Nalasatak ti Ilelenned iti Bismarck

MAYSA a nagdakkelan a gil-ayab ti nagpangato manipud iti timon iti barko a Briton a pakigubat a Hood. Kalpasanna adda gil-ayab ti apuy a nagpangato iti mabalin a tallo gasut a metros, isu a nangiruar iti maysa a nangisit nga ulep iti asuk. Bayat ti panagsaknap ti ulep iti langit, dagiti bumegbeggang a rugit matnagda iti baybay.

Idi nawakasanen ti asuk, awanen ti nabati iti 42,000-tonelada a Briton a barko a pakigubat a Hood, ti pagtangtangsit iti Royal Navy. Maysa a bala manipud iti barko a pakigubat nga Aleman a Bismarck ti nakatiro iti pagidulinan kadagiti armas. Gapuna, idi alas seis iti agsapa iti Mayo 24, 1941, iti kosta iti Iceland, nasurok a 1,400 a Briton a marino ti napukaw, a 3 laeng ti nakalasat.

Gayyem man wenno kabusor, awan iti nakasaksi iti daytoy a nakaam-amak a buya ti agtalinaed a di maseknan. Pudno, ti trepolante iti Bismarck, a sadiay ay-aywanak ti maysa a makina a pangtiro a maipaay iti depensa, ket naragsakanda iti panagballigi. Nupay kasta, nadlawko a dadduma kadagiti marino nga adda iti aglawlawko nakaluada bayat ti ilelenned ti Briton a barko. Nakipagriknada kadagiti marino a mapukpukawen ti biagda.

Maat-atake ti “Bismarck”

Iti rabii ti Mayo 18 nakapanawkamin idiay Gotenhafen, itatta panawanmin ti puerto ti Gdynia iti Baltic, idiay Poland. Ti grupo dagiti barkomi ket adda misionna a mangraut kadagiti barko dagiti Alliado iti negosio iti Makin-amianan nga Atlantico. Daytoy ket paset iti “Operation Rheinübung,” wenno ti Rhineland Exercise, isu a paar-aramid dagiti Aleman nga admiral.

Ti mangimatmaton iti misionmi isu ti Admiral iti Fleet Lütjens. Ti banderana isu ti pagtangtangsit iti Navy nga Aleman, maysa kadagiti kabibilgan a barko a pakigubat iti taaw, ti Bismarck. Dayta sukatanna ti nasurok a 50,000 tonelada a danum ket addaan iti trepolante a nasurok a 2,000. Iti pannakaammoda a simrekkamin iti Makin-amianan nga Atlantico, dagiti barko a Briton nagtignayda dua nga aldaw kalpasanna a manglapped iti Bismarck.

Idi impalnedna ti Hood idi Mayo 24, tunggal magun-odan a Briton a barko ti nagtignay a mangipalned iti Bismarck. Iti dayta a rabii ti Briton nga eroplano a pakigubat a Victorious ti nangipatayab iti eroplano a mangatake babaen iti torpedo. Siak ti mangay-aywan iti 20-milimetro a paltog a mausar a pangidepensa iti eroplano a masarakan iti makinkannawan a sikigan iti proa. Agingga ita makitkitak pay laeng dagidiay a Briton nga eroplano a mangsuksukimat iti ngatuen laeng dagiti allon, a direkta a nakasango iti nabileg putokmi. Maysa a torpedo ti nangtiro kadakami ngem bassit laeng ti dinadaelna. Nakatalawkami iti agarup 30 nga oras.

Bayat iti agsapa iti Mayo 26, nupay kasta, maysa a Briton nga eroplano nga agsapsapul ti kabusor nga isu ti Catalina ti nakasarak manen kadakami. Ti eroplano a Briton a pakigubat nga Ark Royal ti nangipatulod kadagiti dua a mangtiro a puersa a nangipatayab kadagiti 13 a torpedos kadakami. Iti daytoy a tiempo ti Bismarck ti natiruan ti dua kadakuada, a ti maysa kadagitoy ti nangdadael iti kasta unay iti timon. Kas banagna, napukawmi ti pannangtengngel iti dalanmi ket nangrugin a nagrikrikoskami iti nagdakkelan a sirkulo. Agpapan pay iti daytoy, mamatiak nga awan ti serioso a banag a mapasamak kadakami. Ngem dagiti simmaruno nga or-oras ti napaneknekan a saan a kasta.

Ti “Bismarck”​—Nalaka a Puntiria

Idi agsapa iti Mayo 27, nalikmutkamin kadagiti Briton a barko a pakigubat. Dagitoy ti pimmutok nga immuna, a pinatuduandakami iti ipapatay ken ti pannakadadael. Natiruankami iti agarup walo a torpedoes ken sumagmamano gasut a bala. Nupay no nagbalinkamin a nalaka a puntiria, ti Bismarck sititibker pay laeng a nagtalinaed iti taaw.

Awanen ti pananginanama iti kasasaad iti barko. Saanen a makapagserbi dagiti lifeboats, ta nakaron ti pannakadadaelda babaen iti maulit-ulit a pannakapaltogda ken ti pannakaatake manipud iti ngato. Ti naan-anay a pannakadadael ti nagarin kadagiti amin a kubierta. Dagiti naregreg a metal naiwaraswaras iti isuamin a lugar. Rumrummuar ti nangisit nga asuk manipud kadagiti nagdadakkelan nga abut iti kubierta. Gumilgil-ayab ti apuy a din malapdan. Adda natay iti isuamin a lugar.

Naiteden ti bilin a panawanen ti barko. Amin dagiti sibibiag naguurnongda iti likud ti barko, a sititibker a naikapet dagiti life jackets ken dagiti barikes iti talged. Maysaak kadagidiay a limmagto iti baybay, a ti angin iti likudanmi ti nangiduron kadakami tapno maliklikanmi ti pannakaitupa iti casco wenno bagi ti barko babaen kadagiti allon. Idi addakamin iti baybay, ti laeng adda iti panunotmi isu ti panaglangoy nga umadayu a sipapartak unay agingga a mabaelanmi tapno saankami a masultop a maipalned bayat ti main-inut a pannakalned ti barko ket mapukawen.

Tallo nga Aldaw a Nagsolsolo Idiay Baybay

Ti grupomi di nagbayag nawarawaran gapu iti daleg ti baybay. Ngangngani agngudon ti aldaw. Awanen dagiti Briton a barko iti igid ti baybay. Iti amin a turong agingga iti makita ti mata, addada dagiti tumtumpaw a rebbek. Idi rabiin ni laengen Hermann, a kaduak a nagtrabaho iti kuarto ti makina, ken siak ti nabati iti danum.

Kimmaro ti daleg ti baybay ket ad-addan a nangangato dagiti dalluyon. Ket kellaat a nabigbigko a napukawkon ni Hermann. Isut’ diakon makita iti sadinoman. Nagammangawak. Malamminak ken mabutbuteng. Nasanaykami a sisasagana a matay a maipaay iti nakayanakan a daga, ngem iti daytoy a kanito ti panangpanunot iti ipapatay kas maysa a bannuar ket saan a pulos a makaawis kaniak. Tarigagayak ti agbiag, uray no agsolsoloak iti tengnga ti agpangato ken agpababa a narurungsot a dalluyon, iti nasipnget a baybay.

Adu a laglagip ti nanglapunos iti isipko. Malagipko ti panagubingko idiay Recklinghausen, maysa a nalamiis nga ili a pagminasan iti Makin-amianan a Rhine-Westphalia. Nalagipko ti ingungotek nga ama, a maysa a minero, ken ni nanangko, ti kabsatko a babai, ken dagiti tallo a kakabsatko a lallaki. Ti pamiliami ket Protestanteda amin, ngem kankanayon a kinuna ni Tatang a dagiti ig-iglesia saanda nga ar-aramiden ti isursuro ti Biblia. Idi nagbalinakon a tin-edyer, napanak nakipagnaed iti pangamaek iti probinsia, ket pinagadalnak iti maysa a kolehio iti agrikultura, isu a nagraduarak.

Idi bimtak ti gubat, nailistaak iti navy idiay Gotenhafen, a sadiay ti nangrugian ti panagsanayko iti militaria. Idi simmakayak iti “Bismarck,” sisiakon ti anak a nabati iti pamilia. Maysa kadagiti kakabsatko a lallaki ti natay iti sakit, ti sabali ti nakapukaw iti biagna iti minas, ket ti sabali pay ti napapatay bayat ti panangraut ti Poland.

Ti lammiis ti nangisubli kaniak iti pudno a kasasaad. Sadiay addaak iti tengnga iti baybay. Nariknak ti kellaat a tarigagay nga agkararag, ta diak kayat ti matay. Gaput’ riningbawannak ti buteng ken ti panagsakit ti amin a bagik, nalagipko ti apongko a baket a nangisuro kaniak iti Kararag ti Apo. Dayta laeng ti kararag nga ammok, ket kankanayon ti panangulit-ulitko bayat iti rabii. Bayat ti panaglabas ti oras, nagpukawen ti butengko ket addan ti kinakalma kaniak.

Ket idi nagbannawagen ti aldaw, naan-anayen a nabannogak. Kimmaro ti dalleg ti baybay ket nagbakuarakon. Kalpasanna, gaput’ nabannogakon, nangrugin a makatuglepak ket kamaudiananna naturogakon. Limmabas pay iti sabali nga aldaw, a naibale-bal-et ti pannagriingko ken ti pannaturogko. Kalpasanna dimtengen ti maikadua a rabii. Idin mawawakon iti kasta unay, dagiti taktakkiagko ken saksakak timmangkendan gapu iti lamiis, ket nangrugin nga agpulikatak. Kasla saanen nga agpatingga ti rabii iti pagarupko.

Rinugiak manen ti nagkararag, a dawdawatek iti Dios a tulongannak a makalasat. Dimteng met laengen ti aldaw, isu a nangiyeg iti maikatlo nga aldaw. Kasla naawananak bassit iti puot, a diakon ammo ti oras, ket iti dayta a kasasaad nangngegko pay laeng ti ungor ti makina sakbay ti pannapukaw ti puotko.

Adda Manen iti Namaga a Daga

Addaak iti maysa a diak mailasin a lugar. Nagin-inut mailasinkon dagiti bambanag, ket nalasinko ti maysa a nars a nagrukob ket ngangngani diak mangngeg a kunkunana: “Nakaturogka iti tallo nga aldaw. Siguradoak a kayatmo ti manganen.” Nagin-inut a nagbalin a nalawag kaniak a sibibiagak pay laeng. Innem nga al-aldaw ti napalabasen: tallo idiay baybay, isu a nakaiyanudak iti nasurok a 121 kilometros sakbay ti panangpidut kaniak ti barko nga Aleman, ken tallo pay nga aldaw nga awan ti puotko idiay ospital idiay La Baule-Escoublac, maysa a pagbakasionan iti kosta wenno Igid ti Baybay Atlantico.

Innalana ti makabulan tapno makasubli ti bagik iti gagangay a kasasaad; naan-anay a bimlongak kalpasan ti tallo nga aldaw a kaaddak iti baybay. Naikkanak iti leave, ket iti dalanko a nagawid idiay Alemania, naammuak a 110 laeng kadagiti nasurok a 2,000 a miembro ti trepolante iti Bismarck ti nakalasat. Kaaduanna ti inalaw ti cruiser a Briton a Dorsetshire.

Ti Isasangpet

Idi makaasidegakon iti pagtaengan, nangrugin a pimmartak ti panagbitik ti pusok. Diak ammo a dagiti autoridad pinakaammuanda dagiti nagannak kaniak a napukawakon iti baybay. Ni tatang ti immuna a nakakita kaniak. Nakair-irut ti panangarakupna kaniak, ket iniggamanna ti rupak babaen kadagiti nakersang nga im-imana ket kinunana: “Anakko, nataykan, ket itan simmublika kadakami!” Isut’ nakalua, ken agsasaibbek, naginnarakupkami. Impannak ken ni nanangko, a nakaidda iti sofa, a paralisado. Gaput’ saan a makakuti wenno makasao, kinuna dagiti bibigna: “Anakko, anakko . . . ” Nagparintumengak iti sikiganna ket nagsangitak a kasla maysa a maladaga.

Bayat dagiti sumaganad a tallo a tawtawen, sinurotko ti padron nga agawid nga adda iti leave ket agsubliak a mapan iti gubat. Kalpasanna, idi Nobiembre 24, 1944, ti regimientok, ti Marine Light Infantry, ket nakayawan dagiti Americano. Nagtalinaedak a nakayawan agingga idi 1947 ket idi nawayawayaanak nagawidak. Uppat nga aldaw kalpasanna natay ni Nanang. Kasla inkagumaanna ti nagbiag iti nabayag bassit tapno makitanak manen sakbay ti ipupusayna.

Idiay Alemania nadlawko dagiti adu a panagbalbaliw. Ti bisin ken ti kinaawan ti pagsapulan adda iti sadinoman. Ti saan a legal a panaglako ti nangtengngel kadagiti tattao. Nakaro unay ti implasion. Ti kinapanglaw isu ti inaldaw a kasasaad iti adu a tawtawen.

Kaadda iti “French Foreign Legion”

Kamaudiananna, idi 1951, nangaramidak iti pangngeddeng a nangimpluensia iti kurso ti panagbiagko kadagiti sumaganad a 18 a tawtawen. Nagluganak iti tren a nagturong idiay Strasbourg, maysa a Pranses nga ili nga adda iti ballasiw laeng iti Rhine manipud Alemania. Sadiay nakikaduaak iti French Foreign Legion. Nasanayak a parachutist ket naibaonak idiay Indochina, a ti agdama-aldaw a Vietnam ket paset dayta.

Idi Hulio 1954 ti regimientok pimmanaw a napan Algeria, a sadiay nakasaganan a maipaay iti gubat iti panagwaywayas. Dakami ti maibaba babaen kadagiti parachute iti isuamin a teritoria, aldaw ken rabii, tapno tumulong kadagiti soldado iti grupo dagiti Pranses. Idi 1957 nasugatanak ket napilitanak nga agnaed idiay ospital iti tallo a bulan idiay Constantine, makindaya nga Algeria. Idi Mayo 1961 ti regimientok naikkat manipud Algeria, ket nagturongkami iti maysa a kabbaro a destinasion, ti Madagascar.

Nabalbaliwan a Panagbiag

Ti biagko idiay Madagascar ti naan-anay nga awan ti pakaipadaanna kadagiti kapkapadasak iti napalabas a 20 a tawtawen. Ngangngani nalipatakon no ania ti rikna ti talna ken ti kinatalingenngen. Idiay Madagascar nangrugi manen nga inapresiarko ti panagbiag. Naaddaanak iti panaginteres iti aglawlawko: ti asul a baybay nga addaan kadagiti pangen dagiti adu ti kolorna nga ikan, ti lokal a plantasion, ken ti natatan-ok a kabambantayan. Ditoy nasabetko ni Marisoa, ti babai nga agbalinto nga asawak.

Idi nagun-odak ti pensionko iti militaria idi 1969, nangibangonkami iti maysa a pagtaengan iti maysa a bassit nga isla iti Nosy-Be, walo a kilometros iti amianan a laud iti kosta wenno igid ti baybay iti Madagascar. Nagnaedkami sadiay iti lima a tawen ngem kalpasanna nagsublikami idiay Francia gapu kadagiti parikut ti pamilia. Nagnaedkami idiay Saint-Chamond, maysa nga industrial nga ili 48 kilometros manipud Lyons.

Di nagbayag kalpasanna, ni Marisoa inawatna ti pannakipagadal iti Biblia kadagiti dua nga agtutubo a Saksi ni Jehova a simmarungkar. Agtugawak iti asideg a kuarto ket imdengak dagiti amin a maibagbaga. Ngem, idi inawisnak ti asawak a makitugaw a kaduada, ibagak kenkuana: “Nakaaramidak kadagiti nakaad-adu a dakes a bambanag. Ammok a dinakto pakawanen ti Dios gapu iti inaramidko kas maysa a soldado.” Sumagmamano a tiempo kamaudiananna intukon ti asawak kaniak ti maysa a Biblia nga Aleman, ti pagsasaok, ken nanggun-od iti maysa a suskripsion iti Pagwanawanan para kaniak.

Ngem sistematiko a nagkedkedak a tumabuno kadagiti Nakristianuan a gimgimong, a pagarupek a dagiti laeng tattao a nakaaramid iti nalag-an a basol ti mabalin a tumabuno kadakuada wenno makaasideg iti Dios iti kararag. Nupay kasta, impapilit ni Marisoa a kuyogek iti selebrasion ti Pananglaglagip iti ipapatay ni Kristo, a maaramid iti maminsan iti tinawen. Kamaudiananna immanamongak, a pinagkarik a saannanto nga ipalpalagipen ti tema apaman a makaawidkamin iti pagtaengan. Kaskasdi, masapul nga aminek a nasair a naimbag ti nakemko babaen iti nabara a panangawat a naawatko iti dayta a rabii.

Nanipud idin, maisuppadi iti amin a panggepko, kaduakon ti asawak a napan kadagiti gimgimong idiay lokal a Kingdom Hall. Apay? Agsipud ta mariknak a nasayaat ti riknak no kaduak dagitoy a tattao. Naawisak iti nabara nga ayatda iti maysa ken maysa ken iti sursuroda, a naibatay iti Biblia. Inawatko ti maysa a panagadal iti Biblia, ket idi 1976 ti asawak ken siak insimbolomin ti dedikasionmi ken ni Jehova babaen iti bautismo iti danum. Kalpasan dayta, saanko unayen a pampanunoten dagiti napalabas a kapkapadasak, ket binusboskon ti tiempok iti panangtulong kadagiti dadduma a mangammo kadagiti kinapudno iti Biblia. Gapuna, buyogen iti panangpanunot iti panangpalawa iti trabaho a panangasabatayo, nagsublikami idiay Madagascar idi 1978.

Mammano dagiti kalkalsada ken agaaddayuda kadagiti dadduma a paspaset iti isla, ngem siraragsak a magnakami iti natapuk a daldalan, ta ammomi nga apaman a makagtengkami iti destinasionmi, addadanto dagiti adu a dumngeg. Magnakami iti manipud sangapulo agingga iti sangapulo ket innem a kilometros iti inaldaw iti kapudot a nasurok a 40° C. No dadduma no makagtengkamin iti pagtaengan, awanen ti nagyan ti tianmi ken dagiti bag a pagikkanmi iti libro! Iti uneg ti tallo a bulan nakaipaimaak iti sangaribo a liblibro, ken nakatulong iti sumagmamano a tattao a makiraman iti pammatimi. Daksanggasat, masapul a panawanmi iti Madagascar idi 1982 gapu iti parparikut iti salun-at, ket nagsublikami idiay Francia.

Dagiti pagam-amkan a napadasak no dadduma ti kaskasdi a mapampanunotko pay laeng. Ngem ammok a dumtengton ti tiempo a dagita a pakalaglagipan, agraman dagidiay a nakarikrikut nga al-aldaw ken rabii a binusbosko bayat ken kalpasan ti ilelenned iti Bismarck, saankonton a malaglagip. Ti kari ni Jehova matungpalton: “Ta adtoy mamarsuaak kadagiti baro a langlangit ken baro a daga ket dagiti immuna a bambanag didanto malagipen, a didanto mapanunoten.”​—Isaias 65:17.​—Kas insalaysay ni Wilhelm Wieck.

[Ladawan iti panid 13]

Ti asawak ken siak nga agkadua nga agbasbasa iti Biblia

[Picture Credit Line iti panid 10]

Ladladawan: Bundesarchiv, Koblenz, Alemania