Agrigrigat nga Ubbing

Maysa a barito, agedad iti 12, agtrabaho iti 11 nga oras iti inaldaw nga agburburak kadagiti bato iti maysa a quarry idiay India. Makabiruk iti 85 cents (E.U.) iti inaldaw.

Maysa a balasitang, sangapulo ti tawenna, ilakona ti bagina iti maysa a brothel idiay Bangkok. Adda sadiay saan a gapu ta pagayatanna. Isut’ inlako ni tatangna iti $400.

Maysa nga agtutubo a soldado, sangapulo ti tawenna, tumultulong a mangguardia iti maysa a bangen ti kalsada iti maysa a pagilian ti Africa. Nakabaklay iti maysa a masinggan; palabsenna ti tiempo nga agsigarilio iti marihuana.

DAGITA a kasasaad ket gagangayen kadagiti napanglaw a nasion. Dagiti agrigrigat nga ubbing addan bilangda a minilion. Pito a milion ti agsagaba iti di makaay-ayo a kasasaad kadagiti kampo a pagkamangan; 30 milion ti adda kadagiti kalsada nga awan ti pagtaenganda; 80 milion nga agedad iti nagbaetan ti 10 ken 14 ti agtrabaho kadagiti pagtrabahuan a mangtiltil iti gagangay a panagdakkelda; nasurok a 100 a milion ti mangsango iti ipapatay iti daytoy a dekada gapu iti kinakurang iti taraon, nadalus a danum, ken panangaywan iti salun-at.

Usigenyo laeng ti sumagmamano kadagiti parikut a sangsanguen dagiti ubbing iti aglawlaw ti globo.

Sakit

Agarup 8,000 nga ubbing ti matay iti inaldaw gapu ta saanda a nabakunaan a maibusor kadagiti sakit a kas iti kamuras ken uyek a kelkelen. Ti kanayonan a 7,000 ti matay iti inaldaw gapu ta dagiti nagannakda dida ammo a tamingen ti pannakaugotda iti danum gapu iti panagibleng. Inaldaw sabali pay a 7,000 nga ubbing ti matay gapu ta saanda a naikkan iti agbalor ti maysa a doliar nga antibiotiko a manglaban kadagiti impeksion iti pagangsan.

Iti adu a tawen magun-odanen dagiti agas ken pamay-an ti panangagas a manglapped wenno mangagas kadagiti adu a sakit a nabayagen a nangsaplit iti pamilia ti tao. Ngem dagitoy di nakagteng kadagiti minilion a makasapul kadakuada. Kas banagna, bayat ti napalabas a dua a dekada, agarup sangagasut a milion nga ubbing ti pimmusay gapu laeng iti panagibleng ken saksakit iti pagangsan. “Kasla addan nasarakan nga agas kamaudiananna agpaay iti kanser ngem kalpasanna bassit laeng ti nakausaranna iti 20 a tawen,” insennaay ti report ti State of the World’s Children 1990 iti UNICEF.

Nupay nakalkaldaang ti kasasaad, addan rinang-ayan. Kas pangarigan, adda inaramid ti UNICEF ken WHO (World Health Organization) a napinget a kampania iti panangbakuna maibusor iti sakit. Idi 1991 naiyanunsio a 80 porsiento kadagiti ubbing iti lubong ti nabakunaanen a maibusor kadagiti innem a malapdan ti bakuna a sakit—kamuras, tetanus, dipteria, polio, tesis, ken uyek a kelkelen. Sangsangkamaysa a buyogen iti isu met laeng a panangikagumaan a mangparmek iti panagibleng, daytoy nagbanag iti pannakaispal ti sumagmamano a milion a biag dagiti agtutubo iti tinawen.

Ngem kadagiti kallabes a tawen sabali a sakit—ti AIDS—ti rimsua a mamagpeggad ken mabalin pay a mangbaliktad kadagiti amin a rinang-ayan iti ilalasat ti ubing idiay Africa idi napalabas a dekada. Bayat ti dekada 90’s, mabalin a matay ti agingga iti 2.7 milion nga agtutubo gapu iti AIDS idiay Africa laeng. Inton tawen 2000, mabalin a maulila ti kanayonan a tallo a milion agingga iti lima a milion nga ubbing idiay Sentral ken Makindaya nga Africa gapu ta natay dagiti nagannakda iti AIDS.

Malnutrision

Datay amin pagaammotayo dagiti nakalkaldaang a ladawan dagiti mabisbisinan nga ubbing a nakakutkuttongen dagiti bagida, bimsog dagiti tianda, ken nalanay dagiti matada nga nakamulengleng. Dagidiay a nakakaasi nga agtutubo irepresentarda ti sangkabassit laeng a paset iti parikut iti malnutrision. Iti intero a napanglaw a lubong, agarup 177 milion nga ubbing—1 iti 3—ti maturog a mabisin. Ket umad-adu ti bilangda.

Ti kankanayon a malnutrision tiltilenna dagiti ubbing iti naan-anay a mental ken pisikal a paglainganda. Kaaduan a di nasayaat ti pannakataraonda nga ubbing ket masaksakit, di naparagsit, nalanay-matmatada, ken di mangikankano. Saanda a managay-ayam ken nakapkapuyda nga agsuro ngem dagiti nasayaat pannakataraonda nga ubbing. Ad-adda a maimpeksionanda, maysa a kangrunaan a banag a makagapu iti agarup kakatlo iti 14 milion nga ipapatay dagiti ubbing kadagiti napanglaw a pagilian iti tinawen.

No kasano a makapataud ti moderno a siensia kadagiti agas a manglaban iti sakit, kasta met kabaelanna ti mangpataud ken mangipatulod iti umdas a taraon a mangpakan iti tunggal maysa ditoy daga. Ngem awan dagiti dagus a pamusposan iti malnutrision. Di mapukaw dayta babaen iti panangipatulod kadagiti taraon ken pildoras a bitamina. Ti ramutna agpannuray iti awan sarday a kinapanglaw, nasaknap a kinaignorante, di nadalus a danum, di nadalus a kasasaad, ken kurang a pagtalonan kadagiti napanglawen a lugar.

Dagiti Parikut iti Aglawlaw

Bayat a kumaro ti rigat iti aglawlaw iti sangalubongan, dagiti ubbing ti ad-adda a maapektaran. Usigenyo ti pannakamulit ti angin. Ti maysa nga ubing a kurang a tallo ti tawenna a matmaturog lang-abenna ti mamindua a kaadu ti angin, ken mamindua a kaadu ti polusion, ngem ti malang-ab ti maysa a nataengan a matmaturog. Ket yantangay dagiti ubbing saan pay a naan-anay a nabukel dagiti bekkel, dalem, ken enzyme system ti bagida, saanda a kabaelan a tamingen dagiti makamulit a banag a sisasayaat a kas dagiti nataengan.

Ngarud agsagaba dagiti ubbing iti ad-adu a pannakadangran ngem dagiti nataengan manipud kadagiti nainayon a buli iti gasolina ken manipud kadagiti gas a kas iti carbon monoxide, nitric oxides, ken sulfur dioxide. Daytoy a nalaka a pannakaapektar ti direkta a makagapu iti ipapatay iti nasurok a 4.2 milion nga ubbing a kurang pay a lima ti tawenda a matay kadagiti impeksion iti pagangsan iti tinawen kadagiti napanglaw a pagilian. Adu a makalasat ti dumakkel nga addaan kadagiti sakit iti pagangsan a mangsaplit kadakuada agingga iti natda pay a tawtawen ti panagbiagda.

Yantangay dumakdakkelda pay laeng, ad-adda a maapektaran dagiti ubbing kadagiti epekto iti di nasayaat a pannakataraon ngem kadagiti nataengan. Kadagiti agsasaganad a pagilian, dagiti ubbing ti kangrunaan a malugi bayat a bumassit dagiti kabakiran, umadu ti disierto, ken agreggaay dagiti nakaro ti pannakatrabahona a talon, bumassiten ti apitna, ken mangpataud iti basbassiten a taraon. Idiay laeng Africa agarup 39 milion nga ubbing ti natiltil ti panagdakkelda gapu iti nakapuy a nutrision.

Ti mangnayon pay iti parikut isu ti nakaro a kinakurang iti nadalus a danum. Iti isuamin a napanglaw a lubong, kagudua laeng kadagiti ubbing ti makagun-od iti nadalus a danum nga inumen, ken basbassit pay ti addaan kadagiti kasilias.

Gubat

Kadagiti napalabas a tiempo, kaaduan a biktima iti gubat ket soldado. Ita saanen. Nanipud idi maikadua a gubat sangalubongan, 80 porsiento kadagiti 20 milion a natay ken 60 milion a nasugatan kadagiti nadumaduma a panagdadangadang ti sibilian—kaaduanna babbai ken ubbing. Iti maysa a tiempo idi 1980’s, 25 nga ubbing idiay Africa ti matmatay iti tunggal oras kas banag dagita a panagdadangadang! Adu nga ubbing ti natay, nasugatan, nabaybay-an, naulila, wenno nakayawan.

Dagiti minilion nga ubbing a dumakdakkel kadagiti kampo a pagkamangan masansan a dida maikkan iti pakabigbigan ken nasionalidad agraman ti maitutop a taraon, pannakaaywan ti salun-at, ken edukasion. Adut’ makasarak nga imposible ti manggun-od iti paglaingan a mangipanamnama kadakuada iti pagtrabahuan iti kagimongan.

Ngem dagiti ubbing saanda laeng a biktima dagiti gubat; dagitoy ket mannakidangadangda met kadagiti gubat. Kadagiti kallabes a tawen, 200,000 nga agtutubo a nakurang pay a 15 ti tawenda ti naummong, naarmasan, ken nasanay a mangpatay. Mairaman kadakuada dagidiay nakapukaw iti biag wenno im-ima ken saksakada bayat ti panangtungpalda kadagiti bilin a manglukat kadagiti dalan kadagiti kataltalonan a napumpunno kadagiti mina.

Pananggundaway kadagiti Ubbing

Iti isuamin a napanglaw a lubong, ti kinapanglaw ti mangiduron kadagiti nagannak a mangilako kadagiti annakda iti nakabasbassit a gatad tapno malapdan ti bisin wenno pagbayad kadagiti utangda. Aniat’ mapasamak kadagitoy nga agtutubo? Dadduma ti mapilit nga agbalangkantis wenno maadipen kadagiti narugit a pagtrabahuan iti napaut nga or-oras. Dadduma ti ilako manen dagiti komprador agingga iti $10,000 wenno dagiti ahensia a mangipapaay kadagiti tagibi iti Laud.

Adda dagiti pakakitaan nga umad-adu ti panagbalangkantis dagiti ubbing ket ramanenna dagiti ubbing unay nga annak, agpadpada dagiti babbai ken lallaki. Idiay laeng Brazil, maipagarup nga adda 500,000 a tin-edyer a balangkantis. Rumangrang-ay met ti pornograpia dagiti ubbing ket ad-adda pay a rimmang-ay babaen iti nalaka a magun-odan nga alikamen a video.

Dagiti Ipangpangruna

Narigat a maawatan ti saem ken danag nga adda iti likudan dagiti estadistika. Buyogen ti panangaasi, ditay maawatan ti panagsagaba babaen iti bilang a minilion wenno rinibo. Kaskasdi, pagaammo ti adu kadatayo no kasano kasaem ti makapaliiw iti panagsagsagaba wenno ti ipapatay ti maysa laeng nga ubing—maysa a tao nga addaan iti naisangsangayan a bukodna a personalidad, maysa a kararua a napateg iti Dios, maysa nga indibidual nga addaan iti adu a kalintegan nga agbiag ken dumakkel a siraragsak a kas iti siasinoman.

Nupay bassit laeng a tiempo ti panangusigda iti di makaay-ayo a saludsod no apay kastoyen ti kasasaad dagiti ubbing itatta, nagsao dagiti delegado iti World Summit for Children a buyogen iti panagtalek iti masanguanan ket inkarida a saandan a palubosan ti kasasaad. Ti “Panggepda nga Agtignay” inkeddengna a, mairaman kadagiti dadduma a banag, ibanagda dagiti sumaganad a kalat inton tawen 2000:

◻ Kissayan iti kakatlo ti bilang dagiti ubbing a natay a nakurang a lima ti tawenda nga ubbing idi 1990.

◻ Kissayan ti kinakaro ken pabassiten ti malnutrision kadagiti nakurang a lima ti tawenda iti kagudua iti bilang idi 1990.

◻ Mangipaay iti sapasap a pannakagun-od iti nadalus a danum nga inumen ken nadalus a pamay-an ti panagibleng.

◻ Panangsalaknib kadagiti ubbing nangnangruna kadagiti narigat a kasasaad, nangnangruna kadagiti naarmasan a panagdadangadang.

Ti kanayonan a magasto kadagiti programa a mangibanag kadagiti kalat a manglapped iti ipapatay dagiti 50 milion nga ubbing iti 1990’s ket napattapatta a $2.5 bilion iti tinawen.

Bassit laeng a gatad dayta no iti sangalubongan a termino. Iti maysa a tawen dagiti kompania nga Americano busbosenda ti $2.5 bilion iti pakaammo iti sigarilio. Iti maysa nga aldaw busbosen ti lubong ti $2.5 bilion iti militaria.

Itatta, dagiti gasto iti militaria—a kalalainganna laeng a pinattapatta ti Naciones Unidas a nasurok a $1 trilion iti tinawen—linab-awanna ti nagtitipon a tinawen a biruk dagiti kapanglawan a kagudua iti sangatauan. Ti panangusar iti uray 5 porsiento laeng itoy a nagdakkelan a gatad umdasen a mangpapartak iti irarang-ay a mangibanag kadagiti kalat ti summit. Kas pangarigan, ti presio ti maysa laeng nga F/A-18 a pakigubat a jet (nasurok a $30 milion) ket katupag iti gatad iti bakuna nga umdas a mangsalaknib kadagiti 400 milion nga ubbing manipud kadagiti makapapatay a sakit.

Kabaelan dagiti nasion nga ibanag dagiti inkeddengda a kalat idiay summit. Adda pannakaammo, teknolohia, ken kuartada. Agtalinaed ti saludsod, Aramidendanto kadi?

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Panangparmek iti Malnutrision

Dagiti Innem a Punto a Rebbeng nga Ammuen dagiti Nagannak

1. Ti laeng gatas ti ina ti kasayaatan a taraon iti umuna nga uppat agingga iti innem a bulan iti biag ti ubing. Mangipaay dayta iti naan-anay a nutrision ken salaknibanna ti ubing kadagiti gagangay nga impeksion.

2. Inton agtawenen iti uppat agingga iti innem a bulan, kasapulanen ti ubing dagiti dadduma a taraon. Ti panangpakan kadagiti natangken a taraon a nasaksakbay paaduenna ti peggad iti impeksion; ti naladaw a panangpakan kadagita agturong iti malnutrision.

3. Ti maysa nga ubing a nakurang pay a tallo ti tawenna masapul a mamindua a mapakan ngem ti nataengan, a basbassit ti ipakan a taraon a mangipaay iti bileg.

4. Rebbeng nga ikkan ti taraon ken inumen ti ubing no agsakit wenno agibleng.

5. Kalpasan ti panagsakit, masapul a manayonan ti panangpakan iti ubing iti kada aldaw iti las-ud ti maysa a lawas tapno masulnitan ti napukaw a panagdakkel.

6. Nasken ti agarup dua a tawen a baet ti panagpasngay agpaay iti nasalun-at a nutrision agpadpada ti ina ken ti ubing.

[Credit Lines]

Gubuayan: United Nations Children Fund

UNICEF/C/91/ Roger Lemoyne

[Ladawan iti panid 5]

Kagudua laeng kadagiti ubbing kadagiti napanglaw a pagalian ti addaan kadagiti nadalus a danum nga inumen

[Credit Line]

UNICEF/3893/89/ Maggie Murray-Lee

[Ladawan iti panid 7]

Tunggal ubing, nga addaan iti naisangsangayan a personalidad, ket napateg iti Dios ken addaan iti adu a kalintegan a dumakkel a siraragsak a kas iti siasinoman

[Credit Line]

Ladawan: Cristina Solé/Godo-Foto