Ti Gubat a Nangbalbaliw iti Lubong

Sangagasut a tawenen ti napalabas, minilion nga agtutubo a lallaki ti pimmanaw iti natalged a pagtaenganda tapno makigubat. Situtulokda a napan gapu ta ipatpategda ti nasionda. Kuna ti maysa nga Amerikano a nagboluntario idi 1914: “Maragsakanak ken magagaranak gapu iti nagsayaat a masakbayan.”

Ngem idi agangay, nasukatan iti gura ti dati a gagarda. Awan idi ti nangipagarup a maipasango ti nakaad-adu a soldado iti napaut a pannakigubat idiay Belgium ken France. Inawaganda idi dayta iti “Dakkel a Gubat.” Pagaammotayo dayta ita kas ti umuna a gubat sangalubongan.

Talaga nga adu ti napapatay iti umuna a gubat sangalubongan. Kuna ti dadduma nga agarup 10 a milion ti natay ken 20 a milion ti nabaldado maigapu iti nakaro a kamali. Saan a nalapdan dagiti agtuturay iti Europe a ti internasional a riribuk ket agresulta iti sangalubongan a gubat. Nalabit ti kangrunaan nga epekto ti “Dakkel a Gubat” ket ti nakaro a pannakadadael ti lubong. Binalbaliwanna ti lubong iti pamay-an a mangapektar pay laeng kadatayo ita.

KAMALI A NANGDADAEL ITI PANAGTALEK

Bimtak ti umuna a gubat sangalubongan gapu iti di umiso a pangngeddeng. Kuna ti The Fall of the Dynasties​—The Collapse of the Old Order 1905-1922 a saan nga ammo dagiti lider ti Europe a ti desisionda ket agtungpal iti sangalubongan a didigra idi natalna a kalgaw ti 1914.

Kalpasan ti sumagmamano a lawas sipud pannakapapatay ti archduke ti Austria, naggugubat dagiti nabileg a pagilian ti Europe uray dida kayat. Idi nangrugi ti rinnupak, naisaludsod iti chancellor ti Germany, “Apay a napasamak dayta?” Maladingitan a simmungbat, “No ammoda la koma.”

Saan nga impagarup dagiti lider a ti desisionda ket agbanag iti gubat. Ngem idi agangay, nabigbig dayta dagiti soldado iti paggugubatan. Naamirisda a pinaay ida dagiti agtuturayda, inallilaw ida dagiti kleroda, ken liniputan ida dagiti heneralda. Kasano?

Inkari dagiti agtuturay a ti gubat ti mangyeg iti baro ken nasaysayaat a lubong. Imbaga ti chancellor ti Germany: “Makigubgubatkami para iti narang-ay nga industria, para iti natawid a natalna a napalabas, ken para iti naragsak a masakbayanmi.” Nakatulong ni Presidente Woodrow Wilson ti America tapno mabukel ti popular nga islogan a mangpatalged a ti gubat “pagbalinenna ti lubong a natalged para iti demokrasia.” Impagarup dagiti taga-Britain a daytoy ket “gubat a mangipatingga iti gubat.” Ngem nagkamalida amin.

Sireregta sinuportaran dagiti klero ti gubat. Kuna ti The Columbia History of the World: “Dagiti mangisursuro iti sao ti Dios insungsongda dagiti tattao a makigubat. Ti naan-anay a gubat nagtungpal iti nakaro a gura.” Arigna rinubroban dayta dagiti klero imbes a sebsebanda koma. Kuna ti A History of Christianity: “Saan a nabaelan ken saan a kayat nga iyun-una dagiti klero ti Nakristianuan a pammati ngem iti nasionalismo. Kaaduan ti immanamong iti nasionalismo imbes nga iti Kristianidad. Naibilin kadagiti Kristiano a soldado iti amin a denominasion nga agpipinnatayda iti nagan ti Manangisalakan kadakuada.”

Imbaga dagiti heneral a nalaka laeng a mangabakda, ngem saan a napasamak dayta. Idi agangay, napasaran dagiti aggugubat a buyot ti narigat a kasasaad nga awanen ti maaramidanda. Kas resultana, minilion a soldado ti naipasango iti dineskribir ti maysa a historiador a “nalabit karanggasan a panaggugubat a napasaran ti tao.” Nupay nakaro ti pannakaabakda, nagtultuloy a nangibaon dagiti heneral kadagiti soldadoda iti paggugubatan. Di ngarud pakasdaawan nga adu ti immalsa.

Ania ti epekto ti umuna a gubat sangalubongan iti kagimongan? Inadaw ti maysa a reperensia ti kinuna ti maysa a beterano: “Ti gubat . . . dinadaelna ti isip ken kababalin dagiti tattao.” Kas resulta, napukaw ti amin nga imperio. Napaneknekan a dayta a nakaam-ames a gubat ti nangrugian ti karanggasan pay laeng a siglo. Gagangayen dagiti rebolusion ken panagprotesta.

Apay a ti gubat naan-anay a binalbaliwanna ti lubong? Naiparna laeng kadi dayta? Adda kadi ipalgak dagiti sungbat maipapan iti masanguanantayo?