Jade—Ken dagiti Estoria Maipapan iti Dayta
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! iti Taiwan
“LIMITADO ti tiempok,” kuna ti ingungotentayo a gayyem a ni Jim, isu nga adda iti damo nga isasarungkarna iti Taiwan, “ket tarigagayak ti makakita iti maysa a banag maipapan iti kultura dagiti Insik. Ania ti mairekomendarmo?”
Insingasingko ti isasarungkar iti National Palace Museum.
“Maysa a museo?” kuna ni Jim.
“Bueno, mabalin a saanmo a pagarupen a makitam ti tartarigagayam, Jim,” inlawlawagko, “ngem, kinapudnona, ti isasarungkar iti National Palace Museum nalabit isu ti kasayaatan a pamay-an a panangibanagmo iti kalatmo iti tiempo a mabalinmo a maipaay iti dayta. Dayta ti nakaur-urnongan dagiti aramid iti Insik iti arte—ngangngani kakapat a milion a bambanag—ket nalabit daytat’ kadadakkelan iti lubong, ket dagitoy nga ar-aramid iti arte iyilustrarda ti kasasaad ken kababalin dagiti Insik kadagiti pamay-an a saan a nalaka a makita iti dadduma a pamay-an.”
Ti National Palace Museum masarakan iti ruar laeng iti Taipei. Bayat ti panagluganmi a mapan iti museo, nakamulagat dagiti mata ni Jim.
“Anian a nagpintasan a patakder!” kunana. “Dayta ket aramid iti arte a mismo!”
Ti museo ket maysa nga uppat a grado a patakder a naibangon iti estilo iti dati nga imperial a palasio iti dinastia ti Ching (1644-1912). Simrekkami iti ruangan ti maikadua a grado ket pinanunotko no ania ti makita. Agpasiarkami kadi iti apagbiit ket padasenmi a kitaen iti isuamin, wenno ipamaysami iti maysa a banag a paginteresan?
Kalpasan iti apagbiit a panangmatmat iti directory, inkeddeng ni Jim a masapul a mangrugikami kadagiti jades.
Addada dua a klase iti jade—nephrite ken jadeite. Iti Mohs’ scale, a sadiay ti diamante ket marukod iti katangkenna iti 10, dagiti jade ti adda iti nagbaetan iti 6 ken 7. Ti nephrite, a gagangay a maymaysa ti kolorna iti intero a pedaso, addaan kadagiti nadumaduma a kolor—berde, rosa, puraw, amarilio, ken dadduma pay. Ti jadeite, iti kasumbangirna, ti mabalin a maymaysa a kolor, wenno mabalin a berde ken puraw, berde ken nangisit, ken uray pay nalabaga wenno dadduma pay a kolor. Ti emerald a berde a jadeite isu ti paborito a maipaay iti alahas itatta.
Bayat ti panangmatmattayo kadagiti pedaso a naiparang, nadlaw ni Jim ti maysa a kasla itsura ti cicada a kape ken berde a jadeite manipud iti dinastia ti Han (206 K.K.P.-220 K.P.).
“Ania ti usar dayta? Dekorasion?”
“Saan,” pinadasko nga inlawlawag. “Ammom, masiguradok a ti igges ti cicada agnaedda iti uneg ti daga iti uppat a tawen ket kalpasanna rummuarda nga agbalin a nataenganen a cicada. Gapuna dagiti Insik idi ugma usarenda dayta a simbolo iti pannakaipasngay manen. Mabayag pay sakbay ti panawen ni Kristo, sinursurotdan ti ugali a panangikabil iti itsura ti cicada a pedaso iti jade iti ngiwat ti natay, isu a pagarupda a manglapped iti
panagrupsa ti bagi. Inaramidda daytoy gapu ta mamatida iti reinkarnasion wenno panagbiag manen ti saan a matay a kararua. Ngem malaksid pay iti dayta, iti panangammo maipapan iti siklo ti panagbiag ti cicada, mabalin a dagitoy ket nalalaingda nga estudiante iti naturalesa, dika kadi pagarupen a kasta?”
Immanamong ni Jim. Nakagtengkami iti maysa a pedaso manipud iti dinastia ti Ming (1368-1644). Dayta ket kas iti itsura ti maysa a bulong a naikitikit manipud iti pedaso ti puraw a nephrite.
“Makitam no kasano ti panangusar ti artist kadagiti pagkapuyan iti bato tapno papintasenna ti obramaestrana?” inimtuodko.
Naannad a kinita ni Jim ket nadlawna ti cicada ken dadduma a marka iti rabaw iti kasla bulong ti itsurana a jade. “Kasla pinagbalinna dagiti babassit a pagkapuyan iti bato a nakaay-ayat nga insekto a mangmangan iti bulong!” kunana. Ti panangilawlawag iti sumaganad nga eksibit ti mangipakita iti daytoy a siuumiso a dayta ti inaramid ti artist.
Sumaganad dimtengkami kadagiti ad-adda a nalalatak idiay museo—maysa a jadeite a repolio ti Insik manipud iti dinastia a Ching nga addaan iti puraw nga ungkay ken berde a bulbulong, nga addaan iti dua a lukton iti tuktokna. Ditoy manen, ti artist nga addaan iti managpanunot a mata inusarna ti gagangay a kolor ti bato a mangpataud iti artena.
Intuloymi pay ket kinitami ti maysa a malukong iti dapuen a puraw a jade manipud iti Hindustan, a ti itsurana ket kasla sabong iti mansanilia ken nakitikitan iti maysa a berso ti emperador ti Ching a ni Ch’ien-lung (1735-96). Ti jade nakaing-ingpis ta ngangnganin agsaragasag. Sumaganad iti dayta isu ti nagsayaatan nga iskrin a buklen iti naingpis a pedaso iti nakapimpintas ti pannakakitikitna a berde a jade a naisaad iti kayo a kuadro. Babaen iti pannakalagip iti kinatangken ti jade ken ti simple nga alikamen a magun-odan, dayta pagsiddaawenna ti isip a mangpanunot iti tiempo ken ti trabaho a nairaman iti panangpataud iti maysa laeng kadagita nga arte.
“Malaksid pay iti nalawagen a kinapintasna, adda pay kadi aniaman a sabali a rason no apay a ti jade ti kanayon a paborito dagiti Insik?” inimtuod ni Jim.
“Nanipud pay idi panawen idi ugma,” inlawlawagko, “ti kapanunotan a Confucian ken Taoist pinagbalinda a pagannurotan ti dadduma a moral a kababalin, ket ti jade ti mamatmatan a kas maysa a mainugot a simboloda. Indayaw ni Confucius dagiti kababalinna iti kastoy a pamay-an: ‘Nalukneng, nalamuyot ken nasileng—kas iti kinalaing. Dagiti ig-igidna ti kasla natadem ngem saanda a makasugat—kas iti kinahustisia. Dayta ti agbitin iti daga—kas iti kinapakumbaba. No mapatik, mangipaay iti nalawag, kumalangiking a timek—kas iti musika. Dagiti gulisna saanda a nailinged ket dayta ti mangnayon iti pintasna—kas iti kinapudno.’ Anian a panangpanunot!”
Agsipud ta ti jade ti mapapati a mangisimbolo kadagitoy a kababalin, dayta ti pagay-ayat ken usaren ti siasinoman nga agtarigagay nga agbalin a ‘naan-anay a naemma a lalaki.’ Isut’ mangisuot kadagiti palawit a jade iti siketna, ket ti kalangiking a pataudenna no isut’ magna ti mangrukod iti addangna. No isut’ mauma wenno kasla naapurado—a dayta ti masapul a liklikan ti maysa a pudno a naemma a lalaki—ti di agtutunos a kalangiking ti mangipalagip kenkuana iti isisiasina manipud iti umiso a kababalin. Mabalin a daytoy ti mangilawlawag iti biddut a kapanunotan maipapan iti ‘di maawatan a taga Dumaya.’ Kinapudnona basta ibilang dagiti taga Dumaya a saan a nasayaat a kababalin ti panangipakita a sipapanayag ti emosionda!
“Mabalinko a busbusen ti intero nga aldaw ditoy,” kuna ni Jim bayat ti panagdardarasmi a limmabas kadagiti galeria iti dalanmi a rummuar, a tumaltalliawkami iti apagbiit kadagiti nakaad-adu a naiparang a paintings, carvings, porcelana ken lacquer ware, ken dadduma pay. “Pagyamanan ti panangpilitmo kaniak nga umay ditoy. Pudno nga inapresiarko ti pannakakitak kadagidiay a napipintas a pedaso ti jade ken ti pannakangngeg kadagiti makaay-ayo nga estoriada.”
[Dagiti ladawan iti panid 24]
Archaic jade cicadas
Jadeite cabbage
White jade brush washer, cicada ken disenio a bulong
[Credit Line]
Ladladawan: Koleksion iti National Palace Museum, Taipei, Taiwan