“Dagiti Barko ti Kittim” nga Aglaylayag iti Baybay
ADUN a gubat ti napasamak iti makindaya a Baybay Mediteraneo. Iladawanmo iti panunotmo ti maysa kadagita a gubat a napasamak lima a siglo sakbay ti panawen Kristiano. Adda barko a nagpartak ti panaglayagna. Dayta a barko a nalaka nga imaniobra ket maawagan iti trireme. Iti tallo a tukad, agarup 170 a para gaud ti mangip-ipan iti amin a pigsada nga aggaud, bayat a nakabarabad kadakuada ti tali manipud iti nagtutugawanda a de kutson a lalat.
Iti kapaspas a 13-17 a kilometro kada oras, sipapartak a lasatenna dagiti dalluyon tapno darupenna ti bapor dagiti kabusor. Ikagumaan ti puntiriana a bapor ti aglisi. Iti dayta a napeggad a kanito, aguantaanna ti agbaribar ngem lallalo laeng a maisarang ti bakrangna. Ti trireme ket addaan iti bronse a pagdugsol a pangbutbotna iti naingpis a kaha ti puntiriana a bapor. Bayat nga agkanarpaak ti bakrang ti bapor ken daytat’ serkenen ti danum, aglagawen dagiti gumagaud. Manipud iti trireme, maysa a bassit a bunggoy dagiti armado a mannakigubat ti dagus a mangraut iti madaddadaelen a bapor. Wen, talaga a nabileg ti dadduma kadagiti nagkauna a barko!
Paginteresan unay dagiti agad-adal iti Biblia ti maipapan iti “Kittim” ken “dagiti barko ti Kittim” a nadakamat kadagiti reperensia a dadduma kadagita ket naimpadtuan ti panangdakamatda. (Numeros 24:24; Daniel 11:30; Isaias 23:1) Sadino aya ti pakasarakan iti Kittim? Ania ti ammotayo maipapan kadagiti barkona? Apay a rumbeng nga interesadoka kadagiti sungbat dagita a saludsod?
Ti Judio a historiador a ni Josephus tinukoyna ti Kittim kas “Chethimos,” nga innaigna dayta iti isla ti Chipre. Ti siudad ti Kition (wenno, Citium) iti makin-abagatan a daya a paset ti isla ti ad-adda a mamagkonektar iti Kittim ken Chipre. Nagsayaat ti lokasion ti Chipre gapu ta nagsaad dayta iti nagsasapalan dagiti nagkauna a kalsada a ruta ti negosio ken asideg dayta kadagiti sangladan iti makindaya a Mediteraneo. Gapu iti lokasionna, kapilitan nga adda dasiganna kadagiti aggugubat a nasion iti aglawlawna isu a ti Chipre ket nagbalin a nabileg a kaaliado wenno manglapped a kabusor.
Dagiti Taga-Chipre ken ti Baybay
Ad-adda a mailadawantayo iti panunottayo dagiti barko manipud Chipre babaen iti bambanag a nakabakab kadagiti tanem ken iti uneg ti baybay, agraman kadagiti nagkauna a sursurat ken disenio a naipinta kadagiti damili. Dagiti taga-Chipre ket nalaing nga agaramid iti barko. Napuskol ti kakaykaywan iti isla ti Chipre, ken natalged a pagsangladan dagiti aplayana. Mapukan dagiti kayo saan laeng a tapno pagaramid iti barko no di ket tapno pagsungrod iti tunawenda a gambang—maysa a gameng ti nakaparsuaan a namagbalin iti Chipre a nalatak iti nagkauna a lubong.
Gapu iti dakkel a mapastrek ti Chipre kadagiti produktona a mailako iti ballasiw taaw, ginundawayan dayta dagiti taga-Fenicia isu a nangipasdekda kadagiti kolonia kadagiti ruta ti negosio dagiti taga-Chipre. Ti maysa kadagita ket ti Kition, idiay Chipre.—Isaias 23:10-12.
Kalpasan a naparmek ti Tiro, ti sangladan ken kangrunaan a siudad ti Fenicia, nalawag a nagkamang idiay Kittim ti dadduma kadagiti umilina. Gapu ta aduanda iti kapadasan iti panaglayag, dakkel la ketdi ti naitulong dagiti manangkolonia a taga-Fenicia kadagiti taga-Chipre no iti panagaramid kadagiti nalaglagda a barko. Gapu iti nasayaat a lokasion ti Kition, natalged sadiay dagiti bapor dagiti taga-Fenicia.
Ti Usarda iti Narang-ay nga Internasional a Pannakinegosio
Idi panawen ti nagkauna a Chipre, narikut ti panagnegosio iti makindaya a Mediteraneo. Babaen kadagiti barko, dagiti napateg a tagilako manipud Chipre ket naibiahe a naipan idiay Creta, Sardinia, Sicilia, ken kasta met kadagiti isla iti Baybay Aegeano. Adda dagiti antigo a karamba ken plorera manipud Chipre a nakabakab kadagita a lugar ken adu met a de kalidad a damili manipud Grecia ti nasarakan idiay Chipre. Idi sinukimatda dagiti sukogan a gambang a nakabakab idiay Sardinia, mamati ti dadduma nga eskolar a naggapu dagita idiay Chipre.
Idi 1982, adda dagiti rebba ti barko, a napetsaan iti arinunos ti maika-14 a siglo K.K.P., a nasarakan iti taaw nga asideg iti makin-abagatan a Turkey. Idi nagkabakabda iti uneg ti baybay, nakitada ti nadumaduma nga agkakapateg a banag—dagiti sukogan a gambang a maipagarup a naggapu idiay Chipre, dagiti amber, karamba dagiti Canaanita, ballatinaw, saong dagiti elepante, balitok ken pirak nga alahas dagiti Canaanita, anting-anting ken dadduma pay a ramramit dagiti Egipcio. Kuna ti dadduma nga arkeologo a ti barko ket mabalin a kukua dagiti taga-Chipre gapu iti kita dagiti damili a nasarakan iti dayta.
Makapainteres ta agarup idi tiempo ti pannakarba dayta a barko, dinakamat ni Balaam dagiti barko ti Kittim iti “proverbio nga ebkasna.” (Numeros 24:15, 24) Nabatad a dagiti barko ti Chipre ket limmatak kadagiti pagilian iti Daya ti Baybay Mediteraneo. Ania ti kita dagita a barko?
Dagiti Barko a Pangnegosio
Adu a modelo dagiti barko ken bilog a naaramid iti damili ti natakuatan kadagiti sementerio iti nagkauna a siudad ti Amathus idiay Chipre. Napateg dagita a pamalatpatan iti kita dagiti barko idiay Chipre, ket dadduma kadagita ti nakadispley kadagiti museo.
Dagita a modelo ti mangipakita a nausar idi dagiti barko agpaay iti natalna a pannakinegosio. Kadawyanna a 20 ti para gaud kadagiti babbabassit a barko. Ti akaba ken nauneg a pannakakaha ti barko ket nadisenio a mangibiahe kadagiti tagilako ken pasahero kadagiti asideg a distansia manipud Chipre. Sigun iti Romano nga eskolar a ni Pliny the Elder, nangdisenio dagiti taga-Chipre iti bassit, nalag-an ken magaudan a bapor a makaibiahe iti 90 a tonelada wenno agarup 90,000 a kilo a kargamento.
Adda met dagiti daddadakkel a pangnegosio a barko a kas iti nasarakan iti taaw ti Turkey. Dadduma kadagita ti makaibiahe iti 450 a tonelada wenno agarup 450,000 a kilo a kargamento a maipan iti ballasiw taaw. Dagiti dadakkel a barko ket mabalin nga addaan iti 50 a para gaud, 25 iti agsumbangir, ket mabalin a 30 a metro ti kaatiddogda ken addaanda kadagiti layag a 10 a metro ti kangatona.
Dagiti Pakigubat a Barko ti “Kittim” iti Padto ti Biblia
Babaen iti espirituna, kastoy ti impakaammo ni Jehova: “Addanto barbarko manipud igid ti baybay ti Kittim, ket sigurado a parigatendanto ti Asiria.” (Numeros 24:2, 24) Pimmayso kadi dayta a padto? Ania ti nakainaigan dagiti barko ti Chipre iti kaitungpalan dayta? Dagidi “barbarko manipud igid ti baybay ti Kittim” ket saan a dagiti barko a nausar iti natalna a pannakinegosio kadagiti pagilian iti aglawlaw iti Baybay Mediteraneo. Imbes ketdi, nausar dagita a barko tapno pakigubat.
Bayat a rimmang-ay ti pannakigubat, nabaliwan ti kangrunaan a disenio dagiti barko tapno agbalinda a naparpartak ken nalaglagda. Dagiti kaunaan a pakigubat a barko ti Chipre ket nalabit kaasping ti maysa a naipinta a ladawan a nasarakan idiay Amathus. Nailadawan iti dayta ti pangatiddogen a barko a ti kutitna ket kurbado a pauneg a kaasping iti pakigubat a barko ti Fenicia. Adda pagdugsol ken sirkulo a kalkalasag iti asideg ti kutit wenno iti dulongna.
Dagiti bireme (dagiti barko nga addaan dua a tukad ti gumagaud) ket damo a nausar idiay Grecia idi maikawalo a siglo K.K.P. Dagita a barko ket agarup 24 a metro ti kaatiddogda ken 3 a metro ti kaakabada. Idi damo, maus-usar dagita a barko a mangilugan kadagiti makigubat yantangay iti takdang ti pakaar-aramidan ti rinnupak. Di nagbayag, naamirisda a nasken a manayonan dayta a barko iti maikatlo a tukad a pagpuestuan dagiti para gaud. Naamirisda met a nasken a ti dulongna ket makabitan iti bronse a pagdugsol. Dayta a baro a barko ket naawagan a trireme, kas nadakamat iti umuna a parapo daytoy nga artikulo. Limmatak dayta a kita ti barko kabayatan ti rinnupak idiay Salamis (480 K.K.P.) idi inabak dagiti Griego dagiti Persiano a marino.
Idi agangay, iti panangikagumaanna a mangsakup, ni Alejandro a Dakkel inusarna ti bunggoy dagiti barkona a trireme nga agpadaya. Dagita a barko ket nadisenio a pakigubat saan ket nga agpaay iti naunday a biahe iti taaw yantangay bassit ti kahana a pagkargaan iti abasto. Gapu iti dayta, nasken a pasaray sumangladda kadagiti isla ti Baybay Aegeano tapno agalada iti abasto ken tapno tarimaanenda ti barko. Panggep ni Alejandro a dadaelen ti bunggoy dagiti barko ti Persia. Ngem tapno agballigi, nasken a parmekenna nga umuna ti nabileg a sarikedked nga isla ti Tiro. Nagbalin ngarud ti Chipre a temporario a pagsangladanda sakbay nga agturongda iti Tiro.
Sinuportaran dagiti taga-Chipre ni Alejandro a Dakkel idi linakubna ti Tiro (332 K.K.P.), babaen ti panangipaayda kenkuana iti armada a buklen ti 120 a barkoda. Indauluan ti tallo nga ari ti Chipre ti bunggoy dagita a barko tapno tumulong kenni Alejandro. Nagtitinnulonganda a linakub ti Tiro iti uneg ti pito a bulan. Narbek ti Tiro kas kaitungpalan ti padto ti Biblia. (Ezequiel 26:3, 4; Zacarias 9:3, 4) Kas panagyaman kadakuada, ni Alejandro inikkanna dagiti ar-ari iti Chipre iti naisangsangayan nga autoridad.
Naisangsangayan a Kaitungpalan
Kinuna ti historiador idi umuna a siglo a ni Strabo nga inusar ni Alejandro dagiti barko ti Chipre ken Fenicia iti pananggubatna iti Arabia. Nalag-an ken nalaka a malasang dagita a barko isu nga iti las-ud ti pito laeng nga aldaw, nakadanondan idiay Thapsacus (Tifsa) idiay makin-amianan a Siria. (1 Ar-ari 4:24) Manipud sadiay, mabalindan ti aglayag agingga idiay Babilonia.
Gapuna, ti kasla saan idi a nalawag a salaysay ti Biblia ket naaddan iti naisangsangayan a kaitungpalan agarup 10 a siglo kalpasanna! Maitunos iti Numeros 24:24, dagiti pakigubat a barko ni Alejandro a Dakkel ket nagtultuloy a nagpadaya manipud Macedonia ket pinarmekda ti Asiria. Kamaudiananna, naparmekda ti nabileg nga imperio ti Medo-Persia.
Nupay bassit laeng ti magun-odantayo nga impormasion maipapan kadagiti “barko ti Kittim” kaskasdi nga ipatuldo dagita ti naisangsangayan a kaitungpalan ti padto ti Biblia. Dagita a pammaneknek iti historia pasingkedanda ti panamatitayo a mapagtalkantayo dagiti padto iti Biblia. Ti mismo a masanguanantayo ket mainaig iti adu kadagita a padto, isu a rumbeng laeng a paginteresantayo unay dagita.
[Mapa iti panid 16, 17]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
ITALIA
Sardinia
Sicilia
Baybay Aegeano
GRECIA
Creta
LIBYA
TURKEY
CHIPRE
Kition
Tiro
EGIPTO
[Ladawan iti panid 16]
Modelo ti trireme, maysa a pakigubat a barko dagiti Griego
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Ladawan iti panid 17]
Modelo ti bireme, maysa a pakigubat a barko ti nagkauna a Fenicia
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Ladawan iti panid 17]
Plorera a nakitikitan iti barko ti Chipre
[Credit Line]
Naipablaak babaen ti pammalubos ti Director of Antiquities ken ti Cyprus Museum
[Ladawan iti panid 18]
Nagkauna a pangkargamento a barko, kas kadagiti nadakamat iti Isaias 60:9