Panagliday: Adda Amin iti Panunot ti Maysa?
TI LALAKI nagliday apaman a rinugianna ti nangtarimaan iti 200-tawenen a pagtaenganna. Saan a nasayaat ti pannaturogna ket nadlawna a karkarna a marigatan iti panangikagumaanna a manglagip. Pampanunoten ti pamiliana no ti balayna ket pinagbalayan ti dakes nga espiritu! Nadlawna a ti kadadaksan a sintomasna, nga iramanna ti sakit ti tian, ti sumaruno kadagiti panawen iti panangikkatna kadagiti daanen a pintura iti kaykayo a naikapet iti uneg ti balay. Maysa a doktor ti nakaammo a ti pannakasabidong manipud iti buli iti nagtutuon a daan a pintura a karkarusenna ti nangpataud iti panaglidayna.
Wen, no dadduma, uray pay dagiti makasabidong a bambanag ket mapabasolda iti panagliday. Kinapudnona, mabalin a masdaawkayo a makaammo a ti panagliday ti mabalin a matignay babaen iti adu a pisikal a makagapu.
Sumagmamano a tawenen ti napalabas dagiti managsirarak ti siaannad a nangusig kadagiti 100 a tattao a naawat iti maysa nga ospital iti siudad nga addaan kadagiti sikiatriko a parparikut, agraman ti panagliday. Iti 46 kadagitoy a kaso, dagiti emosional a sintomas ti masarakan a direkta a mainaig iti pisikal a saksakit. Sigun iti report iti American Journal of Psychiatry, idi naagasan dagitoy a pisikal a saksakit, 28 “ti nangipamatmat iti kasta unay ken napartak a pannakaikkat dagiti sikiatriko a sintomasda,” ket 18 ti “simmayaat iti kasta unay.”
Ti paset iti pisikal a sakit iti panagliday, nupay kasta, ket nakarikrikut. Ti kapadasan dagiti adu a dodoktor ket ti malidliday a pasiente ti mabalin met nga addaan iti pisikal a sakit a saan a mapabasol iti panaglidayna no di ket dayta ti agbalin a sentro iti pampanunotenna. Kaskasdi, ti adda iti likudan dayta a panagliday ti masapul a mataming ken maagasan.
Nupay no dadduma a pisikal a saksakit ti mabalin a mangpataud wenno mangpakaro iti emosional a saksakit, dagiti sikiatriko a sintomas ti mabalin met a mapataud kas resulta iti napalabasen a sakit. Kas pangarigan, kalpasan ti kangrunaan a pannakaopera, nangnangruna iti puso, dagiti agpapaimbag pay laeng a pasiente ti ngangngani kanayon nga agliday. No maimbagandan, gagangay a mapukawen ti panagliday. Ti pannakaparigat ti bagi gapu iti nakaro a sakit ti mabalin met a mangpataud iti panagliday. Mainayon pay, ti pannakagun-od iti allergy gapu kadagiti dadduma a taraon wenno dadduma a sustansia ti mabalin a mangpataud iti nakaro a panagliday kadagiti dadduma a tattao.
Ti pannakatawid ket maysa met a banag a makagapu no ti maysa ket makapataud kadagiti dadduma a kita iti panagliday. Nasaksakbay pay itoy a tawen, dagiti managsirarak inyanunsioda ti pannakasarak iti natawid a genetiko a depekto a patienda a mangipaay kadagiti dadduma a tattao iti nakaro a panagliday.
Mainayon pay, dadduma a medikal nga eksperto ti agkuna a manipud 10 agingga iti 20 porsiento kadagiti baro nga inna ti makapadas iti nakaro a mailasin iti klinika a panagliday. Dagiti managsirarak dida umanamong, nupay kasta, no ti panagbaliw ti hormone a manaig iti panagpasngay wenno ti emosional a rigat iti kinaina ti mangiyeg iti sakit. Dagiti nabiit pay a nasarakan ipamatmatna met a sakbay ti panagkadawyan ken ti panagtomar iti pildoras a panangtimbeng ti panagsikog ti mabalin a mangpataud iti panagliday kadagiti dadduma a babbai.
Ti agdama a panagsirarak ipalgakna met a dadduma a tattao ti agparang nga addaan kadagiti siklo ti rikna a panapanawen, a matuktukoy a kas Seasonal Affective Disorder. Dagita malidayda unay bayat ti otonio ken iti kalam-ekna. Bumannayatda ket kaaduanna nalabes ti pannaturogda, umadayuda kadagiti gagayyem ken pamilia, ken makapadasda iti panagbaliw iti ganas a mangan ken ti panagpili iti taraon. Ngem iti primavera ken kalgaw, naragsakda, aktibo, ken naparagsit, ken kaaduanna a dagitoy nasayaat ti panaggunggunayda. Dadduma ti naballigi a naagasan babaen iti kanayon a panangusar iti artipisial a silaw.
Gapuna ti panagliday ket saan a kanayon nga ‘adda iti panunot.’ Ngarud, no adda ti naliday a rikrikna, nasken ti pananggun-od iti naan-anay a medikal a pannakasukimat. Ngem ania ngay no awan ti pisikal a makagapu a masarakan?
[Kahon iti panid 6]
Dadduma a Pisikal a Makagapu iti Panagliday
Ti medikal a panagsirarak innaigna dagiti sumaganad a bambanag iti pannakapataud ti panagliday kadagiti dadduma a tattao:
Makasabidong a metal ken kemikal: buli, mercury, aluminum, carbon monoxide, ken dadduma nga insektisidio
Kurang a sustansia: dadduma a bitamina ken dagiti nasken a mineral
Makaakar a saksakit: tesis, mononucleosis, viral pneumonia, hepatitis, ken trangkaso
Saksakit iti endocrine-system: sakit iti thyroid, Cushing’s disease, hypoglycemia, ken ti diabetes mellitus
Saksakit iti central-nervous system: multiple sclerosis ken Parkinson’s disease
Ag-agas a “pagraragsakan”: PCP, marihuana, amphetamines, cocaine, heroin, ken methadone
Resita nga ag-agas: barbiturates, anticonvulsants, corticosteroids, ken dagiti hormones. Dadduma nga agas a mangagas iti alta presion, arthritis, saksakit ti puso, ken dadduma pay a sakit ti isip
(Pudno unay, saan amin a kakasta nga agas pataudenda ti panagliday, ket uray pay no adda peggad, gagangay a bassit laeng a porsiento ti apektaranna kadagidiay nga agusar iti droga iti sidong ti umiso a panangaywan ti mangngagas.)