ti dadduma a mabalinda a panguartaan dagiti daan a lugan. Adu ngarud ti napagbalin a mapagluganan ti 21 a pasahero, nga addaan tallo nga agaabay a kayo a bangko a pagtugawan. Kaasping daytoy ti daan a bolekajas ti Nigeria. Agplete ti tunggal tao iti dati a gatad ti tallo a sagsa-10 a cent a sensilio iti kada biahe. Mabalin a dayta ti mangilawlawag no apay a napanaganan dagiti lugan iti matatu​—manipud Swahili a sao a tatu, a “tallo” ti kayatna a sawen. Nanipud idin, interamente a nagbalbaliwen ti matatu. Dagiti agdama a modelo ket saan unayen a kaasping dagiti naungor a lugan nga immun-una ngem kadagitoy. Wen, natingra ti kolor ti agdama a matatu. Dineskribir dayta ti maysa a periodiko ditoy Kenya a “sukog jet ken bimmullalayaw ti kolorna a lugan.” Saan a daytoy ti inaramid-balay a produkto idi dekada ti 1960!

Mabalin a makaparagsak a kapadasan ti aglugan iti matatu, nangruna no makilinnetlet latta ti tsuper iti nakaro a trapiko iti siudad! Agpasiartayo biit iti aglawlaw ti Nairobi babaen ti matatu ket padasentayo met dayta a rikna.

Nakaay-ayat a Pakaallukoyan

Mangrugi ti biahetayo iti terminal a paradaan ti pinullo kadagitoy a lugan nga agur-uray a mapan iti nadumaduma a lugar. Ala una ti malem, ket kumaribuso iti daytoy a disso. Agsapsapul dagiti tattao iti maitutop a matatu a mangyawid kadakuada. Agpa-bario ti dadduma kadagiti pasahero. Sumagmamano nga oras a biahe dayta. Dadduma ti agbiahe iti sumagmamano a kilometro manipud sentro ti siudad, nalabit tapno mangan iti apagbiit. Makatulong unay ti matatu.

Nadlawmo kadi a nakatingtingra ti kolor ti kaaduan kadagitoy a lugan? Bueno, saan la a pagpapintas dayta iti lugan. Adda dagiti pasahero a kaykayatda ti aglugan iti kapipintasan a matatu. No kitaem a naimbag dagiti lugan, makitam met ti sumagmamano a nagan a naipinta kadagiti sikiganda. Dadduma kadagitoy ti mangdeskribir kadagiti agdama a tema​—kas pagarigan, “El Niño,” “Milenio,” “Ti Website,” “Internet,” ken “Dot Com.” Ipasimudaag ti dadduma pay a kas iti “Naemma” ken “Misionero” dagiti makaay-ayo a kalidad wenno nagapuanan ti tattao. Ti kaasping unay ti natingra a langa dagiti matatu ket ti jeep iti Pilipinas. Makapainteres ta ti jeep ket maysa met kadagiti produkto ti maikadua a gubat sangalubongan.

Talaga a nakaay-ayat a buyaen ti panangawis kadagiti pasahero. Nupay addan dagiti karatula iti makinsango a sarming ti lugan tapno maammuan ti rutada, agpukkaw latta dagiti konduktor bayat nga agbusbusina dagiti tsuper iti nadumaduma nga uni. Dika agsiddaaw no makakitaka kadagiti karatula iti dadduma a matatu a mapan “Jerusalem” wenno “Jerico.” No agluganka kadagitoy, saanka a makadanon idiay Makintengnga a Daya, no di ket kadagiti makindaya nga ili ti Nairobi nga addaan kadagitoy a Biblikal a nagnagan. Gapu ta ikagkagumaan dagiti konduktor a pagluganen dagiti pasahero iti dandani tunggal matatu, di pakasdaawan nga adu ti marigatan nga agpili iti paglugananda!

Aglugantayo iti Strawberry! Nalabit makaay-ayo met a pagluganan a kas iti makaay-ayo a raman dayta a prutas. Kasla adu ti mayat nga aglugan iti daytoy a matatu, tangay mano la a minuto ket napunnon. Maliwliwa dagiti pasahero gapu iti makaay-ayo a musika nga aggapu iti babassit nga speaker a nakabitin iti bobida ti lugan. Ngem saanmo a pagarupen a kastoy amin a matatu. Dadduma ket addaan iti dadakkel ken nagpipigsa nga speaker iti baba dagiti tugaw, a pakangngegan iti makasisileng a musika. Bueno, nasurok a sangapulo a minuto ti napalabasen, nanipud itay napnon ti lugan. Ngem saan pay la nga aglarga ti pagluganantayo a matatu. Apay? Saan pay ngamin a napno ti nagbaetan dagiti naintar a pagtugawan a pagyanan dagiti agtakder a pasahero. Di nagbayag, awanen ti pagpusiposan. Kinapudnona, nalabit agsardesardeng pay ti matatu iti sumagmamano a daras tapno mangilugan kadagiti agsada.

Ayna, aglargatayo met laengen. Mayat ti saritaan dagiti saan a pulos nga agaammo, nangruna maipapan kadagiti pasamak ita nga aldaw. Kunam la no tiendaan. Ngem dika unay denggen ti naimas a saritaan. Naipadamag a nailabes ti dadduma iti pagdissaaganda gapu ta naimasanda unay dagita a saritaan.

Nakunami itay nga adut’ pakausaran ti matatu. Saan la a maymaysa ti rutana. Tapno makakamakam iti intudingna met laeng a taning, sarakusoken ti tsuper ti aniaman nga espasio agraman ti bangketa a pagnaan ti tattao, isu a no dadduma, dandani payen madalapusna ida. Kabayatanna, saan a nalaka ti trabaho ti konduktor. Ikagkagumaanna a singiren ti plete dagiti naarimbangaw a pasahero. Saan unay a makitunos ti dadduma. Ngem manmano a makiriri. No di agplete ti pasahero, agsardeng a dagus ti matatu ket mapadissaag​—no dadduma iti di naasi a wagas! Pakaammuan ti konduktor ti tsuper no adda dumsaag, bayat a sipsiputanna dagidiay agsada. Pakaammuanna ti tsuper babaen ti panagpaswit, panagtuktokna iti atep ti matatu, wenno panangpagunina iti timbre a nagsayaat ti pannakaikabitna iti asideg ti ruangan. Nupay adda naituding a pagsardengan ti amin a pangpubliko a lugan, mabalin nga agsardeng ti matatu iti aniaman a lugar ken iti aniaman nga oras, tapno mangilugan wenno mangidissaag iti pasahero.

Awantayon iti sentro ti siudad ket addatay itan iti bassit nga ili a pagdissaagan ti kaaduan a pasahero. Orasen tapno agsubli ti matatu iti terminal a nagparadaanna itay. Iti dalanna, ad-adu pay a pasahero ti iluganna. Mapadasan met dagitoy ti napadasantayo. Talaga a makaparagsak ti panaglugantayo iti Strawberry, uray no medio natagtag.

Agtalinaedto Dagitoy

Iti promedio a 30,000 a lugan, nagbalinen a narang-ay, multimilion a doliar nga imperio ti industria ti lugan a matatu ditoy Kenya. Tedtedda la idi dayta ti gubat adun a dekada ti napalabas. Ngem rimsua ti dadduma a problema gaput’ kinaadu ti pakausaranna. Kas pagarigan, naakusar dagiti tsuper a dida sursuroten dagiti linteg ti trapiko a mangtartarawidwid iti dadduma pay nga agus-usar iti kalsada, ket nagadun a pagannurotan ti ipapaalagad dagiti autoridad tapno sumayaat ti industria. Pasaray umingar ti industria ti matatu kadagita a pagannurotan babaen ti dida panagpasada, isu nga awan pagluganan ti rinibu a tattao nga inaldaw nga agpampannuray kadagiti matatu. Nupay mabalin a saan a kayat ti dadduma ti sistema ti pannakaimanehar dagiti matatu, talaga a mangipaay dagitoy a lugan iti alternatibo a pamay-an tapno adda nabiit a pagluganan dagiti bassit ti pamastrekanda iti daytoy a rehion.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 22, 23]

Maysa a modelo ti Ford Thames

[Credit Line]

Noor Khamis/The People Daily