Kew Gardens—Sentro ti Panagiyakar ti Mula iti Lubong
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! iti Britania
BABAEN ti panangparmekna iti gagangay a panagamakna iti kinangato, ti horticulturist a ni Simon Goodenough, manipud Londres, Inglatera, ti nakasarak iti bagina iti nasulinek nga isla ti Sud Atlantico iti St. Helena, a nakaan-annad nga umul-ulog babaen iti tali iti sanguanan ti maysa a rangkis. Idi agangay, nagtengnan ti kalatna ket nakain-inayad nga inikkatna ti maymaysa nga especimen iti mammano a kita ti kayo a daisy manipud iti sikigan ti rangkis. Daytoy a ngangngani mapukawen a kayo ngarud ket nangrugin ti 11,000 kilometros a panagbiahena nga agturong idiay Inglatera a maipaay iti naannad unay a panangaywan.
Ti mula nagsayaatan ti panagdakkelna iti inawatna a pannakatrato idiay Inglatera ta dayta ti nangrugin nga umadu. Dayta ti naisubli idiay St. Helena, ket dua a tawen kalpasanna ti maymaysa a mammano a mula ket nagbalinen a rinibo, a tumultulong a mangbalbaliw a naan-anay iti parikut ti isla a panagreggaay.
Daytoy ket maysa laeng kadagiti adu a panagballigi ti panagiyakar ti mula nga inaramid ti Royal Botanic Gardens iti Kew, idiay Londres, Inglatera. Ngem, mabalin a panunotenyo, apay nga ipatulod daytoy a mula iti nakaad-adayo? Ania ti naisangsangayan unay maipapan kadagiti minuyongan idiay Kew?
Dagiti Minuyongan a Maipaay iti Siensia ken Pagragsakan
Ad-adu pay ngem maysa a milion a bisita ti umay idiay Kew iti tinawen tapno tagiragsaken ti panagbisita iti 117 hektaria a naurnos a minuyonganna. Aniaman ti panniempo, ti angin ket napnapno kadagiti makabang-ar nga ayamuom dagiti adu a kita ti mulmula. Dagiti nabnabiag a koleksion a nasurok a 40,000 a nadumaduma a kita iti mula ti mamagbalin iti Kew Gardens a matmatan dagiti dadduma a kas ti kasasayaatan a botanikal a minuyongan iti lubong. Ngem saan laeng a ti kinapintas ti adda iti Kew Gardens.
Ammoyo kadi a maysa kadagiti kangrunaan nga akem ti botanikal a minuyongan isu ti edukasion iti publiko? Apay, ti Kew ket nadeskribir a kas “maysa nga unibersidad a ti librona ket dagiti sabsabong”! Kasano a nangrugi daytoy a botanikal a gubuayan iti panagsursuro?
Nanipud pay idi agtengnga iti maika-18 a siglo, idi ni Augusta, ti Matrona a Princesa iti Wales, nangtaripato kadagiti minuyonganna iti dagana iti igid ti karayan Thames idiay Richmond, ti Kew ket nagbalinen a sentro iti panaginteres iti horticulture. Ngem nangnangruna nga agyamantayo ken Sir Joseph Banks (1743-1820) a nagbalin a nalatak ti Kew Gardens. Inorganisarna ti nagdakkelan a proyekto a panagurnong ti mula, ket manipud Londres, nagbiahe dagiti botanico iti lubong a mangsapul kadagiti especimen dagiti mulmula ket isangpetda a maipaay iti pannakaklaseda. Ti resultana? Ti Kew ket addaan ti kaaduan a koleksion dagiti nagango ken napitpit a mulmula iti lubong, a dagiti salansanna ti naglaon kadagiti detalye dagiti 6,500,000 a mulmula.
Dagiti Nalalatak a Panagballigi
Dagiti embiado ti Kew ket nakatulongda a nangiyakar kadagiti mulmula manipud iti maysa a lugar iti globo a naipan iti sabali a lugar. Ni David Nelson, maysa a hardinero iti Kew, ket naglayag manipud Inglatera idi 1787 iti nalatak a barko a Bounty, iti sidong ti panangidaulo ni Kapitan Bligh. Ti misionna? Tapno mangurnong iti nabaknang iti karbohidrato a rimas manipud Tahiti iti Sud Pacifico ket imula ida kas gubuayan iti taraon idiay Caribbean. Ti daksanggasat a biahe nagtungpal iti iyaalsa, a ni Nelson, maysa a destierro a kadua ti kapitan, ti kamaudiananna simmanglad idiay isla ti Indonesia a Timor, a sadiay a natay. Nupay kasta, simmaruno dagiti dadduma a pannakabagi ti Kew, ket ti rimas nakagteng met laeng kamaudiananna iti destinasionna iti isla iti St. Vincent.
Ti economic botany, wenno ti panagsapul kadagiti nausar a mulmula, ket nagbalinen a paglaingan ti Kew. Dagiti Minuyongan nakatulongda iti panangpataud iti maysa a sustansia a patien dagiti dadduma a nangbalbaliw iti historia ti lubong: ti quinina, maysa a nabileg a droga a maibusor iti malaria a maala manipud iti ukis ti kayo a chinchona iti Peru.
Maysa a managan Clements Markham ti nangtaripato iti ambision a tumulong a manglapped iti malaria a nangsaplit iti subkontinente iti India. Idi 1859 isut’ nagbiahe manipud Kew a mangsirarak iti Peru, Ecuador, ken Bolivia, tapno mangurnong kadagiti bukbukel ken mulmula iti tunggal naammuanen a kita iti kankanayon a berde a chinchona. Nupay dakes ti panniempo ken narikut ti panangibiahe, dadduma a palakay ti nakagteng iti sidong ti panangsalaknib ti pagpatubuan kadagiti mulmula iti Kew. Ditoy, iti sidong ti nalaing a panangaywan dagiti eksperto, dagitoy immaduda ket kalpasanna naipanda idiay India. Di nagbayag dagiti matomar a quinina ket kankanayonen a magun-odan kadagiti barbario iti India.
Ti pagipabuyaan iti museo ti Kew detaliado nga iladawanna ti sabali manen nga estoria ti naballigi a panagiyakar ti mula. Sadiay makitayo dagiti detalye iti pannakaurnong iti bukbukel ti kayo a rubber (Hevea brasiliensis). Ni Joseph Hooker, dati a direktor iti Kew, ket nangpataud iti maysa a proyekto a mangiyakar kadagitoy a bukbukel manipud Sud America nga agturong idiay Kew. Nupay no narigat ti transportasion, 70,000 a bukbukel ti nakagteng kamaudiananna idiay Liverpool, Inglatera, a sadiay ti nangitultuloyanda iti panagbiaheda babaen iti naisangsangayan a tren nga agturong idiay Kew. Nupay no adda laeng ti 2,397 kadakuada a nagtubo a sibaballigi, iti uneg ti dua a bulan 1,919 ti naipatulod idiay Ceylon (itan Sri Lanka) ken Malaya. Manipud kadagitoy nagtubo dagiti nalalawa a plantasion ti rubber kadagidiay a dagdaga itatta.
Dagiti dadduma pay a naaramidan idi maika-19 a siglo iramanna ti panangpili kadagiti kaykayo nga agtubtubo idiay Isla ti Ascension, nga idi napalabas ket awan a pulos ti kayona. Ti Minuyongan nangipatulod kadagiti cactus iti Canary Islands a mausar iti panangtaripato iti insekto a cochineal, isu a no mapagbalin a pulbos ket mausar a kas pangkolor iti kosmetiko ken dadduma nga inumen. Adu pay a nausar a mulmula ti naipatulod idiay Australia, New Zealand, Sud Africa, ken ti Estados Unidos.
Ngem ti ngay Kew itatta? Magunggunggonaantay pay laeng kadi manipud kadagiti kinalaing dagiti hardinerona?
Ti Makaagas a Klima ti Inglatera
Ti direktor ti Minuyongan kitaenna a ti trabahoda isu ti pannakaseknan iti “panangiwaras iti pannakaammo maipapan kadagiti mausar iti ekonomia a mulmula a maibagay a maimula kadagiti nadumaduma a luglugar iti lubong, nangnangruna kadagiti namaga a tropiko.” Patienna a ti pannakaibus ti sungrod a nagtaud iti uneg ti daga kas iti karbon ken ti krudo ti mangpilitto iti sangatauan a mangusar kadagiti mulmula a kas ti kangrunaan a gubuayan iti sungrod ken kadagiti makaagas a compounds. Dadduma a luglugar ti mangtagtagiragsaken iti napasayaat nga aglawlaw a pagyamanda iti panangtaripato kadagiti mulmula a naadal idiay Kew a maipaay iti abilidadda a mangipaay iti nasayaat a daga a mangsaknap iti daga.
Tapno malapdan ti panangdadael ti impeksion dagiti mulmula, maysa a sistema iti “dagus a panangilasin” ti napaneknekan a makatulong. Aniaman a mula nga addaan iti sakit no dumteng idiay Kew kasapulanna ti panawen iti pannakaagas sakbay ti panagbiahena a mapan iti baro a destinasionna. Ditoy napaneknekan a makaagas ti klima ti Inglatera. Kas pangarigan, ti natimbeng a pannakaisarang iti temperatura ti Kew papatayenna ti impeksion a no dadduma mangmulit iti cocoa ti West India. Ti kasta a panangagas ti mangipalubos iti nasalun-aten a mulmula a mangitultuloy iti panagbiaheda tapno parang-ayen ti mula ti West Africa.
Panagamak iti Pannakapukaw
Agtultuloy met ti pannakidangadang tapno maitalimeng dagiti mula. “Kadagiti 300,000 a kita ti mula nga agbibiag kadagiti lima a kontinente, agarup 20,000 ti pagam-amkan a mapukaw,” kuna ni Peter Raven, direktor iti botanikal a minuyongan ti St. Louis, Missouri, E.U.A. Ti Pranses a magasin a Science et Vie, (Science and Life) inayonna pay: “Daytoy a bilang mabalin nga umadu pay agingga iti 40,000 sakbay nga agtengnga ti sumaganad a siglo. Daytoy ket maysa iti pito!” Gaput’ napasanguan iti kasta a napeggad a kasasaad, ania ti maar-aramid tapno mapasardeng ti panagturong iti kasta a pannakapukaw?
Ti International Union for the Conservation of Nature taginayonenna ti unit a mangsiput iti dayta idiay Kew. Ditoy dagiti sientista ti naannad a mangadal kadagiti bukbukel dagiti agpegpeggad a mulmula ket paliiwenda dagiti kasayaatan a kasasaad iti panangtaripato. Babaen itoy nga impormasion, maikeddengda no kasano ti mangtulad iti aglawlaw ti mula. Kalpasanna dagiti hardinero rugianda ti maysa a pamay-an iti “panangpaadu,” ti agpegpeggad a kita.
Ti kanayonan pay a salaknib isu ti plano a mangipasigurado a dagiti amin nga agpegpeggad a kita ti maimula iti saan laeng a maymaysa a minuyongan a botaniko. Kasano a maiyurnos daytoy? Babaen ti panagsisinnukat kadagiti bukbukel iti nagbabaetan dagiti minuyongan a botaniko, isu a nangiturong iti pannakaipasdek iti banko dagiti bukbukel. Ti panangtaginayon kadagitoy a banko ket nakita a kas puonan a maipaay iti masanguanan.
Mabalin a panunotenyo no apay a ti kasta a panangitalimeng ket kasapulanna ti dakkel a panangikagumaan nga aramiden dagiti minuyongan a botaniko. Ti The Natural World, nga insurat ni Malcolm Coe, isingasingna ti maysa a napateg unay a rason: “Ti pannakadadael ti kinatalged ken kinatibker iti ecosystemtayo di agangay dadaelannanto ti pagsayaatan ti tao.”
Pudno unay, nakaskasdaaw dagiti panagballigi a naaramidan ti Kew Gardens, kas ti panangiyakar ti mula a tumultulongen a makidangadang kadagiti parparikut ti St. Helena a panagreggaay. Ngem dagitoy kadi a panagballigi maulitda iti dadduma a lugar? Ti tiempo laeng ti makaibaga. Ngem kabayatanna, apresiarentayo ti trabaho dagiti dedikado a botaniko ken horticulturist iti Kew Gardens. Ket nalabit iti maysa nga aldaw, mabalin nga addaankayto iti gundaway a bumisita ken mangkita a mismo iti daytoy a “sentro ti panagiyakar ti mula iti lubong.”
[Ladawan iti panid 15]
Dakkel a lily iti maysa a konserbatorio idiay Kew Gardens
[Dagiti ladawan iti panid 16]
Natan-ok a Pelargonia grenada, maysa kadagiti agarup 250 a kita iti geranium
Dagiti sabong ti Gumamela ket puraw, rosa, nalabaga, amarilio, ken kolor kahel
[Ladawan iti panid 17]
Addada sangagasut a kita ken rinibo a kita iti rose iti aglawlaw ti lubong
[Ladawan iti panid 18]
Ti pagoda ket nalatak a pakailasinan iti Kew Gardens