Naapgad nga Inumen a Mangispal Biag!

Babaen ti koresponsal ti “Agriingkayo!” iti Sierra Leone

Nasapa pay unay iti rabii idi a ti dua ti tawenna a ni Jeneba nagreklamo a nasakit ti tianna. Ti inana, ni Mariama, saan unay a madanagan. Ni Jeneba nagsagaba iti “panagibleng” idi. Daytoy a tiempo ti mabalin a kasta met laeng.

Ngem ti panagibleng nagtultuloy​—masansan, nadanum, di malapdan. Idin immayen ti panagbakuar. Dagus a napukaw ni Jeneba ti bilegna. Impaidda ni Mariama ti ubing kadagiti tumengna ket inaprosanna ti likudna. Bassit laeng ti naipaayna a tulong.

Bayat ti iyaadani ti agsapa, nakaidda iti datar ni Jeneba a napaksuyan​—agsungsung-ab, nakapsut, nakapuy ti pulsona, a ti ulona di makatalna nga agkuti manipud iti sikigan nga agturong iti sabali a sikigan, dagiti napintas a matana naunegdan ken ngangnganin agkidem, limneken dagiti pingpingna, namagan ti ngiwatna. Ket awanen ti maaramidan ni Mariama.

Ti panagdung-aw ti nangkablaaw iti lumlumgak nga init. Natay ni Jeneba.

ANIA ti kadadakkelan a manangpapatay kadagiti ubbing ken kadagiti maladaga? Patienyo man wenno saan, dayta ti pannakamaga ti bagi​—ti panagmaga ti bagi a patauden ti gagangay a panagibleng.a Lima a milion nga agtutubo a nababbaba ngem lima a tawen ti edadna ti matay iti tinawen manipud iti dayta​—agarup maysa iti kada innem a segundo. Kadagiti rumangrang-ay a pagpagilian,dayta papatayenna ti maysa kadagiti tunggal 20 nga ubbing sakbay a makagtengda iti edad a lima. Ken kadagiti nasnasion a narang-ayen iti ekonomia, malaksid ti pannakaopera, ti panagibleng ti maikadua laeng kadagiti saksakit iti pagangsan kas ti kangrunaan a rason no apay a maospital dagiti ubbing.

Nakalkaldaang, nupay kasta, kaaduan iti daytoy a panagsagaba ken ipapatay ti mabalin a maikkat babaen iti simple, naapgad nga inumen.

Kasano a kasta? Umuna ngem amin, saan a ti panagibleng ti mangpapatay. Dayta maimbagan a bukodna uray awan ti aniaman a pannakaagas. Ti parikut a ta ti tao nga addaan ti panagibleng mapukawna ti adu a pluido ken mineral iti bagina​—mamagaan ti bagina. No adu unay a pluido ti mapukaw ket saan a masukatan, mapasamak ti ipapatay.

Ti napattapatta a 500 milion nga agtutubo kadagiti rumangrang-ay a pagpagilian ti agibleng iti tinawen. Kadagiti napanglaw a luglugar ti gagangay nga ubing mabalin nga addaan iti mamitlo wenno mamimpat a daras a panagibleng iti tinawen. Masansan, nupay kasta, ti sakit ket basta saan a nakaro a pakarigatan. Ngem no dadduma basta sumagmamano laeng nga oras, kas iti kolera, dayta ti makaiyeg ti panagmaga ti bagi ken ipapatay. Daksanggasat, narigat nga ikeddeng iti nasapa a tukad no ti sakit ket mamagpeggad iti biag wenno saan. Gapuna nasken a dagiti nagannak saanda laeng a mabigbig ti pannakamaga ti bagi no di ket ammoda no kasano nga agtignayda a dagus tapno malapdan ken makorihir dayta.​—Kitaenyo ti kahon iti panid 24 ken 25.

Napukaw a Pluido​—Kasano a Masuktan?

No kayatyo a taginayonen ti patas ti danum iti agtedtedted a timba, basta nayonanyo laeng ti danumna. Pudno met dayta iti ubing nga addaan iti panagibleng​—ti pluido iti bagina masapul a masuktan. Daytoy maawagan iti panangpasubli iti danum wenno dadduma a likido iti bagina.

Iti nabiit pay a tawtawen, daytoy ti maaramid babaen iti panangipakan iti naapgad a solusion a direkta kadagiti urat (intravenous theraphy). Nupay epektibo daytoy ken kaskasdi nga agtalinaed pay laeng a kasayaatan a pangagas kadagiti napeggad ti pannakamaga ti bagbagida nga ubbing, daytoy mangiparang kadagiti parparikut. Dayta nangina, ket sapulenna ti nalaing a kameng ken ti moderno nga alikamen, a gagangay a magun-odan laeng kadagidiay sentro iti salun-at wenno ospital. Dagitoy ti narigat a magun-odan ti agsagsagaba nga ubing. Ti pannakaagas a maipadalan iti urat ngarud ti saan a magun-odan dagiti kaaduan kadagidiay a makasapul iti dayta.

Nupay kasta, nangnangruna nanipud idi 1960’s, adda ti sabali a kita ti panangagas a magun-odan a nataltalged, ad-adda a simple, ken nalaklaka ngem ti pamay-an a maipadalan iti urat. Dayta ti maawagan Oral Rehydration Therapy, wenno basta ORT. Kas met iti maipadalan iti urat a pannakaagas, ti ORT sukatanna dagiti napukaw a pluido ken ti naisangsangayan nga asin. Ngem imbes a maiyindieksion ti pluido kadagiti urat, ti ubing mabalinna nga inumen dayta.

Apay a saan a napanunotan daytoy idi? Napanunot dayta. Ti parikut a ta ti panagibleng saanna laeng a patianan ti pluido manipud iti bagi no di ket lapdanna met ti pannakaagsep ti likido kadagiti diding ti bagis. Gapuna ti kasta a pananginum iti pluido saan nga epektibo​—kaaduan iti daytoy ti rummuar met laeng iti bagi.

Ngem, idin, babaen iti aksidente maysa a napateg a banag ti nasarakan. Dagiti medikal a sientista nga agtartrabaho idi a nangpasubli iti pluido babaen iti panangipainum ti nanginayon iti asukar iti solusion ti asin tapno pagbalinenda ida a makaay-ayo nga inumen. Babaen iti panangaramid iti kasta, nasarakanda a ti bagi saanna laeng nga agsepen ti asukar no di ket dagiti makabiag a naisangsangayan nga asin ken danum! Ti asukar ket kasla maysa a tulbek a nanglukat iti ruangan iti solusion iti parikut. No maipaay ti umiso a panaglalaok, masarakan a ti asukar pakaruenna pay ti pannakaagsep iti 25 a daras!

Nakapatpateg? Ti Lancet, maysa a kangrunaan a pagiwarnak dagiti Briton, intan-okna ti pannakasarak iti “mabalin a kapapatgan nga irarang-ay iti daytoy a siglo.” Ti UNICEF (United Nations Children’s Fund) awaganna dayta ti “maysa kadagiti simple unay ngem kapatgan nga irarang-ay iti historia iti siensia”!

Apay? Agsipud ta itan dagiti nagannak mabalindan nga agasan dagiti annakda iti pagtaengan! Awan ti naisangsangayan nga alikamen a kasapulan wenno ti nasaknap a pannakasanay. Saan met a nangina. Dagiti nakomersialan a naipakete a naisangsangayan a naisagana nga asin a maipainum tapno maisulbi dagiti pluido aggatad laeng iti sumagmamano a sentimos ket agbalbalinen a nalaka a magun-odan babaen kadagiti nadumaduma a programa iti salun-at ken organisasion. Ti laeng aramiden dagiti nagannak isu ti panangilaokda kadagiti naisangsangayan nga asin iti danum ket ipainumda ti solusion iti ubing.

Ania ngay no saan a magun-odan dagiti naisaganan a naisangsangayan nga asin? Dagiti nagannak mabalin a mangaramidda iti bukodda nga inumen a mangpasubli iti pluido babaen kadagiti kasapulan a masarakan iti pagtaengan. Nupay no dagiti naaramid iti pagtaengan a solusion saan a kas ti kaepektibo dagiti naisaganan a kita, nasayaatda a maikadua a pamusposan. Ket nupay no pagduaduaan dagiti dodoktor ti pategda iti panangagas kadagiti nakaron a panagmaga ti bagi, kaaduan ti umanamong a dagiti inaramid iti pagtaengan a solusion nasken ti pasetda no dagitoy ti maipainum no mangrugi pay laeng ti panagibleng.

Apay a Matay Pay Laeng dagiti Ubbing

Nupay agkurri ti ORT ken nasayaat ti epektona, agtalinaed ti karit ti panangikabil iti dayta iti komunidad iti lubong. Ania nga irarang-ay ti naaramidan? Kadagiti ospital, ti ORT ti napartak a mangsuksukat kadagiti panangagas a maipadalan iti urat kas ti kaykayatenda a panangagas kadagiti kaso iti pannakamaga ti bagi. Idi naladawen a 1983, nasurok a 30 a rumangrang-ay a pagpagilian ti nangrugin iti programa iti ORT nga addaan iti agarup 20 a mangisagana iti panangpataud iti bukodda a naisangsangayan nga asin a maipainum tapno pasublien ti pluido iti bagi. Ket adu nga internasional nga organisasion iti salun-at ti mangisaksaknapen iti impormasion maipapan iti ORT. Dagiti resulta ket positibo. Iti tay-ak ti panagadal iti agliklikmut ti lubong, nasarakan a no ti panangagas ti naitandudo, dagiti ipapatay gapu iti panagmaga ti bagi ti napabassit babaen iti 50 agingga iti 60 porsiento! Nupay kasta, gapu ta kagudua bilion nga ubbing ti maapektaran iti panagibleng iti tinawen, nagdakkelan a trabaho ti mangaramid iti naisangsangayan ti pannakaisaganana nga asin a mabalin a magun-odan ti isuamin.b

Ngem saan kadi a basta mangisagana laengen dagiti nagannak iti naaramid iti pagtaengan a solusion? Daksanggasat, ti asin, asukar, ken dagiti alikamen a pagrukod saanda a magun-odan iti sadinoman. Ket uray pay no addada, ti panangisagana kadagiti inumen a mangipasubli iti danum iti bagi sapulenna ti umiso a pannakasanay. No, kas pangarigan, adu unay nga asukar ti mainayon iti solusion, ti panagagsep mapabassit ket ti panagibleng kumaro. Ti adu unay nga asin napeggad met. Kalpasanna adda ti kaadu ti inumen. Ket no bassit unay agtultuloy ti panagmaga ti bagi.

Adda met ti pudpudno a parikut iti panangbalbaliw iti kababalin dagiti tattao. Adu ti basta di situtulok a mangpadas iti ORT. Dadduma a nagannak pagarupenda pay laeng a ti kasayaatan a pangagas iti panagibleng isu ti panangisardeng a mangipaay iti taraon ken inumen kadagiti annakda. Dadduma ti sumurot iti balakad ti lokal a mangngagas a lallaki​—nga addaan kadagiti nakalkaldaang a pagbanagan.

Masapul met a laglagipen a ti ORT ket saan laeng a maysa a pangagas. Dayta saanna a pagsardengen wenno lapdan ti panagibleng. Tapno maikkat ti sakit a panagibleng kaipapananna ti panangtaming iti sangaglobo a parparikut iti nakapuy a danum, panagdaldalus, ken kinalinis.c Ti malnutrision masapul met a maipatingga, ta iti makapapatay a siklo, ti malnutrision ti makagapu iti panagibleng, ket ti panagibleng pataudenna ti malnutrision.

Dagiti Kristiano, nupay kasta, ammoda a ti kamaudianan a solusion isunto ti Pagarian ti Dios isu a naan-anayto a mangikkat iti malnutrision, sakit, ken uray pay ti ipapatay. (Apocalipsis 21:4; Salmo 72:16) Kabayatanna, ti panangagas a panangpainum tapno maisubli ti pluido iti bagi agtalinaed a simple ngem epektibo unay nga armas iti pannakidangadang a maibusor iti daytoy a manangpapatay kadagiti minilion nga ubbing.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 24]

“Mabalin a ti kapapatgan a medikal nga irarang-ay iti daytoy a siglo.”​—Lancet

“Maysa kadagiti simple unay ngem kapapatgan nga irarang-ay iti historia ti siensia.”​—UNICEF

[Kahon iti panid 24]

No Agsakit ti Panagibleng: Giya iti Panangagas

Dikay isardeng a pakanen: Painumen kadagiti pluido. Tsa, arasaw ti bagas, arasaw ti sebada, ken dagiti sopas makagunggonada. Kanayon nga isagana ti danum nga inumen. Kanayon a pasusuen dagiti agsuso nga ubbing. Masapul a mapakan ti ubing no dayta ket manganen. Ti bassit laeng ngem masansan a pannangan, nupay kasta, isut’ kasayaatan. Dagiti nalaka a tunawen, nabaknang iti enerhia a taraon kas ti inapoy ken saba nasayaatda.

Ited ti inumen a mangipasubli iti pluido iti bagi no mangrugrugi pay laeng: Daytoy sukatanna ti napukaw a pluido ket lapdanna ti panagmaga ti bagi. No mabalin, mangusar ti naisaganan a naisangsangayan nga asin nga ipainum. No saan a magun-odan daytoy, mangisagana iti sumaganad a solusion (Ti kinaumiso iti pananglaok napateg!):

Gagangay nga asin: Maysa a kutsarita

Asukar: Walo a kutsarita

Danum: Maysa a litro (5 tasa a 200 ml ti tunggal maysa)

Kasano kaadu ti ipatomar: Ti ipatomar masapul a ngangngani katupag ti napukaw a pluido. Ngangngani, maysa a tasa nga inumen a mangipasubli iti pluido ti maipaay iti tunggal panagibleng; kagudua dayta para kadagiti babassit nga ubbing. (Mabalin a makutsara a maipainum kadagiti maladaga.) PALUBOSANYO TI UBING NGA UMINUM AGINGGA ITI KAADU A KAYATNA!

No kaano nga isardeng ti panangipaay iti inumen a mangisubli ti pluido: Gagangay no sumardengen ti panagibleng wenno saanen a mawaw a maipaay iti inumen a mangisubli iti pluido.

No kaano a sapulen ti medikal a tulong:

No makitan dagiti pagilasinan iti panagmaga ti bagi.

No saan a makainum ti tao.

No agtultuloy ti panagibleng iti uppat nga aldaw nga awan ti nagsayaatanna (wenno kalpasan ti maysa nga aldaw kadagiti ubbing a nakaro ti panagiblengda).

No adda ti nakaro a panagbakuar.

[Kahon iti panid 25]

Pagilasinan iti Nakaron a Panagmaga ti Bagi

Bassit laeng wenno awan ti maiyisbo

Napartak a panagkuttong

Namaga a ngiwat Limnek a nalukneng a paset kadagiti mala-daga

Limnek a mata

Napartak, nakapuy a pulso

Nairteng a kudil

Piritenyo ti kudil babaen iti dua a ramay.

No ti kudil saan nga agsubli iti gagangay ti ubing namagaanen ti bagina

Gubuayan: Where There Is No Doctor, ni D. Werner, London, 1981, panid 159.