Apay a Dadduma Nauyongda ket Dadduma Naamoda

Kadagiti nabiit pay a bulan nakaaramid dagiti pit bulls ti ulo dagiti damdamag idiay Estados Unidos. Isudat’ mapagbutbutngan dagiti adu kas dagiti aso a manangatakar, mangbalda, ken no maminsan mangpapatay kadagiti tao. Nainkasigudan kadi a nauyongda, wenno dagiti nauyong nga appo ti mamagbalin kadakuada a nauyong? Dagiti kadi aso ti nauyong wenno naamo babaen iti panangpapuli wenno babaen iti panangsanay? Nalabit daytat’ kas kadagiti tao, ti kumbinasion dagitoy a bambanag ti mamagbalin kas iti kasasaadda.

TI REKORD ti mabasa a kasla awan sardayna a demanda kadagiti pit bulls. Idiay California ti dua ti tawenna a ni James Soto ket pinandagan ti pit bull ti kaarrubada ket kinagatna ti rupa ken tengngedna aginggat’ natay. Idiay Florida maysa a pit bull ti nagkarayam agingga idiay indayun ti matmaturog a maladaga ket pinapatayna dayta. Idiay Georgia tallo a pit bulls ti nangpapatay ti uppat-tawenna nga ubing a lalaki idi isut’ nagna a bimmalasiw iti paraangan ti kaarrubada. Maysa a 16-bulan nga ubing a babai idiay Oklahoma ti nagna nga immasideg iti nakawaran a pit bull​—a taraken ti pamilia​—ket natay gapu iti nakaro a pannakasugat iti karabukobna. Idiay Michigan ti 20-bulan a Kyle Corullo, bayat nga agay-ay-ayam idiay likudan ti balay ni apongna a baket ti inatakar ti maysa a pit bull. Babaen ti panangliklikna iti ina ti ubing, inguyguyodna ti ubing a lalaki iti bakante a lote ket isu ti nangkigtot kenkuana agingga ken patay. Maysa a pit bull a mangbambantay iti apit a marihuana idiay California ti nangkagkagat iti dua ket kagudua ti tawenna nga ubing a lalaki agingga a natay. Maysa a taraken ti pamilia idiay Harlem ti nangrumek ti ulo ti dua-bulan a maladaga. Awan pakpakdaar, maysa a taraken a pit bull ti nangbuelta ken ubing a Melissa Larabee ket pinapatayna babaen ti maysa a mangrumek a kagat iti karabukobna.

Dagiti natataengan ket nagbalinda met a biktima. Maysa a 67-años a katulongan a nars idiay Kansas ti naatakar idiay paraanganda, a ti bagina ti nakagkagat, ken nalekkab ti yan ti buokna. Dagiti dua a pit bulls ti nasanayda a mangraut iti asinoman nga addaan igam​—ti babai ti addaan ti nalukot a periodiko iti imana. Ti babai ti natay idiay ospital. Idiay Ohio maysa a 67-años a retiradon a doktor ti pinapatay dagiti dua a pit bulls iti maysa a panangraut a nagpaut iti 25 minutos. Maysa a pit bull ti nangraut iti maysa a lalaki nga awan panggedanna bayat nga isut’ agbuybuya kadagiti loses idiay Rochester, Nueva York. Isut’ natay idiay ospital.

Kuna ti Humane Society ti Estados Unidos a nanipud 1983, dagiti pit bulls ti nakapapatayen ti 21 kadagiti 29 a tattao a pinatpatay dagiti aso​—72 porsiento ti napapatay babaen iti 1 porsiento kadagiti aso ti nasion. Ni Randall Lockwood, nga eksperto iti Humane Society maipapan kadagiti narungsot nga aso, ti nagkuna: “Dagitoy nga an-animal ket agbalinda kas aso a buaya. Addaanda ti nangisit ken nadara a historia.

Kalpasan ti pannakapasardeng ti panangbanniit kadagiti toro ken panangbanniit kadagiti oso idiay Inglatera idi 1835, dagiti minero ti carbon idiay Staffordshire ti mangpaadu kadagiti asoda a maipaay ti panaglalaban ti aso. Dagiti pit bulls itatta ti mangtunton ti lineada agingga iti dayta a tiempo​—gapuna ti agdama a naganda ket, American Staffordshire terriers. Maaw-awaganda met ti American pit bull terriers.

Babaen kadagiti ababa, maskulado a bagbagi ken napipigsa a sangi nga addaan kapigsa ti panangkagatna a 130 kilogramo por kuadrado centimetro, dagiti pit bulls ti napipigsa a panglaban a makina. Masansan a mangrautda a siuulimek, nga awan pakasulsulbogan ket ikagatda dagiti sangida iti biktimada iti kasla panangpetpet ti maysa a turno ket manggunggonda ken mangpisangpisangda kas maysa a pating. Adu kadagiti biktima isuda met laeng dagiti miembro ti pamilia. Ngem maysa nga entusiastiko a makinkukua kadagiti tallo a pit bulls ti mangdaydayaw kadakuada kas ‘nasungdo ken agbalinda a nasasayaat a taraken, nangnangruna kadagiti pamilia nga addaan ubbing.’ Nupay kasta, maysa kadagiti nasungdo a tarakenna ti nangikagat ti ngipngipenna iti takkiagna ket isut’ nangikabil kenkuana idiay ospital iti tallo nga aldaw.

Idi napan a tawen dagiti agbuybuya iti nasional a telebision iti damdamag iti rabii naimatanganda ti nauyong a pannakaraut ti opisial a manangkontrol iti an-animal idiay Los Angeles a ni Florence Crowell. Maysa a pit bull a napanaganan Benjamin ti limsot iti iskrin a ruangan ti balay ket rinumekna ti maysa kadagiti im-imana ken nakarot’ panangdadaelna iti daydiay maysa. Ti animal ti napagsanud ngem kalpasanna dimmarup manen ket kinagatna ti babai iti kannigid a susona. Ti babai napan idiay balay tapno imbestigarenna ti immun-una a panangraut ti aso. Ni Crowell ti naospital iti lima nga aldaw. Ti ladawan ni Benjamin ti nagparang iti panid 23, a naipupok idiay Los Angeles Department of Animal Regulation. Maysa a kriminal a darum iti iraraut nga addaan makapapatay nga igam ti naiyuli kontra iti makinkukua ken ni Benjamin.

Kadagiti napalabas a sumagmamano a tawtawen, ti listaan dagidiay madundunor gapu iti iraraut ti pit bull ti nakagtengen iti rinibo. Gapu iti daytoy, dagiti makinkukua ti mangibulbulosen ti ginasgasut kadagiti tarakenda a pit bulls kadagiti lansangan wenno iyawatda ida kadagiti pagtaengan ti an-animal a maipaay iti pannakadadaelda. Adu kadagiti makinkukua ti mamati a saandan a natalged, ket dagiti dadduma madida nga irisgo ti pannakaidarum gapu iti kababalin dagiti asoda. Dadduma kadagiti manangiseguro madidan a saklawen dagiti pit bulls, Dobermans, wenno dagiti German shepherds.

Nupay ni Randall Lockwood aw-awaganna dagiti pit bulls kas “dagiti aso a buaya,” kinunana met: “Ti nakalkaldaang a banag a ta saan amin dagitoy nga aso ket napeggadda. Saan a kasla daydiay tunggal pit bull ket maysa a bassit a time bomb nga agur-uray ti panagbettakna.” Ket siempre saan a kasta ti gayyem nga aso ti maysa a bunggoy dagiti ub-ubbing kadagiti kadaanan a komedia nga Our Gang! Daytat’ maysa a pit bull a nanaganan Pete, nga addaan nangisit a sirkulo a nanglikmut iti maysa a matana.

Gagangay kadagiti manangidepensa ti pit bull isu ni Sara Nugent iti Houston, Texas. Isun ti nagipapasngay ken nangtaraken kadakuada iti 22 a tawtawen. “Ti problema ket saan a kadagiti aso, no di ket kadagiti makinkukua,” kunana. Nupay kasta, kinunana, a “daytat’ narigrigat nga aso a padakkelen ngem kadagiti dadduma, ket saan a tunggal maysa ti rebbeng a maaddaan ti maysa.” Ni Andy Johnson iti United Kennel Club kunana: “No padakkelenyo dagiti pit bulls kas ti rebbengyo, maaddaankayo ti maysa kadagiti kasasayaatan a taraken a mapanunotyo.” Ni Roy Carlberg, ti ehekutibo a sekretario ti American Kennel Club, ti ad-adda a naannad. Kunana a ‘dadduma kadagiti pit bulls ti natimbengda a naan-anay, bayat a dagiti dadduma saanda a mamedmedan ti narungsot a nemnemda ken kinapigsada.’

Ni Samuel McClain, a dati nga imbestigador para ti SPCA (Society for the Prevention of Cruelty to Animals) idiay Philadelphia, pinatalgedanna ti panangmatmat ni Nugent maipapan ti panangpabasol iti makinkua: “Adda ti maysa a baro a tipo ti pit bull nga um-umay​—nadawel, narungsot, di makontrol. Maibagayo dayta babaen kadagiti nagnaganda​—Homicide, Switchblade, Crazy Pete. Mangpataudda babaen iti panangpapuli idiay aw-awagantayo a loko nga as-aso, ti ama ken ti anakna a babai, ti ina ken ti anakna a lalaki.” Saan laeng a ti panangpapuli ti nangdadael iti aso no di ket kasta met ti panangsanay nga al-alaenda. Seisenta por siento kadagiti 3,000 a pit bulls idiay Philadelphia ti maus-usar iti panaglalaban ti aso. Tapno pagbalinen ida a nauyong kabayatan a babassitda pay, dadduma ti maik-ikan kadagiti kuting ken babassit nga aso a pisangpisangenda.

Ti panaglalaban ti aso ket iparit ti linteg kadagiti amin a 50 nga estado ket maysa a nadagsen a krimen kadagiti 36, ngem ‘makakitakayo ti panaglaban ti aso iti aniaman a ngudo ti lawas iti aniaman kadagiti 50 nga estado,’ kuna ni Eric Sakach iti Humane Society idiay Sacramento, California.

Dagiti pit bulls nagbalinda a Ti Aso nga agpaay kadagiti baliodong iti lansangan. Ti kinaawan talgedda ti agkasapulan iti macho a panangpapigsa a maalada manipud kadagita nga an-animal nga inaramidda a nauyong. Ti nauyong nga animal ket kasla kanayonan ti bagida​—“Napigsakami, didakam bibiangan!” Dagiti tin-edyers idiay Chicago ken Philadelphia pagpaspasikatda dagiti narungsot a pit bulls da kas ti panangipakpakitada iti sortapluma wenno paltogda. Dagiti aglaklako iti droga kadagiti lansangan kadagitoy ken dadduma pay a dadakkel a siudad ti mangikadkadua kadagitoy nga aso kadakuada, nga addaan nagnagan kas ti Murder, Hitler, ken Scarface. Kadagiti natadtad ti asero a kuliarda isu ti nakailemmengan dagiti cocaine ken ti ganansiada iti aldaw. Dagiti miembro ti barkada ti motorsiklo ilemlemmengda dagiti drogada iti baba dagiti balay ti aso iti tarakenda a pit bulls.

Naar-aramiden dagiti krimen a dagiti pit bulls naus-usarda kas igam. Idi maysa a lalaki idiay New Jersey binilinna ti tarakenna a pit bull a mangatakar ti polis, isut’ naidarum nga agig-iggem ti makapapatay nga igam. Idi ni mannanakaw a Shabu Cooper minandaranna ti tarakenna a pit bull a mangatakar ti maysa a polis, isut’ naidarum iti panagusar iti maysa a makapapatay nga armas. Maysa a lalaki idiay Michigan ti naidarum iti panangkabil babaen ti makapapatay nga igam idi ti tarakenna a pit bull inatakarna ti maysa a 12-años a babai.

Sumagmamano a munisipio ti nangiparit kadagiti pit bulls babaen iti linteg. Dagita nga ordinansa a nangpuntiria ti espesipiko a puli, nupay kasta, ti saanda a naitandudo iti korte. Dagiti linteg a mamagbalin nga espesipiko “kadagiti narungsot nga aso” ti ad-adda nga agbalin. “Dagiti epektibo a narungsot nga aso a linteg ti kasapulan a maaramid,” kuna ni Sherl Blair iti beterinario nga eskuelaan iti Tufts University. Total, ti pit bull ket saan nga isut’ kakaisuna nga agresibo nga aso a mangat-atakar iti tattao. Dagiti German shepherds, Dobermans, Rottweilers, Akitas, ken chows mapabasolda met. Ken rinibo kadagiti pit bulls, no umiso ti pannakataraken ken pannakasanayda, ti inosenteda.

“Pudno unay, kadagiti responsable a pamilia,” kuna ti maysa nga artikulo ti Wall Street Journal, “dagiti pit bulls agbalinda a nasasayaat a taraken. Ti kinagarawigawda ti nalaka a patauden a kas ti aniaman iti dadduma a puli. Bassit ti dutdotda a mairegregreg ken nalakada a pukisan. Ken maikuna met a dagiti pit bulls agbalinda a nasayaat nga aso a managbantay.”

Iti daytoy pannakadakamat dagiti aso a managbantay ti mangpataud ti saludsod kadagiti mangpampanunot iti maysa nga aso kas manangsalaknib ti pamilia. Ania koma a kita dayta? Maysa a propesional a manangsanay ti aso ti napagsaludsodan maipaay kadagiti maisingasingna.

Ania a kita ti aso ti mairekomendaryo a mangsalaknib ti pamilia?

“Umuna, palubosandak a mangibaga iti daytoy a punto nga adu a tattao ti agpampanunot sigun iti nasanay a manangatakar nga aso wenno guardia nga aso. Dagita nga aso napeggadda a maadda iti pagtaengan. Nasanayda nga agbalin a suspetsuso ken nasiglatda nga agtignay. Kaiyariganda ti pannakaadda ti paltog iti uneg ti balay​—ti bungana ti ad-adda a trahedia ngem pannalaknib. Masansan, dagita nga aso ti mangdunor wenno mangpapatay pay kadagiti ubbing iti sangakaarrubaan, ket no maminsan dagiti pay kameng ti bukodda a pamilia. Ket no ti asoyo ti addaan pannakasanay a mangraut ken adda kinagatna, maikabilkayo iti serioso a gulo. No maiyeg dayta iti korte, mabalin a dakayo ti manungsungbat. Nakapuy ti panagkita ti korte kadagiti aso a masansanay a kumagat. Ti nasanay nga aso a mangatakar wenno agbantay iti balay ti saan a nainsiriban.

“No naikeddeng ti pamilia ti mangala iti aso a pangsalaknib, adayu a nasaysayaat no panunotenda daydiay maaw-awagan mangalerto nga aso​—daydiay maysa a mangalerto kadakayo iti gulo ken mangted iti alarma. Ti kasayaatan nga aso nga agpaay iti daytoy isu daydiay dakkel nga addaan iti nabangag a panagtaol a kasla nakauy-uyong ken mangkigtot kadagiti manangloob, ngem ti aso saan a nasanay a kumagat. Ti kasta nga aso ket nasayaat a mananglapped, kaskasdi saan a peggad iti pamilia wenno kadagiti kakaarruba.”

Nasken aya nga usigen ti nemnemna?

“Ti nemnemna ti masapul a maikuenta. Adda ti dakkel a potensial a pagdumaan ti maysa nga aso iti sabali, uray no agpadada a puli. Dagiti German shepherds a mausar a kas aso a mangigiya ket mapataudda gapu iti nemnemda. Kasapulan nga isuda ti nalumanay nga aso, naannad nga aso, dagiti aso a mausar iti aglawlaw dagiti adu a nagduduma a tattao. Ti naiduma a nemnem ti kasapulan iti German shepherd a masanay kas manangatakar nga aso​—suspetsuso, natured, agresibo. Ti mangalerto nga aso ti rebbeng nga aggapu iti nagtengngaan​—nabiag ngem saan unay nalaka a makigkigtot, kalmado ken steady ngem saan a managbabain.

“Ti kunak nasaysayaat met no alaen ti aso kas maysa nga oken, lalaki wenno babai​—ti babai ti masansan a nalaklaka a tenglen. Bay-anyo a dumakkel a kadua ti pamilia. Iti kasta mariknananto a ti pamilia ket agpaay kenkuana. Daytat’ pamiliana, ken bayat nga isut’ dumakdakkel, isut’ agbalin a manangsalaknib iti dayta. Nasken met nga ikkan iti sumagmamano a panagsanay iti panagtulnog. Isu ti sursuruan ti sumagmamano kadagiti pamunganayan a bilin, kas ti Stay, Sit, Heel, Come, ken Down. Mangrugi bayat nga isu ti ubing pay, agarup agedad ti walo a lawas. Iti dayta nga edad isu ti nalaklaka a masanay iti kayatyo ken naan-anay nga agpannuray kadakayo ken magagaran iti panangakseptar ken pammadayawyo.”

Ti ngay maipapan ti panangkorehir, no kasapulan?

“Ti kumbinasion ti panangkorehir ken pananggunggona ti ad-adda nga epektibo ngem ti basta panangkorehir laeng. Ti aso ti maidaydayaw a maipaay iti nasayaat a kababalin, ket maigiddan iti dayta isu met ti makorehir kadagiti dakes a kababalin. No kunaek makorehir, diak kayat a sawen ti panangpasakit. Dayta ti panangkorehir babaen iti sao, kas ti ‘No! Bad dog!’ Mariknananto ti saanyo nga iyaanamong manipud tuno ti bosesyo. Pabilgen ti nasayaat a kababalin babaen kadagiti gunggona​—saan a kadagiti babassit a taraon no di ket ti pammadayaw bayat ti panangap-apros wenno panangtapik. Nasaysayaat dayta ngem ti panagunget. Ket dikay us-usaren ti nagan ti asoyo no mangdisiplinakayo​—dusdusaenyo ti kababalinna, saan nga isu.”

Itan, agsublitayon, kadagiti saludsod a napataud iti pangrugian daytoy nga artikulo. Pudno unay ti panangtaraken saanna nga apektaran ti nemnem dagiti aso ken ikeddeng nga antimano ti kinaagresibo ken ti kinaamo. Ngem ti aglawlaw dakkel met ti magapuananna. Ti naalumamay a panangtrato paluknengenna ti kinaagresibo ken pabilgenna ti kinaamo. Ti nauyong a panangtrato ti mangpalanlan ti natural a kinaagresibo ken dadaelanna ti espiritu ti naamo a kababalin ti aso. Ti isu met laeng a puli ti mabalin a padakkelen ken sanayen a mangiturong iti bulsek wenno mangraut iti manangloob. Ti kumbinasion iti naikasigudan a kababalin ken ti panangtaripato ket umub-obra. Ngem ti pamunganayan a kababalin ti aso ti kanayon nga adda ket, iti sidong dagiti dadduma a kasasaad, mabalin a dayta ti agparang. Ti narigat a kasasaad ti mabalin a mangparasuk iti agresibo a kapanunotan a di manamnama wenno pagbalinenna ti nakaam-amo unay nga aso a sumuko idinto a rebbengna koma a salakniban ti pamiliana.

Maysa a pammalagip a sao maipapan kadagiti pagbutbutngan iti panaglalaban ti aso: Maysa a panatiko iti panaglaban ti aso kunana maipapan kadagiti tarakenna a pit bulls a “ti pannakidangadang isu ti anges ti biag kadakuada.” Imparipiripna a ti panangipalubos kadakuada a makidangadang saan a kinauyong no di ket kinamanangngaasi. Matayda a naragsak, a napnuan ti panagbiagda, nga ar-aramiden ti nakapataudanda ken nakasanayanda nga aramiden, kunana. Iti panangsalimetmet iti daytoy karkarna a rikna, ti maysa pay a naulpit a manamati iti saan a legal a panaglalaban ti aso inaramidna daytoy agmauyong a komento: “Dagiti asok matayda a nakangato ken agkalkalawikiw ti ip-ipusda.”

Matayda met a natuktukkol dagiti tultulangda, a dagiti lapayagda napisangpisang, agraman lasagda, ken agay-ayus darada. Ti laban ti agpaut manipud maysa aginggat’ tallo nga oras. Makilabanda agingga ken patay. Innayon ni Randall Lockwood daytoy nakalkaldaang a kasasaad: “Saanen a mailibak ita kadagiti aso a rummuarda manipud iti abut ket atakarenda dagiti agbuybuya. Dadduma kadagiti imbestigadortayo ti nakakita iti dayta.” Ni sheriff Blackwood iti San Diego ti nagkuna: “Nakitkitami idan, agpadpada dagiti umuna a saksaka ti narimrim-it, a pilitenda dagiti bagbagida iti arena tapno lumaban.” Gapuna matay kadi dagitoy nga aso a dagiti ipusda ti nakangato ken agkalkalawikiw?

Ti kinamaingel ken pigsa dagiti pit bulls ti nakaskasdaaw. Anian a makarimon, anian a nagladingit, a ti kasta a kinamaingel ken kinapigsa ti maikabil iti kasta a nauyong ken awan asina a panangusar​—dagiti aso naaramidda a nauyong babaen kadagiti nauy-uyong pay a tattao! Kamaudiananna, binabalaw ni Lockwood daytoy a kinamauyong ken dagiti ibungbungana: “Ti panaglalaban ti aso ket isu ti kadadakkelan a panangballikug iti naisangsangayan a relasion nga adda iti nagbaetan dagiti tattao ken dagiti aso. Daytat’ panangikabkabil dagiti tao kadagiti aso iti di maaw-awatan a kinaulpit. Ket itan daytat’ namagbalin kadagiti aso a mangpappapatay kadagiti tao.”

Itan mangrugikayon a mangpanunot, dagiti kadi pit bulls ti nakaaramid ti ad-adu a pakadangranan kadagiti tao, wenno dagiti tao ti nakaaramid ti ad-adu a pakadangranan dagiti pit bulls? Anian a maiyanatup dagiti sasao ti Biblia idiay Proverbio 12:10: “Ti nalinteg a tao ipatpategna ti biag ti animalna, ngem dagiti nadungngo a kaasi ti nadangkes nadawelda.”

[Blurb iti panid 24]

“Dagitoy nga an-animal agbalinda kas aso a bubuaya”

[Dagiti ladawan iti panid 23]

Ni nauyong a Benjamin . . .

[Credit Line]

Siudad ti Los Angeles, Department of Animal Regulation

. . . ken ni naamo a Neha

[Dagiti ladawan iti panid 26]

Ngato: Siberian husky

Kannawan: Akita

Adayu a kannawan: Samoyed