Ti Ekspedisionko Idiay Africa​—Addada Sadiay a Maipaay Kaniak​—Addadanto Pay Kadi Sadiay a Maipaay kadagiti Annakko?

“JAMBO!” Buyogen ti pannakakigtot, linedledmi dagiti matami manipud iti pannaturog ket simmungbatkami, “Jambo!” Dayta ti awag a mangriing kadakami, a Swahili iti “Ania ti baro a banag?” Kalpasan ti adu a bulbulan a panagsagana ken ti sumagmamano a ribo a milias a panagbiahe, dakami ti adda iti maysa a tolda iti nakaitalimengan dagiti atap nga animal idiay Kenya​—nga adda iti ekspedision idiay Africa!a

Ti panagpasiar ti pudno a nangrugi maysa nga aldaw sakbayna. Iti isasangpetmi ti giyami impasiarnakami a mangbuya kadagiti an-animal. Ti “gazelle!” inyikkis ti maysa kadakami bayat ti panagtaraymi kadagiti dua a luglugan iti nagsikkosikko a dalan. Sipapartak a nagarikap dagiti im-ima kadagiti kamera, kadagiti liblibro a giya iti tay-ak, ken kadagiti larga vista.

Ti giyami, maysa a bassit a nakaparparagsit nga Ingles a lalaki, nagsanamtik iti ragsakmi. “Kinapudnona dayta ti maysa a Grant’s gazelle. Nakaay-ayat a babassit a parparsua, saan kadi?”

Nakapimpintas, a nakasaysayaat ti marisna, ngem nalawag a nakaan-andor ken nadisenio a maipaay iti napartak a panaggaraw, dagitoy a nakaay-ayat a babassit a parparsua ken dagiti babbabassit a Thomson’s gazelle ti makitanto iti sadinoman a papananmi. Iti daytoy a pangrugian laeng a panagpasiar nakakitakami met ken nakaretrato iti dakkel nga eland, ti oryx, ken ti gerenuk, ket nasirpatmi pay ti mammano a dakkel a kudu ken ti reedbuck iti kabambantayan.

Iti panagsikkomi, nasdaawkami iti maysa nga arban dagiti impalas. Manipud iti panagtakderda a nakaintek limmagtoda a nagpangato iti innem wenno walo a pie, a kasla intal-o ida ti maysa a nakalinged nga spring.b “Ket no mapanunotyo, daytoy a panaglagto ti mangriro iti kasta unay kadagiti mangdangran kadakuada,” kuna ti giyami. Kalpasanna ti impalas nagtarayen nga immadayu, a tinarayna ti 30 pie iti naminsan laeng nga askawna.

Nakakitakami kadagiti zebras, a nakaskasdaaw ti buyada iti dramatiko a nangisit ken puraw a gulisda, ket naipalagip kadakami ti salaysay iti libro ti Biblia a Job a mangipamatmat a dagiti zebras saanda a mabalin a mapaamo. (Job 39:5) Sinaludsodko ti giyami maipapan iti dayta. “Dadduma nga Americano ti nangaramid iti maysa a sine ditoy di pay nabayag,” kinunana. “Kasapulanda ti maysa a napaamo a zebra a maipaay a pagsakayan ti maysa nga artista a babai ngem saanda a makasarak iti maysa agsipud ta awan ti napaamo. Masapul a pintaanda ti gulisan ti maysa a kabayo.”

Idi nagsublikami iti kampo iti dayta umuna nga aldaw, nakasirpatkami iti maysa nga ostrich. Idi nakitanakami isut’ timmaray nga immadayu, a dagiti nabibileg a saksakana ti nangitaray kenkuana a napan iti tuktok ti maysa a turod. Ti ostrich nakataray iti kapartak a 40 milias iti maysa nga oras, 25 pie iti maysa nga askaw. Ti kapartakna ti namagpanunot kaniak iti sabali pay a teksto iti Biblia idiay Job: “Isu abienna ti kabayo ken ti agsakay kenkuana.” (Job 39:18) Mabalin nga abienna met dagiti trakmi, kinunak, bayat ti panagtaraymi a limmabas.

Ngem isu iti daytoy nga agsapa idi nariingkami babaen iti ikkis iti “Jambo!” a pudno a mariknami a nangrugin ti ekspedisionmi. Babaen ti panagsakaymi kadagiti kabayo a bumallasiw iti nalawa a katantanapan a nalineaan kadagiti kaykayo nga acacia, dinayawmi ti Bantay Kenya iti adayu. Kellaat ti giyami pinagulimeknakami ket intudona. Sadiay, a timmanawag iti ngato dagiti tuktok dagiti kaykayo, adda dagiti grupo dagiti ul-ulo​—dagiti giraffes nga agngatngatingat iti bulong ti acacia!

Ti katatayagan nga animal iti lubong, dagiti giraffes ti nangpasiddaaw kadakami kas dagiti naamo, nabannayat a magna, ken awan pay depdepensana a parparsua. Saan a pudno; dagiti atitiddog a tengngedda nausar saan laeng a tapno mangpakan kadakuada kadagiti tuktok dagiti kaykayo no di ket mangipaay pay kadakuada iti pagtannawagan a mabalinda a pangipamaysaan iti dakkel, adayu ti makitana a matmatada a mangaywan kadagiti annakda, ti arbanda, wenno iti umadani a peggad. Agparang kadakami nga aggunayda iti nabannayat a makaawis a panaggaraw, ngem makataray dagiti giraffe iti 35 milias iti maysa nga oras ket mangipaay iti maysa a kugtar iti maysa a leon a mabalin a makatukkol kadagiti paragpagna. Mabalinna met nga ipang-or ti ulona a kasla maysa a maso. Naminsan ti giraffe iti zoo ti mangipaay iti kasta a danog iti 1,000-libra nga eland ket dayta ti nangpatayab kenkuana nga addaan iti natukkol nga abaga!c

Nagsakaykami a nagturong a mismo iti ayanda. No koma no nagnakami, mabalin a nawarawarada, ngem no nakasakayka iti kabayo mamatmatankami a kasla laeng maysa nga arban iti agar-arab nga an-animal. Dadduma a gazelle ken dagiti eland ti adda iti asideg, dagiti met zebras a naiduma kadagiti nakitamin idi kalman​—nataytayag, babbabassit dagiti gulisda, ken nakaskasdaaw, dadakkel a nagbukel ti laplapayagda.

Dagitoy ti “Grévy’s zebra,” kuna ti giyami. “Daytoy a kita napartak a bumasbassiten ti bilangda, nangnangruna gapu iti kinapintas ti lalatda. Dagiti managarkos agbayadda iti regalo a maipaay kadakuada.” Anian a nakalkaldaang a ti tao daddadaelenna ti nakaad-adu kadagitoy a parparsua ken dagiti gagangay a pagtaenganda! Ngem adda ad-adu pay a damag a dumteng.

Babaen ti panaglugan iti trak, binisitami ti pagnaedan ti rhino, maysa a 5,000 acre a kulongan a nalikmut iti 10-pie-ti-katayagna a de koriente nga alad ken dayta ti ay-aywanan dagiti armado a manangaywan.d Dayta ti pagtaengan dagiti 13 a nangisit a rhino ken maysa a puraw. Babaen ti naannad nga iyaadani iti maysa kadagitoy a nagdadakkelan a parparsua, ti trakmi ket nagbalin a kasla nagbassitan ken nalaka a madadael.

“Ti rhino nakakapkapuy ti panagkitana,” kuna ti giyami. “No dagiti oxpeckers nga agnaed iti likudna agkiakda ken tumayabda a mangpakdaar, ti rhino dina makita no ania ti mangriribuk kadakuada ket rugiannan ti agsaep iti aniaman, tapno mangsaep iti dayta. Isut’ agbibiag iti lubong dagiti banglo. Itan ti rhino ti maan-anopanen agingga a mapukawen.”

Idi lumneken ti init, nagsublikami a napan iti kampomi a siuulimek. Dayta a rabii, bayat ti panagtugawmi iti aglawlaw ti temtemmi idiay kampo ket pinagsasaritaanmi ti gasat ti rhino, nakigtotkami a nakangngeg iti pagas, agpapada ti baetna a ngernger. Daytat’ sungbatan dagiti dadduma.

“Dagiti leon,” kuna ti giyami, a sikakalma a mangidurduron ti apuy. “Kasla, nakaas-asidegda, saan kadi?” inimtuodko a buyogen ti panagnerbios. “Saan adayuda. Adu a milias ti kaadayuda. Ti ngernger ti leon makagteng agingga iti lima a milias wenno ad-adayu pay.” Gaput’ napanamnamaankami, napankamin naturog, a manginanama a makakitanto ti dadduma kadagitoy dadakkel a pusa idiay Masai Mara a pakaitalimengan dagiti an-animal, ti sumaganad a pagsardenganmi. Saankami a naupay idi.

Dagiti Dadakkel a Pusa iti Mara

Bayat ti panangballasiwmi iti awan kayona a karuruotan iti daytoy makin-amianan a paset iti nalawa a Tanap iti Serengeti, naragsakankami iti ikkis ti tsuper a “Simba!” Immasidegkami a siaannad a mangkita saan laeng a ti maymaysa a leon no di ket ti intero a grupo​—agarup 40 amin ti bilangda. Adu a kabaian a leon ti nakailad a grupo-grupo a kadua dagiti kakikitada. Ad-adu pay nga addaan kadagiti urbon ti rimmuar manipud iti karuruotan. Sumagmamano ti naguurnong iti maysa a libtong tapno uminumda. Dagiti urbon agaapada ken agkikinnamatda.

Tarigagayanmi ti rummuar ken makiay-ayam kadakuada ngem minedmedanmi dagiti bagbagimi bayat ti panangmatmatmi kadagiti piskel iti baba ti kudil ti kabaian a leon ket nadlawmi dagiti dua a dadakkel a kalakian nga addaan kadagiti nakapuspuskol a dutdot a kasla maysa a dakkel nga estatua nga addaan ulo a tao​—dadakkel a balitok a puspusa a mangikirkirem kadagiti amarilio a matmatada a buyogen ti pannakapnek iti maudin a silnag ti init. Ti tiempo iti pannakiay-ayam kadagiti urbon ti leon adda pay laeng iti masanguanan.​—Isaias 11:6-9.

“Dagiti leon aginanada iti agarup 20 oras iti uneg ti 24 nga oras,” kinuna ti giyami. “Ad-adu pay ti panaginana ti kalakian. Dagiti kabaian ti ngangngani mangaramid iti amin a panangaywan kadagiti urbon ken 90 porsiento iti panaganop, ngem dagiti kalakian ti kanayon nga umuna a mangan.” Dagiti babbai iti grupo masarakanda daytoy a nakakatkatawa unay! Ngem bassit laeng ti panangaywan iti urbon ken natalna ti pannangan no awan dagiti mangsalaknib a kalakian iti grupo. No dagitoy ti mapaltogan dagiti agpaspastor kadagiti arban kas peste wenno kas trophies babaen kadagiti managanop, ti grupo ti masansan a masinasina, ket mabaybay-an dagiti urbon.

Bayat ti panangsalimetmet ti leon iti bukodna a kalintegan a maibusor iti pannakapukaw itan, ti cheetah saan met a nasaysayaat ti kasasaadna. Iti sumaganad nga agsapa nakalabaskami iti dua kadagitoy a nakapimpintas ken nasayaat ti panaggarawna a parparsua. Dayta ti maysa nga ina a mangisursuro iti anakna nga aganop. Dagiti dua nagnada a nagturong iti maysa nga arban iti Thomson’s gazelle, ngem bayat a nabannayat ti ina nga immasideg a nakaan-annad, ti darasudos nga anakna ti nakaparpartak a nagturong kadagiti Tommies. Isut’ pimmartak pay iti napartak a pannagnana a 70-iti-maysa nga oras a pannagna, a nagbalin a narigat a madlaw ti uritna a kolor balitok. Ngem nakalkaldaang! Dagiti cheetah bassit laeng ti matarayda, ket nakapanawen dagiti Tommies, a nawarawara.

Pinadasna ket di manen nagballigi. Kamaudiananna gaput’ naupay ken nabannogen, binaybay-annan ti inana a mangipakita kenkuana no kasano ti panangaramid iti dayta. Isut’ nagin-inayad a nagna a nagturong kadagiti gazelle agingga nga asideg unayen ken kalpasanna inusarna ti napartak a pannagtarayna nga epektibo. Inramanna ti bassit a natiliwna iti anakna.

“Adtoy!” kinuna ti giyami, a mangitudtudo. Maysa a hyena ti rimmuar a kasla manipud sadinoman. Nagtaray a nagturong kadagiti cheetah, binutbutengna ida nga inyadayu manipud iti nagrigatanda a tiniliw a gazelle, ket inagawna nga intarayen.

“Ay, ti mannanakaw!” indayamudom ti giyami. Kayatna a kamaten ti hyena tapno maalana ti natiliw ti cheetah, ngem awanen ti mannanakaw. Dagiti hyena saan unay nga am-ammo dagiti tattao. Ngem ti hyena di pay namagpeggad iti aniaman a kita ti animal agingga iti pannakapukaw. No mabalin laeng koma a sawen dagiti tattao ti kasta!

Nakaay-ayat a Pampamilia

Malaksid iti dayta, dagiti dadakkel a puspusa, nakakitakami kadagiti adu a nagduduma a biag ti pamilia idiay Mara reserve. Maysa a pamilia iti ostrich ti limmabas, ti pito-pie katayagna a nagannak a mangipaspastor iti maysa a grupo dagiti saan a nadalimanek ti itsurada nga agtutubo iti baetda. Ti warthog (atap a baboy iti Africa) aduda met, nakaal-alas ta nakakatkatawada. Nakaparpartak ken nasikap, agpasiarda nga addaan iti kasla pala, nagsara nga ul-ulo a nakatangwa. Dagiti naingpis nga ipusda nakatudo iti ngato, a kasla antennae ti kotse.

Ti Masai a tsupermi intudona ti tammudona iti ngato ket nagkatawa, “Dayta ti pamay-an ni Mr. Warthog a mangikuna iti, ‘Siak ti numero uno.’”

Dagiti pamilia iti bakes, met, ti gubuayan iti kankanayon a pagragsakan. Dagiti nakuttong ken nangisit ti rupana a babassit a bakes ti aglagto ken aguni kadagiti kaykayo bayat a dagiti annakda sursuruenda ti umuli babaen ti panagay-ayamda a nakaar-aringawngaw iti baba. Dagiti Colobus a bakes, a mangaramid kadagiti acrobatics iti angin iti ngatuen dagiti ul-ulomi a nakusnaw a nangisit ken puraw ti dutdotda, ti kakasla agmauyong a papadi ti itsurada. Masarakan, met, iti sadinoman dagiti pamilia iti baboon, a dagiti annakda ti masansan a nakasakay iti bukot dagiti innada a kasla babassit a henete. Naariwawa dagiti baboons ket nakaro ti panagusiusoda. Idiay Tanzania, ti asawak ken siak ti nangkamat pay iti maysa tapno paruarenmi iti kuartomi!

Kadadakkelan iti Africa

Iti maysa kadagiti kabakiran iti Mara, nakakitakami kadagiti elepante, a dagiti dadakkel a kolor dapo a bagbagida ti agargaraw a nakaul-ulimek iti nagbabaetan dagiti kaykayo. Dayta ti maysa nga arban dagiti walo nga elepante, nga addaan iti maysa a bassit a tallo-bulan nga urbon nga anak ti ina. Ti arban salaknibanda daytoy bassit nga animal tapno saanmi a makita bayat ti pannagnana nga awan am-amakna kadagiti kakasla poste a saksakada, ket masarakanna ti inana ken kankanayon a sumussuso. Ti arban, naammuak, ibagayna ti pannagnana iti kapartak ti urbon ket agtakderda a sangsangkamaysa a mangsalaknib iti dayta. Kinapudnona, ti ina ti ngangngani nangsangdo iti tsupermi​—dinardarasna ti nagtaray a simrek iti trakmi!

Dagiti kalakian nga elepante ti masansan nga agmaymaysa. Iti Ngorongoro Crater iti Tanzania, nakakitami iti maysa a lakayen a kalakian nga elepante nga addaan iti atiddog, nasileng ti pudawna a sangi. Mabalinna nga usaren ida a pagkali kadagiti abut a maipaay iti asin ken kadagiti mineral wenno uray pay pagkali kadagiti abut iti danum a pakiranudanto dagiti dadduma nga animal iti panawen ti namaga a klima. Anian a nakalkaldaang a dagitoy a napipintas nga alikamen, a nalawag a nadisenio a mangtulong iti elepante tapno agbiag, ti nangrubrob iti kasta unay a kinabuklis ti tao ta dagitoy ti mamataud iti pannakatumbana!

Maikadua laeng iti elepante iti kadakkelna isu ti nagdakkelan a hippopotamus. (Dadduma ti agkuna a ti puraw a rhinoceros ti maikadua a kadakkelan a mamalia iti daga.) Simmardengkami iti asideg ti maysa a bassit a karayan tapno makita ti maysa nga arbanda nga abilbilag, ken agbangbang-es ken agsuysuyaab a mangpalpalabas iti aldaw.

“Ti hippo,” imbaga ti giyami, “ti aguper iti danum iti agmalmalem tapno maliklikanna ti pannakauram ti kudilna, ket kalpasanna rummuar nga agarab iti rabii. Ti lana iti kudilna ti mangsalaknib kenkuana manipud iti kasta unay nga init ken danum. Nakaskasdaaw,” intuloyna a kinuna, “ti hippo ti mangpapatay kadagiti ad-adu a tattao ngem kadagiti dadduma nga animal iti Africa. Saanda a mannangan iti karne, ngem aglangoyda wenno aggaodda iti asideg unay dagiti tattao​—ket ti maysa laeng a kagat ti mangipatinggan ti estoria!”

Babaen iti panangkita kadakuada makitami no apay a ti libro iti Job kunaenna nga uray no ti malaylayus a karayan dumakkel agingga iti ngiwat daytoy a dakkel unay nga animal isu saanto nga agammangaw. Ti ulona laeng mabalin nga agdagsen iti maysa a tonelada!​—Job 40:23.

Ti Tantanap iti Serengeti

Nagbiahekami a nagpaabagatan a nagturong iti Tanzania, a nagsardeng iti nakaskasdaaw a Ngorongoro Crater, maysa a 12-milia-ti-kalawana a lukkaong a napnapno kadagiti atap nga an-animal. Maysa kadagiti nararabaw a pasetna, ti danaw nga alkaline ti kasla maysa a de rosas nga ulep ti rabawna manipud iti adayu. Dayta ti nasaknapan kadagiti babbabassit a flamingos, dagiti babbabassit ken nasudsudi a rosa a klase. Dagitoy ti agdayamudom ken agungor bayat ti pannagnada a nakapimpintas iti maysa a bunggoy, a dagiti saksakada ti kasla nasamek a nasudi a garami nga agpilko ken aglinteg.

Dagiti tantanap iti Serengeti iti amianan a laud iti lukkaong ket dadakkel a patag a karuruotan a nalineaan kadagiti isla a maawagan kopjes wenno babassit a turod. Dagiti dadakkel, mabilag babaen iti init a grupo dagiti batbato, dagiti kopjes ti napnapno kadagiti babassit a dutdotan a parparsua a hyraxes nga agbiag kadagiti kabatbatuan ken dagiti napnuan ti kolor nga alutiit. Iti asideg a karuruotan nakakitakami iti dik-dik, maysa a sangapulo-pie, maysa-pie-ti-katayagna nga antelope a ti laeng depensana isu ti pannakaammona no kasano ti panaglemmengna.

Naglugankami a napan iti yan dagiti arban iti wildebeests a naisaknap agingga iti pagpatinggaan iti makita iti amin a direksion, nga agug-uga ken apagnapagna a siraragsak. Nagisemak iti nakaad-adu a bilangda ken ti arimbangawda, ket pinanunotko, ‘Adtoy met laeng ti animal a saan a mapukaw ti sangatauan!’

Naragsakan ti giyami. “Addanto dua a milion kadakuada iti daytoy a tawen, siguradok dayta. Itan agturturongdan iti kaasitgan a bagyo a mapakuyogan iti dakkel a tudo​—mariknada ti maysa manipud 30 milias a kaadayu!”

Iti naladawen a paset iti malem kadagiti tantanap, agbuybuyakami kadagiti tumatayab, ket maragsakankami ta nakakitakami iti ngangngani 200 a kita, ket napipintasda amin.

“Saan a mabalin a tumatayab!” naganges ti dakkel ti kabsatko, nga itudtudona. Timmaliawak a kimmita, nga inanamaek ti maysa a nakaskasdaaw a tumatayab, ket nasarakak ketdi ti maysa a leopardo, a nakaunnat a buyogen iti kinadayag iti sanga ti maysa a kayo nga acacia a kurang pay a 20 yarda ti kaadayuna.e Isut’ kimmita met kadakami a sikakalma ken nagsuyaab, a naan-anay nga awan ti panagamakna. Dagiti leon umulida kadagiti kaykayo, ngem iti dagsenda a nasursurok a mamindua ngem iti dagsen ti leopardo, mammano nga umulida, tapno malisianda laeng ti pudot ken dagiti ngilaw. Dagiti leon a nakitami iti maysa a kayo ket maam-amak ken saan a makatalna iti ngato ta nagkatawakami amin. Ngem ti leopardo mangan, maturog, ken kinapudnona agnaed kadagiti kaykayo.

“Nakaskasdaaw, saan kadi?” kuna ti giyami a buyogen ti panaggagar. Ngem nakalkaldaang, intuloyna a kinuna, “kaaduan a turista ti agawid a saan a makakita iti maysa a leopardo kadagitoy nga al-aldaw. Dagitoy nakaro ti pannakaanopda gapu iti napintas a dutdotda.” Amin dagiti kamerami ti nag-klik ken naguni bayat ti ilelennek ti init kadagiti tantanap. Diak ammo no dayta a leopardo ket sibibiag pay ita, sumagmamano laeng a bulbulan kalpasanna.

Addadanto Pay Kadi Sadiay a Maipaay kadagiti Annaktayo?

Bayat a ti eroplanomi tumaytayaben nga agawid, kinitak ti Serengeti iti baba ket naglidayak. Nakalidliday, gapu iti maysa a banag, ti ipapanaw iti daytoy nakapimpintas a lugar. Naan-anay a kinayawannak. Ngem sumagmamano kadagiti maulit-ulit a tema iti ekspedisionmi, met, ti nakalkaldaang.

Kas pangarigan, ti kinapartak iti cheetah, ti sangi ti elepante, ti tengnged ti giraffe, ken dagiti kaulidad dagiti dadduma a parparsua a nakitami, amin dagitoy itudoda ti maysa a Diseniador a nangikadua iti kinapintas iti pannakausar, porma ken ti pakausaranna, kadagiti amin nga ar-aramidna. Dagiti managdisenio a tattao mapadayawanda iti kasta unay no dagiti ar-aramidda ti asideg laeng a makagteng iti kinatimbeng. Ngem ti Diseniador kadagitoy amin a di agpatpatingga a daddadakkel pay nga ar-aramid ket mammano pay a mabigbig a kas maysa a diseniador. Imbes ketdi, ti pammadayaw ket maited iti basta bulsek a pannakaiparna dagiti binilbilion nga aksidente, a maawagan ebolusion. Nakalkaldaang.

Ti ad-adda pay a dakes, dagiti ar-aramid a mismo ti kankanayonen nga, awan ar-arnasna a madaddadael. Nupay no adda ti napigsa a panangikagumaan dagidiay nga agtartrabaho a mangitalimeng iti dayta, agtultuloy pay laeng dagiti naririkut a salsaludsod maipapan kadagiti atap nga animal iti Africa. Dagitoy kadi a parparsua makalasatdanto iti agtultuloy a panaganop ken ti rigat iti kankanayon a bumasbassit a gagangay a pagtaenganda? Addadanto pay kadi sadiay a maipaay kadagiti annaktayo, maipaay kadagiti appotayo?

Pudno, makariribuk a salsaludsod. Kaskasdi, kadagiti managpanunot a tattao, dagita a salsaludsod ti mangiturong laeng iti napatpateg pay a saludsod: Ti kadi intelihente a Nangdisenio iti daga ken kadagiti amin a parparsua agtakder laeng ken buyaenna amin dagita a madadael? Saan; ikarkarina a “dadaelennanto dagiti mangrebbek iti daga.” Ti nasaysayaat pay, ikarkarina ti maysa a tiempo kalpasan la unay dayta inton ti sangatauan makikappianton kadagiti an-animal.​—Apocalipsis 11:18; Isaias 11:1-9.

Wen, ti Namarsua mangipaay iti naragsak, mapagtalkan a sungbat kadagiti makariribuk unay a salsaludsodtayo. Ti panangpanunot kadagiti karkarina pukawenna ti panaglidayko maipapan iti kasasaad dagiti atap nga animal iti Africa. Saan laeng nga addada sadiay ita; agtalinaeddanto sadiay iti masanguanan.​—Naipatulod.

[Dagiti Footnote]