Ti Siudad ti Corinto​—“Apo ti Dua a Sangladan”

NO KITAEM ti mapa ti Grecia, madlawmo a ti kadaklan a paset ti pagilian ket buklen ti maysa a peninsula ken kasla dakkel nga isla iti abagatan. Ti mamagkonektar kadagita ket ti akikid a daga nga agarup innem a kilometro ti kaakikidan a pasetna. Naawagan dayta iti Isthmus ti Corinto, a namagkamang iti peninsula ti Peloponeso iti abagatan ken ti kadaklan a paset ti pagilian iti amianan.

Adda pay makagapu a napateg ti isthmus. Naawagan dayta iti rangtay ti baybay gapu ta adda iti dayana ti Gulpo ti Saroniko, nga agayus iti Baybay Aegeano ken iti makindaya a Mediteraneo, sa adda met ti Gulpo ti Corinto iti laudna nga agayus agingga iti Baybay Ioniano, Adriatiko, ken makinlaud a Mediteraneo. Iti tengnga amin daytoy ti ayan ti siudad ti Corinto, ti napateg a dimmagasan ni apostol Pablo kadagiti panagdaliasatna kas misionero ken nalatak a siudad idi ugma gapu iti kinadur-as, kinaluho, ken imoral a panagbiag dagiti umilina.

Siudad a Nagsayaat ti Lokasionna

Ti siudad ti Corinto ket adda iti asideg ti makinlaud a deppaar daytoy napateg nga akikid a daga. Daytoy a siudad ket serserbian ti agsumbangir a puerto wenno sangladan iti isthmus​—ti Lechaeum iti laud ken Cencrea iti daya. Gapu iti dayta, ti Griego a geograpo a ni Strabo dineskribirna ti Corinto kas ti “apo ti dua a sangladan.” Yantangay nagsayaat ti lokasionna, ti siudad ti Corinto ti pagsasabatan idi dagiti komersiante a naggapu iti nadumaduma a lugar nga agdaldaliasat iti kalsada manipud iti amianan nga agpaabagatan ken kadagiti agdaldaliasat babaen iti barko manipud iti daya nga agpalaud.

Sipud idi un-unana, dagiti barko manipud iti daya (Asia Menor, Siria, Fenicia, ken Egipto) ken iti laud (Italia ken Espania) isangpetda dagiti kargamentoda iti maysa a sangladan, sada ipan iti bangir nga igid ti isthmus a sumagmamano a kilometro ti kaadayona.Sadiay a maikarga dagita iti dadduma pay a barko agingga iti pakaipananda. Dagiti barangay ket mapaguyod iti dalan a naawagan iti diolkos a mangballasiw iti isthmus.​—Kitaem ti kahon iti panid 27.

Apay a kaykayat dagiti marino ti ruta iti daga a mangballasiw iti isthmus? Tapno maliklikanda ti 320 a kilometro a napeggad a panaglayag iti nadawel a baybay ti makin-abagatan a Peloponeso. Nangnangruna a liklikan dagiti marino ti Cape Malea ta ibagbagada a: “No manglikawka iti Cape Malea, dimon namnamaen pay a makaawidka.”

Cencrea​—Daydi Limned a Sangladan

Ti sangladan ti Cencrea, nga agarup 11 a kilometro iti daya ti Corinto, ti pagpatinggaan dagiti barko ti Asia. Ita, natinepen ti kagudua dayta gapu kadagiti napigsa a ginggined sadiay idi agarup arinunos ti maikapat a siglo K.P. Sigun ken Strabo, ti Cencrea ket okupado ken nabaknang a puerto. Kinuna met ti Romano a pilosopo a ni Lucius Apuleius a dayta ket “dakkel ken nabileg a puerto a masansan a simmangladan dagiti barko ti adu a nasion.”

Bayat ti panagturay ti Roma, ti sangladan ket addaan iti dua nga atiddog a pier a kasla sapatos ti kabalio ti uhana. Ti kaakaba ti wangawanganna ket 150 agingga iti 200 a metro. Makasanglad iti dayta uray dagiti barko nga 40 a metro ti kaatiddogda. Kadagiti nakabakab iti abagatan a laud a deppaar, adda dagiti nakalida a paset ti templo a maipagarup a santuario idi ti diosa a ni Isis. Mabalin met a santuario idi ni Aphrodite ti grupo dagiti pasdek iti bangir nga igid ti sangladan. Dagita a dua a diosa ti patrona idi dagiti marino.

Ti panagnegosio dagiti barko iti sangladan ti mabalin a makagapu a panagaramid kadagiti tolda ti panggedan idi ni apostol Pablo idiay Corinto. (Aramid 18:1-3) Kuna ti libro nga In the Steps of St. Paul: “No umadanin ti tiempo ti lam-ek, dagiti taga-Corinto nga agar-aramid iti tolda ken layag dandani didan magabenan ti umad-adu a trabahoda. Gapu ta saan a mabalin ti aglayag no panawen ti lam-ek, mapno ti dua a sangladan kadagiti barko. Tiempo met dayta tapno matarimaan ken maabastuan dagiti barko isu a napigsa ti negosio dagiti taga-Lechaeum ken Cencrea nga aglaklako kadagiti suplay dagiti barko ken adda maipatrabahoda iti siasinoman a makaammo nga agdait iti layag.”

Kalpasan ti panagnaedna idiay Corinto iti nasurok a 18 a bulan, naglayag ni Pablo manipud Cencrea agingga idiay Efeso idi agarup 52 K.P. (Aramid 18:18, 19) Bayat ti simmaganad nga uppat a tawen, naipasdek ti kongregasion Kristiano idiay Cencrea. Kuna kadatayo ti Biblia a kiniddaw ni Pablo kadagiti Kristiano idiay Roma a tulonganda ti maysa a Kristiano a babai nga agnagan Febe manipud “iti kongregasion nga adda sadiay Cencrea.”​—Roma 16:1, 2.

Dagiti agpaspasiar ita iti luek ti Cencrea makapaglangoydan iti nakalitlitnaw a danum iti tengnga dagiti nabatbati a paset ti limned a sangladan. Di ammo ti kaaduan kadakuada a ginasut a tawenen ti napalabas, masansan daytan a pangasabaan dagiti Kristiano ken narang-ayen a sentro ti negosio. Kasta met la ti kasasaad ti maysa pay a puerto ti Corinto, ti sangladan ti Lechaeum iti makinlaud a deppaar ti isthmus.

Lechaeum​—Pagserkan iti Laud

Manipud iti tiendaan ti Corinto, ti napalanas a dalan a maawagan iti Kalsada ti Lechaeum ket agdiretso agingga iti makinlaud a sangladan ti Lechaeum a 2 a kilometro ti kaadayona. Kinutkotan dagiti inheniero ti maysa a benneg ti igid ti baybay tapno maaramidda ti puerto. Ti kinutkotda a daga ket imbuntonda iti aplaya tapno masalakniban dagiti nakaangkla a barko manipud iti nadawel nga angin nga aggapu iti gulpo. Maysa idi dayta kadagiti kadakkelan a puerto iti Mediteraneo. Nakabakab dagiti arkeologo ti rebbek ti parola nga estatua ni Poseidon.

Iti igid ti doble ti paderna a Kalsada ti Lechaeum, adda dagiti bangketa, pasdek ti gobierno, templo, ken naintar nga adigi a bato nga ayan dagiti paglakuan. Kadagita la ketdi a nakasabaan ni apostol Pablo dagiti makumikom nga aggatgatang, aglaklako, adipen, negosiante, sumanao iti awan kapapay-anna ken dadduma pay.

Ti Lechaeum ket saan laeng a lugar ti negosio ta maysa met dayta a dakkel a base dagiti barko a pakigubat.Kuna ti dadduma a ti barko a trireme, a tallo a katukad ti pagyanan dagiti para gaud ken maysa kadagiti kaepektibuan a barko a pakigubat idi un-unana, ket inimbento ti taga-Corinto a diseniador iti barko a ni Ameinocles idi agarup 700 K.K.P. iti pagaramidan kadagiti barko idiay Lechaeum. Inaprobetsar dagiti taga-Atenas dagiti pagimbagan ti trireme iti nakallalagip a panangparmekda iti buyot dagiti barko ti Persia idiay Salamis idi 480 K.K.P.

Daydi narang-ay a puerto ket maysa la itan nga agaassideg a nalibeg ken aduan runo a luek. Awanen ti pakakitaan a maysa idi dayta a kadakkelan a puerto iti Mediteraneo ginasut a tawenen ti napalabas.

Nasubok Dagiti Kristiano Idiay Corinto

Malaksid iti panagbalinda a puerto ti negosio, nagserbi dagiti sangladan ti Corinto kas pagserkan dagiti impluensia a nangapektar unay kadagiti umili iti siudad. Ngamin, dagitoy a puerto ket nagbalin a sentro ti komersio ken kinabaknang. Bimmaknang ti Corinto gapu iti nangina a singirna kadagiti sumanglad a barko, agraman kadagiti maibiahe a kargamento ken barangay a maipalasat iti pagiballasiwan. Pinagbuisna pay dagiti agdaliasat kadagiti kalsadana. Idi dandani arinunos ti maikapito a siglo K.K.P., gapu kadagiti naurnong ti Gobierno a buis kadagiti tiendaan ti siudad ken kadagiti puerto, saanen a maikalikagum ti panagbuis dagiti umili!

Naaddaan ti Corinto iti kanayonan a pamastrekan manipud kadagiti komersiante a dumaw-as sadiay. Kaay-ayo ti adu kadakuada dagiti naluho ken imoral a ragragsak. Bimmaknang met ti Corinto gapu ta ayuyang dayta dagiti marino. Gastadorda sigun ken Strabo. Adu a serbisio ti impaay dagiti taga-Corinto a pakairamanan ti panangtarimaan kadagiti barko.

Idi kaaldawan ni Pablo, naipadamag nga agarup 400,000 ti populasion ti Corinto nupay ad-adu latta dagiti umili ti Roma, Alejandria, ken Antioquia iti Siria. Addada Griego, Romano, Siriano, Egipcio, ken Judio nga agnanaed iti Corinto.Babaen kadagiti puertona, agkarasangpet dagiti dumar-ay kadagiti atletiko nga ay-ayam, dagiti biahero, artist, pilosopo, negosiante, ken dadduma pay. Nangipaay dagita a sangaili iti sagsagut kadagiti templo ken nagidatonda kadagiti didiosen. Gapu amin kadagita, pimmintas ken dimmur-as ti siudad ti Corinto​—ngem adda dagiti dakes nga epekto dayta.

Kuna ti libro nga In the Steps of St. Paul: “Yantangay ti Corinto ket adda iti nagbaetan ti dua a puerto, nagpupuniponan daytan ti nadumaduma a nasionalidad isu a naaringan dagiti umili kadagiti bisio ti ganggannaet a nasnasion a makinkukua kadagiti barko a simmanglad kadagiti puertona.” Naglalangen iti Corinto dagiti dakes ken imoral a taga Daya ken Laud. Gapuna, nagbalin dagiti umili ti siudad a nagartem ken naluho unay. Iti nagkauna a Grecia, awan ti pumada iti Corinto iti kinababa ti moralidadna. Kuna dagiti tattao idi a ti panagbiag a kas kadagiti taga-Corinto, kaipapananna ti panagbiag a nagaramugam ken imoral.

Gapu iti kasta a materialistiko ken imoral a kasasaad, nagpeggad ti espiritualidad dagiti Kristiano. Nasken a mabalakadanda tapno kanayonda a makapagtignay iti wagas nga anamongan ti Dios. Maitutop unay dagiti surat ni Pablo kadagiti taga-Corinto ta siiinget a kinondenarna ti kinaagum, panangkikil, ken imoralidad. No basaem dagita a naipaltiing a surat, maamirismo la ketdi ti nagdakes nga impluensia a masapul idi a sarangten dagiti Kristiano sadiay.​—1 Corinto 5:9, 10; 6:9-11, 18; 2 Corinto 7:1.

Nupay kasta, addada met pagimbagan ti panagpupunipon ti nadumaduma a nasionalidad idiay Corinto. Kanayon nga adda dagiti baro nga ideya a maidatag iti dayta a siudad. Nalawlawa ti panagpampanunot dagiti taga-Corinto ngem kadagiti umili iti dadduma a siudad a napanan ni Pablo. Kastoy ti kuna ti maysa a komentarista ti Biblia: “Gapu iti panaglalangen dagiti taga daya ken laud iti dayta a nagkauna a siudad nga addaan iti sangladan, nairuamen dagiti umilina nga agusioso iti aniaman a baro nga ideya, pilosopia, ken relihion iti lubong.” Kas resultana, napalubosan ti nagduduma a relihion, ket nalawag a dayta ti nangpalaka iti panangasaba ni Pablo sadiay.

Ti Cencrea ken Lechaeum a dua a sangladan iti Corinto ket nakatulong iti panagdur-as ken panaglatak dayta a siudad. Dagita met la a sangladan ti makagapu nga adu a karit ti naipasango kadagiti Kristiano iti dayta a lugar. Kasta met laeng ti lubong a pagbibiagantayo ita. Dagiti makadadael nga impluensia, kas iti materialismo ken imoralidad, pagpeggadenna ti espiritualidad dagidiay managbuteng iti Dios. Gapuna, ipapusotayo met koma ti naipaltiing a pammagbaga ni Pablo kadagiti Kristiano idiay Corinto.

[Kahon/Ladawan iti panid 27]

TI DIOLKOS​—PAGBALLASIWAN DAGITI BARANGAY ITI NAMAGA A DAGA

Idi arinunos ti maikapito a siglo K.K.P., natungday dagiti plano a maaramid ti maysa a kanal, isu a ni Periander nga agturay idi iti Corinto ket nagpaaramid iti nagsayaat a pagiballasiwan iti isthmus.a Naawagan dayta iti diolkos a ti kaipapananna ket “maguyod a maiballasiw.” Maysa dayta a dalan a naparabawan kadagiti dalumpinas sa nasingatan iti riles a kayo a napulagidan iti taba. Tapno maiballasiw dagiti naidiskarga a kargamento manipud kadagiti barko a simmanglad iti maysa a puerto, maikarga dagita kadagiti de pilid a kareson, sa guyoden dagiti tagabo iti pagiballasiwan a diolkos. Dagiti barangay a pasaray addaan iti kargamento ket mapaguyod met a maiballasiw.

[Footnote]

[Mapa iti panid 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

GRECIA

Gulpo ti Corinto

Puerto ti Lechaeum

Kadaanan a Corinto

Cencrea

Isthmus ti Corinto

Gulpo ti Saroniko

Peloponeso

BAYBAY IONIANO

Cape Malea

BAYBAY AEGEANO

[Ladawan iti panid 25]

Lumaslasat ita dagiti pangkargamento a barko iti Kanal ti Corinto

[Ladawan iti panid 26]

Sangladan ti Lechaeum

[Ladawan iti panid 26]

Sangladan ti Cencrea

[Picture Credit Line iti panid 25]

Todd Bolen/Bible Places.com