Ti Lubong Nanipud 1914

1940-1943 Agdanag a Nasnasion, Iduron Ida ti Buteng

DAGITI sasaona umdasen a mangtignay iti panagbuteng iti katuturedanen a tattao. “Awan ti maitukonko no di ti dara, panagbannog, lulua ken ling-et,” imbaga ti kabbaro a natudingan a primero ministro a ni Winston Churchill kadagiti miembro ti British House of Commons. Iti panangipaganetgetna iti kinaserioso ti kasasaad, kinunana: “Panagballigi iti aniaman a pamay-an, panagballigi nupay adda riribuk, panagballigi nupay kasano kaunday ken karigat ti dalan; ta no awan ti panagballigi awan ti pannakalasat.”

Wen, iti dayta nga aldaw, Mayo 13, 1940, dagiti Briton addaanda ti isuamin a rason nga agbuteng. Bayat ti sumaganad nga innem a bulan, ti Aleman a Luftwaffe (Nazi Air force idi Gubat Sangalubongan II), iti panagsaganada a maipaay iti panangraut, mangipatulodda kadagiti ginasgasut nga eroplano a mangipaay kadagiti tinontonelada a bomba agpadpada iti namilitaran ken saan a namilitaran a puntiria. Daytoy kamaudiananna ti naammuan a kas Gubat iti Britania, ket daytat’ nadisenio a mangdadael iti pannakabalin ti Britania iti angin ken ti mangdadael iti pakinakem dagiti tattaona. Ngem para iti Luftwaffe dakes ti nagbanagan ti gubat. Nagkedked ni Hitler, ket idi Oktubre​—iti apagkanito​—nakanselar dagiti plano iti panangraut.

Pannakawayawaya Manipud iti Buteng?

Idiay Estados Unidos, kumaro ti pannakiayon kadagiti Briton, isu a nangpakapuy ti polisa ti America a kinaneutral. Iti panangilawlawagna kadagiti panggepna, kinuna ni Presidente Roosevelt idi 1940: “Naikaipaaytayo kadagiti Briton iti dakkel a namaterialan a suporta ket mangipaaytayto ti ad-adu pay iti masanguanan.”

Idi Enero 6, 1941, immaddang pay iti maysa nga addang. Iti palawagna iti Kongreso, isut’ nagsarita iti awaganna Uppat a Wayawaya. Tapno makatulong iti panangibanagna iti maysa kadakuada​—wayawaya iti buteng​—insingasingna ti sangalubongan a “panangkissay kadagiti armas agingga iti maysa a punto ken iti pamay-an nga awan ti nasion a makaaramid iti panangraut a maibusor iti kaarrubana​—iti sadinoman iti lubong.” Daytoy, kinapudnona, ket maysa a saan a direkta a deklarasion iti pannakigubat kadagiti polisa ken kalat iti Axis powers.

Dua a bulan kalpasanna ti Kongreso iti E.U. inanamonganna ti maysa a programa a maawagan lend-lease. Daytoy ti nangipalubos iti presidente a mangipaay iti materiales iti gubat, kas kadagiti tangke ken eroplano, agraman dagiti taraon ken serbisio, iti aniaman a nasion a ti depensana mariknana a nasken iti pagimbagan iti E.U.a Nupay adda dagiti napaut a panangbusor ti pagilian, nalawag a ti Estados Unidos ti ad-adda a nairaman iti gubat iti Europa.

Kabayatanna, gaput’ pannakaparegta iti panagballigi dagiti aliado a Europeo, narikna ti Japan a mabalinnan ti sumrek iti Southeast Asia nga awan ti panagbuteng iti panangsinga dagiti Briton wenno Dutch. Idi rinautna ti Indochina idi Setiembre 1940, nakaro ti panagkedked ti Washington. Ket idi simrek ti Japan iti makin-abagatan a paset iti pagilian, simmaruno ti panagtignay. Dagiti gameng ti Hapon iti sidong ti panangtengngel ti Estados Unidos saanda a nakuti, ket adda ti panangembargo kadagiti amin a naipatulod a krudo iti Japan. Gaput’ agpeggad dagiti nasken a gamengda, mapilitanen ti Hapon a mangikkat iti peggad iti aniaman a pannakibiang ti Estados Unidos.

Dagiti namilitaran a papangulo agrasonda a ti kabaelan ti E.U. a bumales napabassiten iti kasta unay babaen iti panangabak ti makaikeddeng a panagballigi iti puersa naval ti E.U., isu a manglab-aw laeng iti kabaelan ti Japan iti bileg iti agarup 30 porsiento. Kalpasanna babaen ti panangtengngel kadagiti teritoria ti America, Briton ken Dutch, ti Japan mabalin nga addaan koma kadagiti base iti daga isu a pangdepensana iti bagina kamaudiananna no isut’ maraut. Ti nangrugianna, naikeddeng, a maaramid idiay Wai Momi.

Daytoy kaipapananna “dagiti dandanum iti pearl,” ket dayta ti awagan idi dagiti taga Hawaii a sabangan ti Karayan Pearl gapu iti kaadda dagiti tirem nga agpataud ti perlas sadiay. Daytat’ masarakan iti sumagmamano a milias iti lauden ti ili ti Honolulu. Ngem iti maysa nga agsapa ti Domingo, Disiembre 7, 1941, dagiti dandanum ti Wai Momi saanda a napnon kadagiti perlas ngem kadagiti nalmesen a bagi dagiti nadadaelen a barko ken dagiti narumekrumeken a bagbagi dagiti trepolanteda. Dagiti eroplano dagiti Hapones a pakigubat a mangraraut iti kangrunaan a base naval ti E.U. nga adda idiay Pacipico ti nangipaay kadagiti nakaro a pukaw.

Ti Pearl Harbor rinautna nga interamente dagiti puersa ti awan dasdasiganna nga Americano iti baybay iti Pacipico, malaksid kadagiti eroplano a pakigubat. Iti uneg laeng ti sumagmamano nga oras, dadduma a base ti eroplano iti E.U. ti nabomba, ket daytoy ti nangibati iti nasurok a 50 porsiento kadagiti eroplano iti Far East U.S. Army a nadadael. Tallo nga aldaw kalpasanna, rinaut ti Japan ti Filipinas, kinayawanna ti Manila iti nakurang a nakabulan kalpasanna, ket tinengngelna ti intero a Philippine Islands idi agtengnga iti Mayo. Dagdagus, nagsasaruno, ti Hong Kong, Burma, Java, Singapore, Thailand, Indochina, British Malaya, Sumatra, Borneo, paspaset iti New Guinea, Netherlands East Indies, agraman dagiti pinulpullo nga islas Pacipico, natnagda kadagiti im-ima dagiti Hapones. Ti kellaat a nasaknap a pannakidangadang iti Asia saan a pulos a naudi iti bassit kadagiti Europeo a katupagna.

Bayat ti iyaadani ti panagserra ti 1942, saanen a makuna a ti lubong awanan iti panagbuteng. Ad-adda nga umiso dagiti sasao ni Jesus: “Ket ditoy rabaw ti daga rigat dagiti nasion, . . . Dagiti tattao agkapuydanto gapu ti buteng ken danagda kadagiti maar-aramid nga umayto iti amin a daga.”​—Lucas 21:25, 26.

Napartak a Panaggunay dagiti Aleman Di Nagballigi

Kabayatanna, ti Alemania ken Italia palpalawaenda ti panangsakopda iti Balkans. Nangibaon ni Hitler kadagiti tropana a nagmartsa a simrek iti Yugoslavia ken Grecia idi Abril 6, 1941. Iti nakurang nga innem a lawas, natnag ti Yugoslavia, a sinaruno ti Grecia sakbay ti katengngaan ti Mayo.

Ti sumaganad a tignay ni Hitler ti tinignay dagiti sumagmamano a tarigagay. Mabalin a panggepna pay nga impluensiaan ti Inglatera a makikappia. Tarigagayanna met a piliten dagiti Hapon, a makidangdangadang kadagiti Soviets idiay China, tapno maapputda dagiti Americano. Gapuna insagana ni Hitler dagiti tropana a makidangadang a maibusor iti Union Soviet, ti kaduana iti kampania a Polako.

Gaput’ naparegta kadagiti napalabas a panagballigina, marikna dagiti henerales ni Hitler a no rumautda iti Hunio, mabalin a matagikuada ti Europeo a Russia ken ti Ukraine sakbay ti kalam-ekna. Gapuna idi Hunio 22, 1941, rimmautda. Nagtignayda a sipapartak iti panagbiktoria. Iti dua a gundaway linakubda dagiti dadakkel a grupo dagiti tropa a Soviet ket nakayawanda ti nasurok a kagudua a milion iti tunggal gundaway. Kasla matnagen ti Leningrad, ket iti nasapa a Disiembre, dagiti tropa nga Aleman sumsumrekdan iti ruar ti siudad ti Moscow.

Umasidegen, nupay kasta, ti kalam-ekna, ket naminsan pay a naladaw dagiti tropa ni Hitler iti eskediol. Nagtalinaed a natibker ti Leningrad ken Moscow. Dagiti tropa a Soviet a nakaungaren manipud iti damo a pannakakigtotda ken nasaysayaat ti pannakakabalda a maipaay iti kalam-ekna ngem dagiti Aleman a kalabanda, ti nangpasardeng iti panagsebba dagiti Aleman. Kinapudnona, napilitda pay nga agsanud.

Iti sumaganad a kalgaw bimmales dagiti Aleman. Ti sapasap a panangrautda iti Stalingrad (itan Volgograd), nupay kasta, ti nangiturong iti pannakaabakda. Nasapa pay idi 1943 linikmut dagiti Soviets dagiti pinulpullo a ribo a tropa a naisaad a mangkayaw iti siudad ket pilitenda ida a sumuko. Ni John Pimlott, maysa a senior a managpalawag idiay Royal Military Academy Sandhurst, ti nagkomento: “Maysa dayta a makapakellaat a tiro iti dayaw ti Aleman ken ti panagbalbaliw iti gubat iti Makindaya a Dasig. Sakbay ti Stalingrad dagiti Russo tinagiragsakda ti di mapadisan a panagballigi; kalpasan dayta agsagabada iti sumagmamano a pannakaabak.”

Idi agngudo ti 1943, ngangngani dua a kakatlo iti dakkel a teritoria a nasaklaw dagiti Aleman idi immuna a dua a tawen ti naagawen. Ti napartak a panagtignay dagiti Aleman di nagballigi.

“Monty” Kamatenna ti “Dessert Fox”

Idi 1912 ti Cyrenaica ken Tripolitania (nga itan paset ti Makin-amianan nga Africa a pagilian ti Libya) naitiponda iti Italia. Ti agarup 300,000 nga Italiano a soldado a naipuesto sadiay idi agngudo ti 1940 ti maysa a nakaro a peggad iti basbassit a garison dagiti tropa a Briton idiay Egipto isuda a mangguguardia kadagiti pagserkan nga agturong iti estratehiko a Suez Canal. Tapno malapdan daytoy a peggad, inkeddeng dagiti Briton ti rumaut nga umuna. Naibanagda ti umuna a makaikeddeng a panagballigi ti Aliado, a nakaalada kadagiti pinulpullo a ribo a balud ken nangiturong kadagiti Italiano iti naan-anay a panagsanud. Ad-adda pay koma a naballigi no saan nga inawat ti Grecia iti dayta a tiempo ti tukon a ti Britania a tulong iti di naballigi a pannakidangadangna a maibusor iti rumaraut nga Axis powers. Iti apagkanito ti kampania ti Norte Africa naitantan. Daytoy ti nangipalubos iti Axis powers a mangurnos iti pannakaorganisarda.

Dagiti tropa nga Aleman iti sidong ti panangimaton ni Erwin Rommel, a kalpasanna naammuan a kas Desert Fox, nagballigi a nangbalbaliw iti kasasaad ti pannakigubat ken nangaramid kadagiti adu a pagimbagan. Immay ti kadadakkelan a balligina idi 1942, idi nga iti pangrugian ti Hulio dagiti tropana immabanteda agingga iti Alamein, iti 60 milias (100 km) iti Alexandria. Ti kellaat a nasaknap a panagtignay ti Africa nakapueston a mangkayaw iti Egipto ken mangtengngel iti Suez Canal. Ngem kalpasan ti panangiyuswat ni Heneral Sir Bernard Law Montgomery, iti panangraut iti infantry idi Oktubre 23, napilitan ni Rommel nga agsanud a main-inot a di nagbayag nagbalin a naan-anay a pannakaabak. Kalpasanna idi Nobiembre 1942 sibaballigi dagiti Alliado a simmanglad idiay Morroco ken Algeria. Iti sumaganad a Mayo, dagiti tropa ti Axis, a nasallamaanen iti nagbaetan dagiti puersa ti kabusor nga umad-adanin manipud daya ken laud, napukawdan ti panggepda a mangtengngel iti Makin-amianan nga Africa.

Agbaktabaktaw a Panagballasiw iti Sud Pacipico

Idi primavera iti 1942 ti Japan maipagpannakkelnan ti maysa nga imperio a nakalawlawan. Ngem ti panggep dagiti Alliado isu ti panangpasubli iti daytoy a teritoria manipud kadagiti Hapones, ti baktabaktaw a panangballasiw dagiti tropana iti Pacipico manipud maysa nga isla nga agturong iti sabali nga isla agingga a makagtengda kamaudiananna iti katengngaan ti Japan. Maysa nga atiddog nga agsasaruno a narungsot a panaggugubat iti baybay ti simmaruno. Dagiti saan unay a nalalatak nga isla kas iti Saipan, Guadalcanal, Iwo Jima, ken Okinawa ti naraut a nakaam-amak ti pukaw ti agsumbangir. Dagiti arapaap iti kinaubing a paraiso nga isla nagbalin a nakaam-amak a kinapudno ken nakaam-amak a nasinasina a bangkay iti nadara nga igid ti baybay. Nakalkaldaang ti pannakaabak, ngem uray pay ti panagballigi namantsaan iti panagbuteng, ti panagbuteng iti umayto pay laeng.

Dagiti Plano Maipaay iti Masanguanan

Uray pay iti katengngaan iti gubat, maar-aramiden dagiti plano a maipaay iti talna. Idi agtengngan iti 1942, kas pangarigan, nasurok a 30 nga ahensia iti gobierno ti E.U. ti makuna a mangar-aramiden iti plano kalpasan ti gubat​—nupay kasta, saan nga interamente nga awanen ti buteng wenno panagamak. Kas nalawag a kinuna ni Churchill: “Ti parikut ti panangabak ad-adda a maanamongan ngem ti pannakaabak, ngem narigat met.”

Di ngarud pagduaduaan a ti maysa kadagiti karirigatan kadagitoy a parparikut iti panagballigi isu ti panangsapul iti maisukat iti napukawen a Liga de Naciones. Uray pay no dadduma a tattao ti mabalin nga agduadua, manginanama dagiti Saksi ni Jehova a masarakan ti kasta. Iti maysa a palawag a naibitla iti kumbensionda idi 1942 idiay Cleveland, Ohio, kinuna ti nagbitla: “Sakbay ti idadateng ti Armagedon, ipakita ti Kasuratan, a masapul a dumteng ti talna. . . . Dagidiay nga addaan iti demokratiko a kapanunotan manginanamada iti Nagkaykaysa nga Estado iti lubong, maysa a ‘pamilia dagiti nasnasion,’ maysa a ‘sangalubongan nga asosasion’ a naibatay iti Naciones Unidas.” Iti panangtukoyna iti padto ti Apocalipsis 17:8, nalawag a kinunana: “Ti sangalubongan nga asosasion dagiti nailubongan a nasnasion tumakderto manen.”

Ngem makaipaayto kadi dayta ti agnanayon a talna? “Ti umiso a sungbat ket, Saan!” kuna ti nagbitla. Uray pay no kasta, gapu iti temporario a kasasaadna, ti umay a talna ti maabrasa a naimbag. Babaen iti kinaawan ti panagamak iti masanguanan, nangrugi dagiti Saksi ni Jehova a mangaramid kadagiti plano a mangpalawa iti panangasabada apaman a malpas ti gubat. Idi 1942 nangipasdekda iti eskuelaan ti misionero a mangsanay kadagiti Kristiano a ministro a maipaay iti panagserbi kadagiti dadduma a dagdaga. Iti sumaganad a tawen naipakaammo ti programa a panangsanay kadagiti pumapalawag iti publiko a mamagbalin a posible ti nasaknap a kampania ti palawag publiko.

Bayat ti panagngudo ti 1943, dagiti nasnasion kaskasdi nga agdandanagda pay laeng, nga idurduron ida ti buteng. Ngem dagiti tattao iti agsumbangir a dasig iti pannakidangadang, a nauman iti gubat, ti mangrugrugin a kumita iti naikari a pannakabang-ar nga itukon ti lubong kalpasan ti gubat. Mangipaayto aya iti “pannakawayawaya iti buteng” isu a sinarita ni Roosevelt? Maisupadi iti dayta, ti sangalubongan a panagbuteng di nagbayag kimmaro manen iti kabbaro a tukad! Ket ti kangrunaan a mapabasol, nakalkaldaang, isu ti instrumento a mismo nga indaydayaw ti dadduma kas ti imbaon-dios a mangiyeg kamaudiananna iti panagpatingga iti makaparigat a tawtawen iti gubat.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 19]

Dadduma Pay a Bambanag a Nangaramid kadagiti Damdamag

1942​—Ti Bombay, India, a sinaplit ti bagyo ken layus; 40,000 ti natay

Umuna a nuclear-chain-reaction a napataud idiay University of Chicago

1943​—Ti ginggined idiay Turkey pinapatayna ti 1,800 a tattao

Nasurok a maysa a milion ti natay iti bisin idiay Bengal

Dagiti panagderraaw gapu iti rasa kadagiti kangrunaan a siudad iti E.U.; idiay Detroit 35 ti natay ket 1,000 ti nasugatan

[Diagram/Mapa iti panid 18]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti pagpatinggaan ti panangparmek ti Japan agingga idi 1942

Attu

Agattu

Kiska

China

Manchuria

Korea

Japan

Burma

Thailand

French Indochina

Malaya

Sumatra

Borneo

Java

Netherlands New Guinea

North-East New Guinea

Australia

Gilbert Islands

Marshall Islands

Wake

Formosa

Philippines

Pacific Ocean

[Dagiti ladawan iti panid 13]

Dagiti nasnasion iti kangitingitan iti gubat

[Credit Line]

U.S. Army photos