Tao iti Bakir​—Kalaingan nga Agbiag iti Africa

Babaen ti koresponsal ti “Agriingkayo!” idiay Sud Africa

“TI MAUDI a tao iti bakir.” Kasta ti impakaammo ti ruar iti The Star Today, nga Oktubre 26, 1983! “Naminsan,” intuloy a kinuna ti Star, “minilion kadagiti Tao iti Bakir kadagiti Kabambantayan ti agpaspasiar kadagiti kabambantayan iti Cape, Natal ken Transvaal.” Ngem agparang a ti laeng nabatin iti daytoy naminsan maysa a natan-ok a rasa ket maysa a bassit a lakay a managan Japie Mabinde.

Nupay kasta, rinibo iti rasa ni Japie Mabinde ti agbibiag pay laeng iti kabangibang a Disierto ti Kalahari. Ti estoria iti pannakalasatda iti sidong iti rigat ken ti tignay a mangdadael iti intero a nasionda ti nakaay-ayat a repasuen.

Pannakigubat kadagiti Negro ken Puraw

Idi a dagiti negro a tribo iti Africa rinugianda ti simrek iti makin-abagatan nga Africa, nasarakanda a dagitoy a dagdaga ti inukoparen dagiti Tao iti Bakir​—maysa a rasa dagiti naisangsangayan ti kinabassitna a tattao a ti promedio a katayagda ket agarup 4 pie 10 pulgada (1.47 m). Dagiti Tao iti Bakir naidumada met kadagiti negro nga Africano ta ti kudilda ket dumuyaw a kape ti kolorna.

Bayat ti sumagmamano a tiempo dagiti negro ken duyaw nga umili nakapagtaengda a sitatalna iti daga. Dagiti negro a tribo nasursuroda a raemen dagiti Tao iti Bakir gapu iti pannakaammoda iti daga ken dagiti atap nga animalna. Adda pay ti daan a pagsasao iti Sesotho: “Ti Tao iti Bakir isu ti mannursuro.” Ngem ti natalna a panagnaedda saan a nagpaut.

Idi maika-17 a siglo dagiti puraw a settlers simmangpetda, a pinanada ken pinapanawda dagiti maanupan a balang nga an-animal​—ti nakapatpateg a taraon dagiti Tao iti Bakir. Ti Tao iti Bakir nagibalesda babaen ti panangtakawda kadagiti taraken. Aniat’ banagna? Adda ti nakaro a panaggubat iti nagbaetan dagiti puraw a settler ken dagiti Tao iti Bakir a nagpaut iti ngangngani 200 a tawtawen! Idin immayen ti 1802 ken ti bisin a nangiturong kadagiti negro a makigubat kadakuada. Ti kunakurang iti daga ken taraon ti nangiturong iti di maliklikan a pannakirupak kadagiti Tao iti Bakir. Kabayatanna dagiti babassit a managanop nasarakandan ti bagbagida nga agpatingga laengen kadagiti kabambantayan iti Drakensberg ken Lesotho.

Ti pannakigubat kadagiti negro ken dagiti puraw a kabusorda nagtultuloy, nupay kasta. Ti Tao iti Bakir sinalaknibanna ti nabati iti dagana babaen kadagiti taktika iti pannakaupay: panangpapatay, panagtakaw, bandalismo. Ngem dagiti paltog ken ti bilangda kamaudiananna ti nangabak kadagitoy a babassit a managanop, ket idi 1869, babaen iti bilin ti autoridad iti kolonia iti Britania, ti naudi nga organisado a grupo dagiti Tao iti Bakir iti kabambantayan napukawda. Ti laeng sumagmamano a naiputputong a grupo ti nagtalinaed bayat ti panaglabas ti maika-20 a siglo.

Sumagmamano laeng ti nagladingit iti daytoy a tignay ti panangpukaw iti intero a rasa. Idi 1897 ni George Theal, maysa a dati a pannakabagi iti gobierno ti kolonia idiay Cape, kinunana: “Mabalin a maasitayo a maipaay kadagiti saan a sibilisado a kas kadagitoy, a nadadael iti lugarda a kabakbakiran, nupay adda laeng bassit a rason iti panagladingit iti pannakapukawda . . . daytat’ pagsayaatan ti lubong tapno mangipaay iti lugar a maipaay iti nangatngato a rasa.”a

Dagiti Tao iti Bakir iti Kalahari

Dagiti Tao iti Bakir, nupay kasta, saanda a napukaw amin. Rinibribo kadakuada ti sibibiag idiay Kalahari​—maysa a nalawa a namaga a daga a dati a likliklikan dagiti negro ken puraw a managpastor. Daytat’ maysa a lugar nga awanan iti danum iti rabaw ti daga. Ti bassit laeng a tudo iti kalgaw dagdagus a mamagaan, a mamagbalin iti daga a saan a nasayaat a maipaay iti agrikultura ken ti panagpastor iti baka. Ngem dagiti Tao iti Bakir nakapataudda iti nakalalaing a pamay-an tapno agballigi. Kas pangarigan, mangalada kadagiti balang a melon ken dagiti mulmula nga addaan bagas ket karusenda ti lasagna. Manipud iti daytoy a lasag pespesenda ti nakapatpateg a tubbogna. Wenno agsapulda kadagiti danum kadagiti sirok dagiti dardarat iti disierto ket susupenda dayta babaen kadagiti atitiddog a naglungog a runo.

Tapno agbiagda iti daga kasapulanna met ti panagbalinda a nalaing a botaniko. Agingga iti daytoy nga aldaw, ti maysa nga ubing a babai a Tao iti Bakir mabalinna nga ilasin ti 75 a nagduduma a mulmula sakbay nga agtawen iti walo. Ket inton nataenganen, addaanton iti nagsayaatan a pannakaammo kadagiti agarup 300 a kita ti mula. Maysa a babai a Tao iti Bakir pinagsiddaawna ti nalaing unayen a botaniko, ni Brian Maguire, idi a nabaelanna a pinagduma ti dua a mula nga isu, ti “eksperto,” impagarupna nga agpada. Kuna ti Aleman a sientista a ni Dr. H. J. Heinz: “Kaaduanna ti moderno a botany (panagadal kadagiti mulmula) ilasinna dagiti kita ti mula babaen iti itsura . . . [ket ti Tao ti Bakir] sukimatenna ti angot, rikna, kasasaad, raman ken itsura.”

Ti Tao iti Bakir maysa met a nakalalaing a mangnganop. Umuna siputanna ti arban ket mangpili iti anopanna. Babaen iti panagkarayamna iti siko ken tumengna, isut’ umasideg a naimbag ket kalpasanna panaenna babaen iti nasabidongan a pana. Dagus a tumalaw ti arban, ngem ti Tao iti Bakir di agsarday a surotenna ti anopanna. Kalpasan ti pannakakitana ti sumagmamano a panaganop, ni Alf Wannenburg nagsurat: “Madlaw ti isuamin, mausig ken maisalaysay. Ti ababa a panagtiritir ti napayatan a bulong ti mula, ti direksion ti pannakaguyod ti naspak a sanga manipud iti mula, ti kauneg, kadakkel, itsura ken turongen ti tugot a mismo, amin dagitoy ipalgakda ti impormasion maipapan iti kasasaad ti animal wenno arban, no ania a direksion ti pagturonganda, kapartak ti pannagnada ken no anianto ti masanguanan a pagturonganna.” No dadduma alaenna ti maysa nga aldaw a maipaay iti sabidong tapno naan-anay nga agepekto, ngem kamaudiananna ti nasugatan nga animal matumban ket makamatanton ti mangan-anop kenkuana.

Manangitalimeng ken Kemiko

Agsipud ta ti daga kaipapananna ti biag kadakuada, ti Tao ti Bakir nakapataud iti nasalun-at a panagraem iti dayta. Gapuna no isut’ mangurnong iti taraon, naannadda nga umakarda sakbay a malukasan a naan-anay ti lugar. Gaput’ panamatida a ti Namarsua dusaenna ti mangpapatay iti animal nga awan ti panggepna, saanda a pulos nga aganop a maipaay iti panagay-ayam. Naminsan maysa a grupo iti Tao iti Bakir nakasarakda iti umok ti ostrich nga addaan kadagiti itlog​—a nakapatpateg unay kadakuada kas gubuayan iti taraon ken kas pagurnongan iti danum. Nupay kasta, binaybay-anda ti umok agingga a siguradoda a ti ina nalpasen a nagitlog. Kalpasanna sinukimatda ket siaannad a ginunggonda ti tunggal itlog, nga isublida dagidiay nga addaanen ti tumataud a piek. Di ngarud pagduaduaan a dadduma ti mangdeskribir iti Tao ti Bakir kas “ti kadadakkelan a manangitalimeng iti lubong”!

Dagiti Tao iti Bakir nakapataudda met iti kinalaing iti “kemika.” Nasursuroda ti manglaok kadagiti addaan kualidad a pintura a maipaay iti nalatak a panagpinturada iti batbato a, sigun kadagiti dadduma, “maibilang a kasasayaatan a kadaanan nga arte iti lubong gapu iti kinaumiso ken kinapudno iti paliiwda.” Dagitoy a napipintas a drawing ti sibaballigi a nagtalinaed a saan a nagkupas bayat dagiti siglo! Manipud iti igges iti Diamphidia ken ti Polyclada a barrairong nakapataudda met kadagiti epektibo a sabidong isu a maipunas kadagiti panada. Ket apaman nga addan iti dara dagitoy a sabidong kaipapananna ti ipapatay ti tao wenno animal​—awan a pulos ti pangsumbra.

Dagiti Tao iti Bakir iti Sud Africa nakasursuroda no kasano ti “panangbakunada” kadagiti bagbagida a maibusor iti kagat ti uleg. Iggamanda ti ulo ti natay nga uleg ket siaalumamay a gumradanda dagiti takkiagda kadagiti ngipenna. Kalpasanna mangipatedtedda iti sabidong a mapespes manipud iti ngipenna ket maiyapros kadagiti gumradda. Ti kasta met laeng ti kinasayaatna a kemikal a panaglalaok ti usarenda a maibusor iti nangisit burburna a leon iti Cape. Dagiti puraw a settlers kamaudiananna napilitanda a nangpukaw kadagitoy a narungsot a leon. Ngem dagiti Tao iti Bakir nabaelanda ti nakipagnaed kadakuada bayat dagiti adu a siglo. Ania ti sekreto? Maysa a sustansia a puoranda kadagiti kampoda ti agserbi a pangbugaw kadagiti leon!

Masanguanan a Namnama a Maipaay iti Pannakalasat

Ita agarup 55,000 a Tao iti Bakir ti agnaed iti Kalahari ken kadagiti pingpingirna. Ngem ti estilo ti panagbiagda kas mangnganop ken manangurnong agpegpeggad. Adda dagiti nauuneg nga abut a nakali tapno magun-odan ti danum a maipaay iti panagtaraken ti baka. Dagiti Tao iti Bakir, met, inawatda dagitoy a permanente a gubuayan iti danum, ngem addada met dagiti pagdaksanna. “Ti kaaduan kadagiti Tao iti Bakir ita,” inlawlawag ti Encyclopædia Britannica, “napagtalawdan kadagiti teritoriada babaen kadagiti managtaraken iti baka nga Europeo ken Bantu. Ti iseserrek dagiti managtaraken iti baka ti nangpabassit iti suplay iti animal a maanopanda ken dagiti [makan] a mulmula.”

Ti Kalahari, nga idi kabaelanna a taraonan ti Tao iti Bakir ket napartak nga agbalbalinen a maysa a disierto. “Idi dayta saan a maysa a disierto,” ipalagip kadatayo ti nalatak nga autor ken managsirarak a ni Sir Laurens van der Post. “Awaganmi dayta ti kasta gapu laeng ta awanan iti danum iti rabaw ti daga. Napnapno kadagiti naisangsangayan nga animal ken natnateng.” Ngarud ni van der Post ladingitenna daytoy a saan a nasayaat a kasasaad iti Tao iti Bakir “gapu ta isut’ nabaknang iti pamay-an a pagpanglawantayo. . . . Isut’ saan a lapdan ti naturalesa. Ti naturalesa saanna a kabusor.” Wen, nupay no matmatanna idi dagiti Tao iti Bakir kas saan a sibilisado, ti moderno a tao masapul a sanguenna ti kinapudno nga adu ti masursurona kadagitoy a natutured nga agbiag.

Itan ti Tao iti Bakir sanguenna pay ti sabali a pagpeggadan iti kaaddana kas maysa a rasa: ti panangagsep ti Makinlaud a kultura. Ti pagpatinggaan ti pannakabaelda nga agtalinaed kas maysa nga ili ti makitanto pay laeng. Nalabit daytoyto ti mapaneknekan a kadadakkelan a karit iti kalalaingan nga agbiag iti Africa.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 19]

Ti Nagtaudan ti Tao iti Bakir

Ti sarsarita maipapan iti Tao iti Bakir saritaenna ti tiempo idi a ti daga nalapunos iti danum ken no kasano a ti maysa a tao “iti immuna a rasa” nagbiag. Daytoy a banuar, managan Mantis, ti mainaig iti bulalayaw, ket makuna a ti umuna a Tao iti Bakir nagtaud kenkuana. Daytoy a leyenda ket addaan iti nakaskasdaaw a pannakipada iti salaysay iti Biblia maipapan iti Layus ni Noe.​—Genesis 7:6, 7; 9:8-16.

[Kahon/Ladawan iti panid 21]

“Kasta ti Pagbalinannanto Koma”

Dagiti Saksi ni Jehova inkagumaanda ti nangiraman iti namnama iti nalinteg a Baro nga Urnos iti sidong ti panangiturong ti Dios kadagiti Tao iti Bakir, a kaarrubada iti makin-abagatan nga Africa. (Apocalipsis 21:3, 4) Adda maysa a Tao iti Bakir, a managan Johannes, nga immawat iti mensaheda​—nupay isut’ natay kalpasanna iti tisis. Nupay kasta, ti “maudi” kadagiti tao iti bakir iti kabambantayan, ni Japie Mabinde, a makita iti kannigid, addaan met iti gundaway a nakangngeg iti mensahe iti Biblia.

Nasapa pay idi 1984 dagiti Saksi ni Jehova nakisaritada kenkuana. Naipakita kenkuana ti Juan 5:28, 29 iti Biblia a Zulu ken naibaga kenkuana ti namnama a pannakakita kadagiti natayen a miembro ti rasana nga agbiagto manen babaen iti panagungar. “Maragsakanak,” kinuna ni Mr. Mabinde, “agsipud ta ibaga ti Biblia dayta.” Isut’ nangnangruna a naragsakan idi a naipakita ti kapanunotan ti maysa nga artist iti kasasaad iti Paraiso nga ipadto ti Biblia nga agsaknapto iti isuamin a daga. “Wen,” kinunana, “kasta ti pagbalinannanto koma.”

[Ladawan iti panid 20]

Maysa a pamilia ti Tao iti Bakir ti nakatugaw a nanglikmut iti paginuduanda nga apuy iti pagtaenganda idiay Disierto ti Kalahari

[Credit Line]

Babaen ti pammalubos ti Africana Museum