Dagiti Didigra—Panangsapul iti Gapuda
“TI KADAKSAN a tawen iti historia,” kasta ti paulo ti The Times iti Londres maipapan kadagiti air crashes bayat ti 1985. Dagiti natay nga agarup 2,000 patalgedanna a dayta ti kadadaksan a tawen iti historia para kadagiti natay ti abiasion.
Ti kadadaksan pay laeng nga uram iti Briton nga stadium ti soccer ti nangiyeg iti didigra iti Ingles a siudad iti Bradford idi Mayo 1985. Nagkarayam ti apuy iti kayo a grandstand a naglaon ti 3,000 a managbuya, a nangibati ti 55 a natay ken ginasut a nasugatan.
Iti dadduma a lugar idi napan a tawen, dagiti gagangay a didigra ti nangpataud iti kasta unay a pannakapukaw ti biag. Ti ginggined idi Setiembre idiay Siudad ti Mexico ti nangpapatay iti nasurok a 9,000 a tattao. Sumagmamano a lawas laeng kalpasanna idiay Colombia, maysa a dakkel a panagreggaay ti pitak gapu iti panagbettak ti bulkan a Nevado del Ruiz ti pudno a nangpukaw iti Armero, a nangpapatay iti nasurok a 20,000.
Pananggun-od ti Kangrunaan a Gapu
Apaman a dumteng ti didigra, mangrugin a maaramid ti naan-anay a pannakasukimat iti gapuna ket dayta alaenna ti adu a lawlawas wenno bulbulan. Dayta kadi ket gapu iti panagliway, biddut iti disenio ti makinaria, wenno ti pay awanan asi a panangdadael? Naipaay kadi ti umdas a pakdaar? Aniada dagiti naipaay a pamay-an ti talged? Adda kadi maysa a di nangtungpal kadakuada amin?
Ti kalikagum dagiti biktima a mangsapsapul iti pannakabayad agpannuray iti no sadino ti pakaipaayan ti rebbengen. Iti pannakasngaw ti gas iti maysa a planta ti pestisidio idiay Bhopal, India, a nadeskribir a kas “ti kadadaksan nga industrial nga aksidente iti historia,” nasurok a 1,700 ti opisial a nailista a natay, ket adda 200,000 a nasugatan. Addada kalikagum ti pannakabayad a makuna nga aggatad iti nasursurok pay ngem ti gatad ti sanikua ti kompania ti kemikal idiay India. Gapu kadagita a nakataya a panagkalikagum, ti panangipasdek iti gapu ken panangbingaybingay iti pammabasol ket maysa a nakaan-annad unay a trabaho.
Dagiti eroplano itatta agawitda kadagiti dua a flight recorders, wenno dagiti nangisit a kahon kas pangawag kadakuada. Maysa ti mangipaay iti detalye dagiti dinosdosena nga impormasion maipapan iti panagandar ti eroplano iti tunggal segundo. Ti sabali ket maysa a cockpit voice recorder a naglaon iti komunikasion dagiti trepolante agingga iti pannakapasamak ti crash. Dagitoy a nangisit a kahon naskenda unay a tumulong iti panangikeddeng iti gapu dagiti aksidente iti angin ta adda kasta unay a panangikagumaan a manggun-od kadakuada.
Dagiti imbestigador agsaludsodda met kadagiti nakalasat iti panangsapulda kadagiti pangripiripan iti makagapu iti crash. Idiay Japan ti agbakbakasion a flight attendant nalasatanna ti kadadaksan iti lubong a single-plane air disaster. Isut’ nakaipaay kadagiti eksperto kadagiti napapateg a detalye iti panagtayab ti jet iti panangikagumaanda a mangikeddeng ti gapu iti trahedia a nangala iti biag ti 520.
Napapateg a Leksion a Naadal
Apaman a naammuanen ti gapu, maiturongen ti atension iti pananglapped iti kasta met laeng a didigra. Ti uram iti soccer-stadium idiay Bradford natunton iti basura iti sirok ti stand, a nalawag a nasindian ti sigarilio wenno nasindian a pospuro. Kas banagna, dagiti opisiales nangipaulogda kadagiti pagalagadan a mangpasayaat iti talged idiay pasilidades ti pagay-ayaman.
Idiay eropuerto ti Manchester idiay Inglatera, maysa nga uram ti nanglapped ti itatayab ti jet nga eroplano, isu a nangpapatay kadagiti 55 a tattao. Kas banagna, naiturong ti panagsiput iti pamay-an ti panagtalaw. Kasta met, dagiti saan a mauram a muebles a nausar iti kukuarto ti eroplano ti naannad a nasukimat.
Gapuna, naadal dagiti napapateg a leksion manipud iti naan-anay a panangsukimat iti makagapu kadagiti didigra. Ti panagliway, nakapuy a pannakaaramid ti lugan, biddut a disenio, ken dadduma pay a bambanag ipakitada no kasano a dakkel ti sungsungbatan ti tao kadagiti inaramid-tao a didigra.
Ngem dagiti ngay gagangay a didigra? Ania ti ipalgak ti panagsirarak iti gapuda?
Panangipadto kadagiti Gagangay a Didigra
Adda ti kasta unay a balligi iti panangipadto kadagiti gagangay a didigra kas dagiti patauden ti bagyo. Idiay Caribbean, “ti pannakaaramid ti nasapa a pakdaar” rimmang-ayen iti “ngangngani 100%” kuna ti maysa a report. Kunana pay: “Kaaduan a panagipadto makaipaayda iti 24 a pakdaar iti mainanama nga idadateng ken bileg ti bagyo.”
Ti nasapa a pakdaar kadagiti dadduma a kita ti didigra ti narigrigat nga ibanag. Ngem iti maysa nga okasion, nagballigi dagiti Insik iti panangipadto iti maysa a ginggined. Babaen iti panangpaliiwda iti naidumduma a kababalin dagiti an-animal iti lugar iti probinsia ti Liaoning, napaalerto dagiti autoridad iti umadani a didigra. Nagbakuitda idiay siudad ti Haicheng. Di nagbayag kalpasanna, dimteng ti ginggined, a nangdadael iti 90 porsiento iti siudad. Gapu ta natungpal ti pakdaar, bassit laeng ti napukaw a biag.
Nupay kasta, ti padto maipapan kadagiti ginggined mammano ti kinaumisoda tapno makaipaay iti kellaat a panagbakuit. Maysa a pangarigan isu ti nakaam-amak nga ipapatay, nga opisial a nabilang a 242,000, iti ginggined iti T’ang-shan idi 1976 idiay China. Adu dagiti masarakanda a luglugar ti peggad, ngem dida maipadto no kaano ti idadateng ti didigra. Gapuna, nupay no ti ginggined idi 1985 idiay Mexico ti “saan a kellaat [nga immay] kadagiti seismologo,” kas kinuna ti maysa a report, kaskasdi a nangpataud pay laeng ti kasta unay a pannakadadael.
Pananglapped ti Natural a Didigra
Dagiti eksperto bassit laeng ti maipaayda a namnama iti pananglapped iti kasta a didigra. Kinapudnona, sigun iti libro a Natural Disasters: Acts of God or Acts of Man?, “dagiti tattao balbaliwanda dagiti aglawlawda a pagbalinen a nalaklaka nga agsagaba iti didigra, ken pagbalinenda ti bagbagida a nalaklaka a maapektaran.”
Kas pangarigan, kadagiti nakapuspusek a luglugar iti lubong ti daga ti masansan a malukasan kadagiti ruruot, isu nga ad-adda a mangpataud kadagiti tikag ken laylayus. Kasta met, addada di mabilang a tattao nga agnanaed kadagiti nalaka a maapektaran iti didigra a di agtignay kadagiti opisial a pakdaar.
Adda kadi aniaman a maaramidan a mangpasardeng iti gagangay a puersa a makagapu iti didigra? No maipapan kadagiti ginggined, napaliiw dagiti sientista a ti panangibomba iti danum iti nauneg a bubon ti mangpataud kadagiti agsasaruno a babassit a panagkintayeg iti daga iti dayta a lugar. Inanamaenda a babaen iti daytoy a pamay-an paluknengenda ti rabaw ti daga ket pabassitenda ti panaggingginedna. Ngem bassit laeng ti balligida. Kas kunaen ti libro a Disaster!: “Saan nga umdas ti naammuanen maipapan iti kinatalged ti pamay-an . . . tapno ikalintegan ti pannakausarna kadagiti napuskol ti populasionna a luglugar.”
Dagiti dadduma a panangikagumaan a manglapped kadagiti gagangay a didigra di met napaneknekan a nasaysayaat. Usigenyo ti napadasen maipapan kadagiti bagyo. Iti 25 a tawtawenen, nagtayaben dagiti eroplano iti mata ti bagyo tapno “warisan” ida kadagiti kemikal tapno warawaraen ti puersa ti bagyo. Ngem agtultuloy a dagiti bagyo mangiyegda iti ipapatay ken pannakadadael.
Maipabiang iti Sobrenatural?
Agsipud ta dagiti panangipadto ket pagduaduaan ken saan a posible ti pananglapped, adu ti mangpabasol kadagiti sobrenatural a pannakabalin iti ruar ti pisikal a pagturayan. Ti libro a Disaster! nagkomento: “Iti maysa a kultura a nangpadasen a mangipadto iti isuamin a banag, ti kinaranggas ti naturalesa ti agbaliwbaliw, nakaskasdaaw a banag, nga awan ti makailawlawag wenno makalapped.”
Di ngarud pakasdaawan, nga adu ti mangipabiang kadagiti gagangay a didigra iti Dios. Ngem umiso kadi daytoy? Dagiti kadi didigra “ar-aramid ti Dios”?
[Picture Credit Line iti panid 3]
Reuters/Bettmann Newsphotos