Panangikagumaan a Mangispal Kadagiti Ubbing

“Nagtitiponkami idiay World Summit for Children tapno ibanagmi ti panagtutulagmi a mangaramid iti naganat a sapasap a dawat​—a mangipaay iti tunggal ubing iti nasaysayaat a masakbayan.”​—United Nations Conference, 1990.

DAGITI presidente ken primero ministro iti nasurok a 70 a pagilian nagtitiponda idiay Siudad ti Nueva York idi Setiembre 29 ken 30, 1990, tapno pagsasaritaan ti kasasaad dagiti ubbing iti lubong.

Ti kumperensia impamaysana ti internasional a panangasikaso iti nakalkaldaang a panagsagaba dagiti ubbing, maysa a sangalubongan a didigra a mailimlimed. Intudo ti delegado ti Estados Unidos a ni Peter Teeley: “No 40,000 a burikan a kullaaw ti matay iti inaldaw, makapapungtot daytan. Ngem 40,000 nga ubbing ti matmatay, ket awan a pulos ti maseknan.”

Immanamong dagiti amin a nagtitipon a pangulo ti gobierno a masapul nga adda maaramid​—a sigaganat. Nangaramidda iti maysa a “napasnek a panagtutulag a mangipangpangruna iti kalintegan dagiti ubbing, iti panagbiag ken pannakasalaknib ken idadakel dagiti annakda.” Ania nga espisipiko a singasing ti inaramidda?

Nasurok a 50 Milion a Biag Dagiti Agtutubo ti Nakataya

Ti kangrunaan a panggep isu ti panangalaw iti nasurok a 50 milion nga ubbing a mabalin a matay bayat iti dekada ’90. Adu kadagitoy a biag dagiti agtutubo ti mabalin a maispal babaen iti panangaramid kadagiti sumaganad nga addang iti salun-at.

• No amin nga inna kadagiti napanglaw a pagilian ket maguyugoy a mangpasuso kadagiti annakda iti uray uppat agingga iti innem a bulan laeng, maysa a milion nga ubbing ti maispal koma iti tinawen.

• Ti nasaknap a panangusar iti oral rehydration therapy (ORT) mabalin a guduaenna ti kaadu ti matmatay gapu iti panagibleng, a mangpapatay iti uppat a milion nga ubbing iti tinawen.a

• Ti nasaknap a panagbakuna ken ti panangusar kadagiti nalaka nga antibiotic mabalin a lapdanna dagiti minilion a dadduma nga ipapatay gapu iti saksakit a kas iti kamuras, tetano, ken pulmonia.

Mabalin kadi a maaramid dayta a kita ti programa iti salun-at? Nalabit ti magasto ket makagteng iti $2.5 bilion iti tinawen inton agngudo ti dekada. Iti sangalubongan bassit laeng daytoy a gatad. Gumasgasto dagiti kompania ti tabako idiay America iti kasta a gatad iti tinawen​—iti laeng pakaammo ti sigarilio. Inaldaw nga aglaplapusanan ti panaggasto dagiti nasion ti lubong iti kasta met laeng a gatad iti militaria. Mabalin kadi a gastuen dayta a gatad a nasaysayaat iti salun-at dagiti agpegpeggad iti ipapatay nga ubbing? Sipaprangka nga imbaga ti Declaration on the Rights of the Child ti Naciones Unidas a “ti sangatauan utangna iti ubing ti kasayaatan nga ipaay ti sangatauan.”

Siempre, ti panangipaay “iti tunggal ubing iti nasaysayaat a masakbayan” ramanenna saan laeng a ti basta panangispal kadakuada iti nasapa nga ipapatay. Inlawlawag ni Sandra Huffman, presidente iti Center to Prevent Childhood Malnutrition, iti magasin a Time a ti “ORT dina lapdan ti panagibleng, ispalenna laeng dagiti ubbing manipud ipapatay iti dayta. . . . Ti masapul nga aramidentayo itatta,” kunana pay, “isut’ panangipamaysa iti no kasano a malapdan ti sakit, saan laeng a ti ipapatay.”

Tapno mapasayaat​—malaksid ti panangispal​—ti biag dagiti minilion nga ubbing, sumagmamano a programa nga addaan makakarit a kalat ti naiwayat. (Kitaenyo ti kahon idiay panid 6.) Awanto ti nalaka a tungpalen.

Nadalus a Danum nga Asideg Laeng

Siguden a busbosen ni Felicia Onu ti lima nga oras iti inaldaw nga agsakdo ti danum agpaay iti pamiliana. Ti danum nga iyawidna masansan a namulitan. (Namulitan dayta a danum gapu iti tinawen a panangmulit ti guinea worm ken makapaibleng.) Ngem idi 1984, iti bariona nga Ugwulangwu idiay makindaya a Nigeria, nakali ti maysa a bubon ket naikkan ti bomba.

Itan sumagmamano laengen a gasut a metro ti pagnaenna tapno makasakdo iti nadalus a danum. Nasalsalun-aten dagiti annakna, ket nanamnam-ay metten ti biagna. Nasurok a maysa a bilion a tattao kas ken Felicia ti nakagun-od iti nadalus a danum bayat iti dekada ’80. Ngem minilion a babbai ken ubbing ti mangbusbos pay laeng iti adu nga oras iti inaldaw a mangawit kadagiti timba a bassit laeng ti kargada a danum ngem iti gagangay nga ipaayus ti kasilias iti Laud.

Dagiti Naimbag ken Dakes a Kasasaad ti Edukasion

Ni Maximino ket nalaing a barito a 11-ti-tawenna nga agnanaed iti nasulinek a lugar idiay Colombia. Nupay busbosenna ti sumagmamano nga oras iti inaldaw a tumulong ken tatangna a mangaywan kadagiti mulada, nasayaat ti gradona idiay eskuelaan. Ages-eskuela idiay Escuela Nueva, wenno New School, a maibagaybagay ti programana a nadisenio a tumulong kadagiti ubbing a mangsursuro kadagiti nasursuro dagiti dadduma nga ubbing no aglanganda​—maysa a gagangay a mapasamak, nangnangruna no tiempo ti panagani. Manmano dagiti mannursuro idiay eskuelaan ni Maximino. Bassit dagiti libro. Maparegta dagiti ubbing nga agtitinnulong no adda dida maawatan, ket isuda a mismo ti mangaramid iti trabaho a mainaig iti panagandar ti eskuelaan. Daytoy a nabalbaliwan a sistema​—a nangnangruna a nairanta a mangipaay kadagiti kasapulan dagiti napanglaw a komunidad iti away​—ket mapadpadasen iti adu a sabali a pagilian.

Rinibu a kilometro manipud Colombia, iti maysa a dakkel a siudad ti Asia, agnanaed ti sabali pay a nalaing a 11-ti-tawenna, a managan Melinda. Isut’ nabiit pay a simmardeng a nageskuela tapno maipamaysana ti 12 oras nga inaldaw a panagurnong kadagiti babassit a metal ken plastik manipud iti adu a basura ti siudad. “Kayatko a tulongan ni tatangko tapno makapangankami iti inaldaw,” kuna ni Melinda. “No diak tulongan, mabalin a dikam makapangan amin.” Uray pay iti aldaw nga adut’ matrabahuanna, isut’ makasapul laeng iti agarup 8 a pisos.

Dagiti Ubbing a Mangay-aywan iti Salun-at

Iti kabangibang ti Bombay a siudad ti India adda ti napanglaw nga ili a maawagan Malvani a sadiay nabayagen a nasaknap ti sakit. Kamaudiananna sumaysayaaten dagiti bambanag, naimbag laengen ta adda dagiti naalibtak a mangay-aywan iti salun-at a kas kada Neetu ken Aziz. Bisitaenda dagiti pamilia tapno kitaenda no dagiti ubbing ket nabakunaandan wenno agsagsagabada iti panagibleng, panaggaddil, wenno anemia. Da Neetu ken Aziz ket 11 laeng ti tawenda. Nagboluntarioda iti maysa a naisangsangayan nga urnos a dagiti natataengan nga ubbing ket natudinganda a mangaywan iti salun-at dagiti ubbing a kurang pay a lima ti tawenda. Gapu iti panangikagumaan da Neetu ken Aziz​—ken ti panangikagumaan dagiti pinulpullo pay nga ubbing a kas kadakuada​—dandani amin nga agtutubo idiay Malvani ket nabakunaanen, kaaduan a nagannak ammoda nga ipaay ti oral rehydration therapy, ken rimmang-ayen ti pangkaaduan a kinadalus.

Iti intero a sangalubongan, adda kasta unay a panangikagumaan a mangbakuna kadagiti ubbing a panglapped kadagiti gagangay a saksakit. (Kitaenyo ti tsart idiay panid 8.) Ti Bangladesh nabakunaannan ti nasurok a 70 porsiento a maladaga a populasionna, ket ti China nabakunaannan ti 95 porsiento. No tunggal napanglaw a pagilian mabakunaanna ti 90 porsiento, patien dagiti eksperto iti salun-at nga addanto sapasap, a masalakniban iti sakit. No mabakunaan ti kaaduan, narigrigatto nga agsaknap ti sakit.

Kinapanglaw, Gubat, ken AIDS

Nupay kasta, ti nakalkaldaang a kinapudno ket nupay no addan rinang-ayan iti panangaywan ti salun-at ken edukasion, agtalinaed pay dagiti dadduma a parikut. Tallo kadagiti narigat a maparmek isu ti kinapanglaw, gubat, ken AIDS.

Kadagiti kallabes a tawen ad-adda a pumanglaw dagiti napanglaw iti lubong. Bimmaba ti talaga a masapulan kadagiti napanglaw a luglugar idiay Africa ken Latin America iti 10 porsiento wenno ad-adu pay idi napalabas a dekada. Dagiti nagannak kadagitoy a daga​—a sadiay 75 porsiento iti masapulan ti pamilia ti mabusbos iti taraon​—ti basta di makabael a mangipaay kadagiti annakda iti natimbeng a taraon.

Naibaga ken Grace idiay klinika ti salun-at iti lugarda, ‘Pakanenyo dagiti ubbing iti natnateng ken saba.’ Ngem awan ti kuarta ni Grace, maysa nga ina ti sangapulo nga ubbing, nga agnanaed idiay Makindaya nga Africa, para iti taraon, ket awan ti umdas a danum tapno makamula kadagidiay a mula iti 0.1 hektaria a daga ti pamilia. Awan ti maaramidda no di ti mangan iti mais ken utong ken mabisinan no dadduma. No agtultuloy ti agdama a kasasaad, mabalin nga awan ti namnama a rumang-ay ti kasasaad ti pamilia ni Grace wenno dagiti minilion a sabsabali pay a kas kenkuana.

Dagiti annak ni Grace, nupay napanglawda, nasaysayaat ti kasasaadda ngem ti walo ti tawenna a ni Kim Seng iti Makin-abagatan a daya nga Asia, a natay ti tatangna iti guera sibil a nangpapatay kadagiti amma ken simmaruno a natay ti nanangna gapu iti bisin. Ni Kim Seng, a dandani natayen iti malnutrision, nakasarak iti pagkamangan a kampo kamaudiananna. Adu kadagiti lima a milion nga ubbing ti agnanaed iti narigat ken nakalkaldaang a kasasaad kadagiti kampo a pagkamangan iti aglawlaw ti lubong ti nagsagaba iti umasping a kasasaad.

Idi pangrugian ti 1900’s, 5 porsiento laeng dagiti matmatay iti gubat a sibilian. Itan immadun ti bilang agingga iti 80 porsiento, ket ti kaaduan kadagitoy a biktima ti gubat ket babbai wenno ubbing. Dagidiay a nakalisi iti pannakadangran agsagabada pay laeng iti emosional. “Diak malipatan no kasanoda a pinatay ni nanangko,” kuna ti maysa nga ubing a nagkamang manipud iti maysa a pagilian iti makintengnga-nga-abagatan nga Africa. “Inagawda ni nanangko ket nagaramidda ti dakes kenkuana. Kalpasanna inggalotda sada dinuyok. . . . No dadduma tagtagainepek dayta.”

Bayat nga agtultuloy a mapasamak dagiti naranggas a panagdadangadang iti agsasaruno a pagilian, kasla di malapdan ti panagsagaba dagiti awan basolna nga ubbing iti rigat ti gubat. Kasta met, ti internasional a riribuk dangranna met dagiti ubbing a saan a nairaman a mismo kadagiti panagdadangadang. Adu a gatad ti kuarta ti busbosen ti militaria a mabalin a mabusbos koma a mangipaay iti nasaysayaat nga edukasion, kinadalus, ken panangaywan iti salun-at. Ti busbosen ti militaria iti sangalubongan kadagiti industrialisado a pagilian ket ad-adu pay ngem ti nagtitipon a tinawen a masapulan ti kapanglawan a kagudua ti sangatauan. Uray pay ti 46 a kapanglawanen a pagilian ti lubong busbosenda met iti militariada ti kapada ti agtipon a gasgastuenda maipaay iti salun-at ken edukasion.

Malaksid iti kinapanglaw ken gubat, ti sabali pay a mammapatay ti agpaspasiar kadagiti ubbing iti lubong. Bayat ti dekada ’80, nupay adda rinang-ayan ti pannakidangadang a maibusor iti kamuras, tetano, ken panagibleng, timmaud ti maysa a baro a pagam-amkan iti salun-at: ti AIDS. Pattapattaen ti World Health Organization nga inton tawen 2000, sangapulo milion nga ubbing ti maakaranton. Kaaduan kadagitoy mataydanton sakbay nga ag-dua ti tawenda, ket awanto ti agbiag iti nasurok a lima a tawen. “Malaksid no adda maaramid iti mabiiten, pagamkan a ti AIDS talipuposenna ti amin a rinang-ayan a naaramid iti ilalasat dagiti ubbing iti napalabas a 10 a tawen,” isennaay ni Dr. Reginald Boulos, maysa a pediatrician a taga Haiti.

Manipud itoy ababa a repaso, nalawag a nupay no dayawentay dagiti naaramidan, ti panggep a ‘panangipaay iti ubing iti nasaysayaat a masakbayan’ agtalinaed a nagdakkelan a trabaho. Adda kadi aniaman a masakbayan a dumtengto ti aldaw a matungpalto dayta?

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 6]

Dagiti Kalat iti ’90’s​—Ti Karit a Mangispal Kadagiti Ubbing

Nangaramid dagiti nasion a timmabuno iti World Summit for Children iti sumagmamano a nalawag a katulagan. Daytoy ti inanamaenda nga ibanag inton tawen 2000.

Panangbakuna. Dagiti agdama nga urnos ti panagbakuna ispalenda ti tallo a milion nga ubbing iti tinawen. Ngem dua milion a sabsabali pay ti matmatay. Babaen ti panangbakuna iti 90 porsiento wenno ad-adu pay kadagiti ubbing ti lubong maibusor kadagiti kaaduan a gagangay a sakit, mabalin a malapdan ti kaaduan kadagitoy nga ipapatay.

Edukasion. Bayat ti dekada ’80, talaga a bimmaba ti nagpalista nga ageskuela iti adu kadagiti kapanglawan a pagilian iti lubong. Ti kalat isu ti panangbaliktad iti kasasaad ket ipasigurado nga inton agngudo ti dekada, tunggal ubing addaanto iti gundaway nga ageskuela.

Malnutrision. Patien dagiti opisial ti United Nations Children’s Fund a “babaen kadagiti umiso a pagalagadan, . . . kabaelanen ti lubong a pakanen dagiti amin nga ubbing iti lubong ken parmeken dagiti kadadaksan a porma ti malnutrision.” Naaramid dagiti singasing a guduaenda ti bilang dagiti di nasayaat ti pannakataraonna nga ubbing bayat ti agdama a dekada. Ti kasta a naaramidan mabalin nga ispalenna ti 100 a milion nga ubbing manipud iti panagbisin.

Nadalus a danum ken kinadalus. Idi 1987, inlawlawag ti Brundtland Report: “Iti napanglaw a lubong, ti bilang dagiti asideg a pagsakduan iti danum ipamatmatna ti nasaysayaat a salun-at ti komunidad ngem ti bilang dagiti kama iti ospital.” Itatta nasurok a maysa a bilion a tattao ti saan a makagun-od iti nadalus a danum, ket mamindua pay ti awanan iti nadalus a kasilias. Ti panggep isu ti panangipaay iti sapasap a pakagun-odan iti nadalus a danum nga inumen ken ti nadalus a pagkasiliasan.

Salaknib. Iti napalabas a dekada, nasurok a lima a milion nga ubbing ti dangran ken papatayen ti gubat. Lima a milion a sabsabali pay nga ubbing ti mapukawan iti pagtaengan. Dagitoy nga agkamang, agraman ti minilion nga ubbing nga adda kadagiti lansangan ken dagiti agob-obra nga ubbing, kasapulanda unay ti salaknib. Ti Convention on the Rights of the Child​—nga inanamonganen ti nasurok a sangagasut a pagilian​—sapulenna ti panangsalaknib kadagitoy amin nga ubbing manipud iti kinaranggas ken ti pananggundaway.

[Tsart iti panid 7]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

DAGITI KANGRUNAAN A GAPU ITI IPAPATAY TI UBBING

(Ubbing a Nakurang a Lima ti Tawenda)

MINILION NGA IPAPATAY ITI TINAWEN (pattapatta idi 1990):

0.51 MILION Uyek a Kelkelen

0.79 MILION Pannaka- tetano ti Kappasngay

1.0 MILION Malaria

1.52 MILION Kamuras

2.2 MILION Dadduma a Saksakit ti Pagangsan

4.0 MILION Sakit a Panagibleng

4.2 MILION Dadduma pay a Makagapu

Gubuayan: WHO ken UNICEF

[Tsart iti panid 8]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

IRARANG-AY TI PANAGBAKUNA KADAGITI UBBING ITI NAPANGLAW A LUBONG 1980-1988

Porsiento dagiti ubbing a kurang a 12 a bulan a nabakunaan

TAWEN

1980 1988

DPT3: 24% 66%

POLIO 20% 66%

SARUT 29% 72%

KAMURAS 15% 59%

* DPT3: Nagtitipon a pannakabakuna iti DIPTHERIA, UYEK A KELKELEN (PERTUSSIS), ken TETANO.

GUBUAYAN: WHO ken UNICEF (dagiti bilang idi 1980 dida iraman ti China)

[Picture Credit Line iti panid 4]

Ladawan: Godo-Foto