Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna

Paset 7—c. 1500 K.K.P. a nagtultuloy​—Hinduismo​—Manangitulok ti Naganmo

“Tunggal tao masapul a surotenna ti relihionna met laeng.”​—Ramakrishna, ti maika-19-siglo a repormador a Hindu

TI MANANGITULOK ket gagangay a maibilang a maysa a kababalin. Iti aniaman a pamay-an, nagsayaatan ti panangdeskribirna iti nagdakkelan a lubong iti relihion a maawagan kas Hinduismo. Idi 1985 adda 13.5 porsiento iti populasion iti lubong, agarup 650,000,000 a tattao, ti agkunkuna a Hindus.

Ti Hinduismo ket makuna a kas “maysa a narikut a nasional a relihion, a nagadu a nagduduma a kita” ken basta “kaaduan a termino para kadagiti amin a relihion iti India.” Ti The New Encyclopædia Britannica bassit laeng ti ipaayna a panangilawlawag kadagiti bambanag no aminenna a “tunggal panangikagumaan a mangipaay iti espesipiko a depinasion iti Hinduismo ket napaneknekanen a di naballigi iti maysa a pamay-an wenno iti sabali, ket nangnangruna pay gapu ta dagiti kasasayaatan nga eskolar iti Hinduismo nga Indian, agraman dagiti Hindus a mismo, impaganetgetda ti naiduma a paset ti intero a banag.”

Ti Hinduismo ket, iti aniaman a kaso, maysa a daanen a relihion. Daytat’ nagtaud iti Indus River Valley, nga itan paseten iti Pakistan. Ti Indo-Europeo a tattao a maawagan kas Aryans immakarda iti daytoy a lugar idi agarup 1500 K.K.P. Yantangay ibilangda dagiti dadduma a sursurat kas sagrado a pannakaammo (veda), ti relihionda naammuan a kas Vedaismo. Daytat’ naglaon kadagiti elemento a naadaw manipud iti relihion dagiti inapo dagiti Iranian itatta. Ket adda met ti posibilidad iti impluensia ti Babilonia, ta ilawlawag ti Encyclopædia of Religion and Ethics, iti panagsaritana kadagiti “nadumaduma a panagasping iti Kultura ti Babilonia ken ti immuna a Hindu a kultura.” Ti relihion dagiti immuna nga umili nagibangonda kadagitoy a ganggannaet nga elemento, a ninayonanda wenno kinissayanda dagiti pammati ken ar-aramid bayat ti panaglabas dagiti tawen bayat ti panangimpluensia dagiti dadduma a relihion kadakuada. Gapuna, ti Hinduismo ket resulta ti agtultuloy a pannakaur-urnong dagiti adu nga elemento a nagtaud kadagiti adu a gubuayan.

Sursuro ken Ar-aramid

Dagiti Aryans timmulongda iti panangisaad iti pakaibatayan iti sistema ti Hindu a sosial a klase. Ti uppat nga immuna immadu kamaudiananna a mangiraman kadagiti rinibribo a nakabingbingayan. Dagitoy nga uppat a sosial a klase ket maipagarup a timmaud iti nagduduma a paspaset iti bagi iti puruṣa, sao a Sanskrit a kaipapananna “persona” wenno “lalaki” a tuktukoyenna ti immuna nga ama ti sangatauan.

Dagiti Brahmans, a maipagarup a naipasngay manipud iti ngiwatna, isu dagiti relihiuso a papangulo; dagiti Kshatriyas, a naipasngay manipud kadagiti takkiagna, dagiti namilitaran ken dagiti napolitikaan a papangulo; dagiti Vaisyas, a naipasngay manipud kadagiti luppona, dagiti mannalon, managpanday ken dagiti negosiante; ken dagiti Sudras, a naipasngay manipud iti sakana, dagiti ad-adipen. Dagiti “untouchables” isu dagiti kababaan a kita dagiti tattao a dagiti rebbengenda wenno wagas ti panagbiagda ramanenna dagiti di nadalus a relihiuso nga ar-aramid. Nupay no ti India ken Pakistan paritan ti lintegda ti nakaro a porma iti Hindu a sistema ti sosial a klase agarup 40 a tawenen ti napalabas, adda pay laeng dagiti elemento.

Iti sumagmamano a tiempon, dagiti panangidaton kadagiti animal ket maysa a napateg a paset iti panagdayaw, a mangkalikagum iti panangaramid ti kinapadi kadagiti nasken a seremonia. Bimmileg iti kasta unay dagiti Brahmans ta ti sanga ti relihion nagbalin a Brahmanism. “Ad-adda a mapagbutbutngan ken madaydayaw dagiti papadi ngem dagiti didios,” kuna ni T. W. Organ, “agsipud ta dagiti papadi mabalinda a dadaelen dagiti kabusor babaen laeng iti panangbaliwda iti ritual.” Ti maysa a ritual iti panagdaton agbalin a narikrikut, maysa a pagannayasan ti nangrugi a nangipaganetget iti asceticismo wenno panangidian iti bagi, wenno panangpaidam iti lasag.

Ti Samsara ket maysa a kangrunaan a pammati. Dayta ket naibangon, iti kaudian, kadagiti Upanishads, ti grupo dagiti kasuratan a Hindu a napetsaan manipud immuna a kagudua iti umuna a milenio K.K.P. Isuroda a kalpasan ti ipapatay ken ti baetna a panagnaed idiay langit wenno idiay impierno, dagiti indibidual maipasngayda manen kas tattao wenno animal iti kasasaad a nangatngato wenno nababbaba ngem ti dati a tinagiragsakda, ket daytoy sigun iti linteg iti Karma. Ti kalat iti biag ket tapno magun-od iti moksha, ti pannakawayawaya manipud iti awan patinggana a siklo iti maulit-ulit a pannakaipasngay, a kamaudiananna maawaten iti kamaudianan a gubuayan iti urnos a maawagan Brahma.

Ti Vedismo adu ti ammona a didios. Ngem sigun iti libro a Concepts of Indian Philosophy, dagiti pasurotna nasarakanda daytoy a di makapnek, gapuna “nagin-inutda nga immadayo iti monotheistiko a kapanunotan iti kinadios. . . . Maysa a pamay-an isu ti panamagkaykaysa kadagiti amin nga immunan a didios . . . [tapno] mangpataud iti mapampanunot a dios.” Ngarud ni Brahma nagbalin a saan a personal a dios nga awanan kadagiti kababalin ken kualidad no di ket irepresentarna dagiti nadumaduma a didios.

Ti tarigagay a mangibanag iti moksha ket naibatay iti awagan ti historiador a ni Will Durant a ti “pananggura iti biag . . . , isu a sililidem a pampanunoten dagiti amin a Hindu.” Daytoy a nalidem ken managduadua a kababalin ket maiyilustrar a naimbag iti Maitri Upanishad, isu a mangimtuod: “Itoy a bagi, a nasaplit kadagiti tarigagay, pungtot, panagagum, panagarapaap, panagbuteng, kinaawan namnama, panagimon, isisina iti matarigagayan, pannakikadua iti di matarigagayan, bisin, waw, panagkabaw, ipapatay, sakit, ladingit ken dagiti kapada dagita, aniat’ pagimbaganna ti panangtagiragsak kadagiti tarigagay?”

Ti pamay-an iti panangliklik itoy a di naragsak a kasasaad ket naited idiay Puranas, maysa a serie dagiti teksto a nalabit naputar bayat ti immuna a siglo iti Kadawyan a Panawen. Kaipapanannat’ “kadaanan nga estoria,” dagitoy ket nasaknap a magun-odan ket naawaganda kas ti kasuratan ti gagangay a tao. Kunaen ti Garuda Purana: “Ti pudno a kinaragsak agpannuray iti panangpukaw kadagiti amin nga emosion. . . . No adda ti panangipateg adda rigat. . . . Idianmo ti panangipateg ket naragsakkanto.” Daksanggasat ta, daytoy a solusion ket kasla ngangngani makabannog a kas ti kasasaad iti kinaawan ragsak a nadisenio a mangpakalma.

Sakbay daytoy, ti Bhagavad Gita, a kaipapananna “Kanta ti Apo” ken no dadduma maawagan “ti kapapatgan a libro a naisurat pay laeng idiay India,” isingasingna dagiti tallo a pamay-an iti pananggun-od iti wayawaya. “Ti dalan iti rebbengen” ipaganetgetna ti panangaramid kadagiti ritual ken dagiti sosial nga obligasion, “ti dalan iti pannakaammo” iramanna ti panangaramid iti panagmennamenna ken Yoga, ken “ti dalan iti debosion” ramanenna ti debosion iti personal a dios. Ti Bhagavad Gita ket naipadis iti “Baro a Tulag” iti Kakristianuan. Kaaduan nga Indians ammoda dagiti dadduma a bersikulona a naimpusuan, ket adu kadakuada ti makaikabisado kadagiti paspasetna iti inaldaw.

Ti Bhagavad Gita ket pudno laeng a bassit a paset iti Hindu nga epic a maawagan Mahabharata, a naglaon iti ginasut a ribo a bersikulo, a mamagbalin kadakuada a kaatiddogan a daniw. Babaen iti pannakainayon ti Bhagavad Gita iti Mahabharata (nalabit idi maikatlo a siglo K.K.P.), ti Hinduismo kamaudiananna nagbalinen a naisalsalumina a relihion a naisina iti Vedismo ken ti Brahmanismo.

Kankanayon a Pannakabalbaliw

Manipud iti nangrugianna, ti Hinduismo ket tinandaan ti kankanayon a panagbalbaliw. Ti kangrunaan kadagiti repormador idi maikanem a siglo K.K.P. ket da Siddhārtha Gautama ken Vardhamāna Mahāvirā, dagiti nangibangon iti Buddhismo ken Jainismo.

Ni Mahāvīra imbilangna ti bagina met laeng a ti maika-24 iti linea iti Jinas (dagiti manangparmek) a kadagiti biagda naibatay ti Jainismo. Daytoy a relihion naiduma manipud iti Hinduismo ta dayta laksidenna ti maysa a namarsua, nga isursurona a ti lubong ket kankanayon nga adda. Nangnangruna nga ipaganetgetna iti doktrina iti ahimsa. Ti di naranggas a kurso a sinurot ti maika-20-siglo a pangulo nga Indian a ni Mohandas Ghandi bayat ti pannakidangadangna a maipaay iti panagwaywayas ti India ket aktual nga aplikasion, iti napolitikaan a pamay-an, daytoy a relihiuso a doktrina.

Sigun iti Jainismo, ti umiso a pammati, umiso a pannakaammo, ken umiso a kababalin, no maitipon iti panangaramid iti Yoga, mangiturong iti pannakawayawaya. Maigiddato iti dayta, kunaenna a tunggal banag ket maysa laeng a panangmatmat, iti kasta ikkatenna ti naan-anay a pagalagadan iti umiso ken dakes. Daytoy itudona ti manangipalubos a kababalin iti Hinduismo, isu a tinaudan ti Jainismo.

Agarup 2,000 a tawtawen kamaudiananna, idi maika-15 a siglo, timmaud ti sabali a repormador. Managan Nānak, inkagumaanna ti mangaramid ti paglintegan ti maysa a relihion a maawat agpadpada kadagiti Hindus ken kadagiti Muslim. Ti nagbanaganna isu ti Sikhismo, “Sikh” a timmaud iti sao a Sanskrit a kaipapananna “adalan.” Ni Nānak isu ti immuna kadagiti sangapulo a gurus, ti maikasangapulo kadakuada ket imbangonna idi 1699 ti maysa a panagkakabsat a maawagan ti Khalsa (dagiti nadalus). Tapno maikkat dagiti sosial a pakaidumaan ken tapno ipaganetget ti panagbalinda a soldado iti pammatida, dagiti miembro naikkanda iti maymaysa nga apelido a Singh (leon). Dagitoy masapul nga alagadenda dagiti lima a K’s: ti panangpaatiddogda iti buok ken imingda (kesh); ti panangisaluketda iti naabbongan iti turbante a buokda babaen iti sagaysay (kangha); ti panangisuot iti putót (kachs), nalabit iti uneg dagiti pantalon; ti panangawit iti sable (kirpan); ken ti panangisuot iti asero a pulseras (kara). Ti linea dagiti gurus ket nagpatingga iti sangapulo. Ti sagrado a libro iti Sikhismo, ti Guru Granth Sahib, innalanan ti lugarna. Naurnong idi 1604, dayta ket narebisar maysa a siglo kamaudiananna.a

Iti maudi a paset iti maika-19 a siglo, ti padi a taga Calcutta a ni Ramakrishna pinadasna nga intipon ti Hinduismo iti ibilangna a ti kasayaatan a Makinlaud a relihiuso a kapanunotan. Inkalinteganna nga uray ti danum ket addaan kadagiti nagduduma a nagnagan iti nadumaduma a pagsasao, gapuna ti “Sat-chit-ananda, ti agnanayon a bendision a kinalaing, ket pagdawatan dagiti dadduma a kas Dios, dagiti dadduma kas Allah, dagiti dadduma a kas ken Jehova, dagiti dadduma a kas Hari, ken dagiti dadduma a kas Brahman.” No kasano a “ti maysa mabalinna ti umuli agingga iti tuktok babaen iti maysa nga agdan wenno iti maysa a kawayan wenno maysa nga agdan wenno tali, kasta met nagduduma met ti pamay-an nga iyaadani iti Dios. . . . Dagiti nagduduma a pammati ket nagduduma a dalan tapno makagteng iti Mannakabalin-amin.”

Ti kasta a manangitulok a kababalin mangipaay iti adu a wayawaya iti wagas ti Hindu a panagdayaw. Ipalubosna dagiti dadduma a sekta a mangiturong iti panagdayawda a nangnangruna ken ni Brahma (Brahmanism), dadduma ken Vishnu (Vaishnavism), ken kadagiti dadduma pay ken Siva (Saivism). Ipalubosna ti katutubo a Hinduismo, Shaktismo, ken ti Tantrismo a mangikasaba iti Hinduismo iti bukodna a pamay-an. Ti Tantrismo, kas pangarigan, iramanna dagiti ar-aramid ti tribo ken dagiti katutubo nga ar-aramid ket ipaganetgetna ti panagdayaw iti diosa, isu a nagparang nga immuna iti historia iti Hinduismo. Dagiti Indians saritaenda ti pagilianda a kas “Ina nga India,” ket mairepresentar babaen iti maysa a diosa a managan Bhārat Mā.

Manangitulok​—Naimbag wenno Dakes?

“Ti Hinduismo kankanayon a pinaneknekanna ti bagina a makabael a mangawat kadagiti amin a sursuro,” insurat ni Geoffrey Parrinder, Briton a teologo ken managpalawag iti agpareho a relihion. “Daytoy a panagtitipon, wenno panaglalaok, dagiti relihion,” kinunana, “nalabit isu ti gagangay unay a kasasaad iti sursuro a Hindu itatta.” Adu a tattao ti nalawag nga umanamong iti daytoy a pilosopia a Hindu a manangitulok, a kaiyariganna, kunkunada, ‘Agserbika iti Dios iti pamay-an nga umiso kenka.’

Ngem intudo ni Parrinder a “babaen ti panangibilang nga agpapada dagiti amin a pammati,” adda “peggad iti saan a panangiduma ti naimbag ken dakes.” Ket saan aya a nalawagen a ti relihion mabalin nga agbalin a dakes ken kasta met agbalin a naimbag? Adda kadi aniaman a pagimbagan iti panangiyam-ammo kadagiti sursuro iti dakes a relihion iti relihiontayo met laeng?

Itatta, adu a tattao ti maupay iti relihionda. Kasta ti maysa a Hindu iti agturay a klase iti Kshatriya a nagbiag dua ket kagudua a milenio ti napalabasen. Ti Hinduismo dina nasungbatan dagiti saludsodna. Sinapulna ti pannakalawlawag. Ti sumaganad a paset, “Ti Pannakalawlawag a Mangikari iti Pannakawayawaya,” ibagananto kadatayo ti ad-adu pay.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 25]

Mabalin a Pampanunotenyo

Kasano ti panangilawlawag dagiti Hindus iti samsara? Kunaen ti Bhagavad Gita: “Kas maysa a tao, sukatan ti daanen a kawes, mangisuot iti baro, kasta met ti agnaed iti bagi, sukatanna ti daanen a bagi, sumrek kadagiti dadduma a baro a bagi.” Ilawlawag ti Garuda Purana a “dagiti ar-aramid daytoy bagi sakbay ti itataud ti mangikeddeng ti kasasaad ti organismona iti sumaganad . . . Ti tao agbiag sigun iti naipagasat kenkuana, ket uray pay ti maysa a dios dina mabalbaliwan dayta.” Iti ilustrasion, inadaw ti The Markandeya Purana ti maysa a tao a kunkunana: “Naipasngayak a Brahmana, maysa a Kshatriya, maysa a Vaisya ken Sudra, ken kasta met maysa nga animal, maysa nga igges, maysa nga ugsa ken maysa a tumatayab.”

Ibilang kadi dagiti Hindus a sagrado dagiti baka? Agpadpada ti Rig-Veda ken ti Avesta tuktukoyenda dagiti baka a kas “parparsua a saan a mabalin a papatayen.” Ngem daytoy ket kasla naibatay iti pagalagadan nga ahimsa imbes nga iti pammati iti reinkarnasion. Nupay kasta, ti Markandeya Purana itudona ti kinaserioso iti saan a panangtungpal iti daytoy a linteg, a kunkunana a ti “maysa a mangpapatay iti baka mapan idiay impierno iti agsasaruno a tallo a pannakaipasngay.”

Kasano ti panangmatmat dagiti Hindus iti karayan Ganges? “Dagiti sasanto, nga agdalus babaen iti panagdigos kadagiti dandanum daytoy a karayan, ken napasnek ti panunotda ken ni Kesava [Vishnu], makagun-odda iti kamaudianan a wayawaya. Ti sagrado a karayan, no mangngegan, matarigagayan, makita, masagid, mapagdigosan, wenno maidaniw, inaldaw-aldaw a dalusanna dagiti amin a parsua. Ket dagidiay agnanaed uray iti sangagasut laeng a yoyanas [1,400 kilometros] a mangiyebkas iti ‘Ganga ken Ganga’ mabang-aranda kadagiti inaramidda a basbasol bayat ti tallo a napalabas a panagbiagda.”​—The Vishnu Purana.

Sino dagiti Hare Krishnas? Dagitoy dagiti miembro iti International Society for Krishna Consciousness, maysa a porma iti debosion ti misionero iti Hinduismo. Ti namunganay, daydi A. C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada, inyegna ti mensahena iti Estados Unidos idi 1965. Daytoy tinaginayonna dagiti sursuro iti Hindu nga ascetismo, a naisentro iti panagdayaw iti dios a ni Krishna, ket ipaganetgetna ti panangikanta iti mantra a Hare Krishna. Ibilang ni Bhaktivedanta ti basta panangisao iti nagan ti Dios a kas umdasen a maipaay iti pannakaisalakan.