Talaga Kadi a Maaywananyo ti Taraken?

Babaen ti koresponsal ti “Agriingkayo!” idiay Denmark

TI PANAGSIRARAK iti kawatiwat ti biag ti tao kalpasan a naatake ti puso ipasimudaagna a dagidiay addaan taraken nasaysayaat ti kasasaadda ngem dagidiay awanan. Agparang a mangpakalma ti pannakikadkadua ti naamo nga animal. Dagiti animal kasla paborable ti impluensiada kadagidiay adda an-anayenda iti pisikal ken mental ken dagidiay agsagsagbat’ nervous disorders.

Sakbay a maaddaankay iti taraken, amirisenyo pay dagiti saludsod​—a pagsayaatanyo, pagsayaatan dagiti kabbalayyo, ken pagsayaatan ti animal. Dagiti prangka a sungbatyo tumulongda tapno maliklikanyo ti nagastos a panagkamaliyo.

Ti kabibiagyo palubosanna kadi ti umno a panangasikasoyo iti maysa nga animal? Kanayonkay kadi nga awan dita balayyo iti naunday a tiempo? Nataengan kadin dagiti annakyo ket matarusanda ti kaipapanan ti addaan taraken? Umdas met la ti kalawa ti pagianan dayta taraken a planoyo, wenno masansanto ketdi nga aggian iti nalipit a balayna? Utobenyo dagitoy a saludsod sakbay a mangalakayo iti taraken.

Iti kadaanan nga Israel, inkeddeng ti Dios a ti makin-animal responsable iti wagas a pannakataripato dayta.​—Exodo 23:4, 5; Deuteronomio 22:10; 25:4; Proverbio 12:10.

Maaddaan Koma Aya ni Johnny iti Taraken?

‘Nasayaat no masursuro ti ubbing a tamingen dagiti animal’ kastat’ rikna a kanayon a maibagbaga. Ti tulbek isu daydiay sao a “masursuro”​—umdas koman ti tawen ti ubing tapno makasursuro.

Dagiti annak nga ubbing pay unay dida mabigbig a ti panangpisel ken panangtiritirda ket makapasakit iti animal ken agresultat’ permanente a pannakadangranna. Gapuna, ti ina ti tres-años a lalaki a kayatna nga iyalaan iti guinea pig imbagat’ beterinario kenkuana nga ubing pay unay ti anakna tapno maaddaan iti nakapimpiman nga animal. Inrekomendar ti doktor nga aguray pay ti ina ti sumagmamano a tawen sananto ikkan ti taraken ti anakna.

Ipapan dagiti nagannak a nalakada la a bilinen dagiti annakda maipapan iti umno a panangtaripato iti taraken. Daytoy, nupay kasta, kasapulanna ti ad-adu a tiempo ken anus ngem ti namnamaenda, ket masansan a ti taraken isut’ agikaro iti dayta nga eksperimento!

Kas pagaammo dagiti nagannak, manangipilit dagiti ubbing no adda kayatda. Gapuna, kaaduanna, tumulok dagiti nagannak: “Sige ngarud, yalaanka iti taraken, ngem masapul a sikat’ mangasikaso.” Dagiti ubbing managlilipatda, nupay kasta, a kas met lat’ kadarato a pannakalipatda nga agpigad no sumrekda iti balay. Delikado no ipabiangyo ti paglaingan ti maysa a nabiag a parsua kadagiti ima ti bassit nga ubing nga awanan iti umiso a panangiwanwan ti dadakkelna.

Ti mapasamak mailadawan iti daydiay pamilia a napalubosan dagiti ubbing nga agtaraken kadagiti koneho. Maysa nga aldaw nalabsan ti loloda dagiti kagabda ket nakitana a di pay nangan dagiti koneho ken nabayagen a di nadalusan dagiti balayda. Maysa a koneho ket narunoten ti ngipenna gaput’ panangkitkitna iti balayna tapno makabiruk iti kanenna.

Aniat’ maalayo a leksion? A no pampanunotenyo a paaywanan iti anakyo ti maysa a taraken, laglagipenyo nga uray kasanot’ kapintasna ti pusa wenno uken ken uray kasanot’ panagpakpakaasi ti anakyo​—dakayo a nataengan ti ultimo a makinrebbengen iti dayta a taraken. Nalaka nga agbaaw ti kinarayray ti maysa nga ubing.

Dagiti Pusa ken Aso​—Ken Dakayo

Adu a nataengan ti di mangamiris ti kaipapanan ti panangnayon iti sabali a “kameng” ti pamilia. Dida kanayon a mapakadaan dagiti isturbo ken responsabilidad nga itden ti taraken. Nangnangruna daytoy kadagiti Saksi ni Jehova, nga okupadoda iti Nakristianuan a ministerio ket masansan a panawandat’ balayda a tumabuno kadagiti gimong ken Nakristianuan a kumbension. Intono kuan rumsua ti parikut a panangbiruk ti mangaywan iti taraken. Sigurado, saan a maikanatad a maikapistayo kadagiti Nakristianuan a trabaho gapu lat’ sobra a pannakaisinggalut kadagiti animal.​—Hebreo 10:24, 25.

Itatta, nga adu nga assawa a lallaki ken babbai ti agmalmalem nga adda kadagiti panggedanda, kumarkaro a problema ti kaadda dagiti agsolsolo a pusa ken aso kadagiti apartment ti siudad. Kas pangrigan, adda babai nga imbagana iti beterinario a kayatnan a paturogen ti pusana gapu ta sabalit’ panagdidiarna. Idi naammuan ti doktor a maipuppupok dayta a pusa iti adu nga oras iti inaldaw idiay apartment, kinunana a daytat’ mabalin a makagapu. Nupay di naganaygay dagiti pusa, kaskasdi a birukenda ti pannakilangenda kadagiti natauan a “pamiliada.” Dadduma nga animal dagiti nagsagaba gaput’ pannakaipupokda iti kotse a di umdas ti anginna.

Dagiti aso dakkel met a responsablidad. Kasapulanda ti agwatwat. Di umdas nga ipasiar ti aso iti maminsan iti inaldaw santo ibati dayta a bukodna idiay nasipnget a siled iti sirok (a nagpatpatnagen a naggiananna) wenno igalut iti ababa a kawar. Adda pamilia idiay Inglatera a naaddaan iti naganaygay nga aso a pagpastor ngem awan met karneroda! Immuyong dayta nga aso ket inkapilitan nga impadawatda iti maysa a hasiendero.

Gapuna, asinoman a talaga a kayatnat’ maaddaan iti taraken amirisenna koma no kayatna met laeng ti agsakripisio nga inaldaw tapno nasalun-at ti tarakenna. Umdas kadi ti alikamenna tapno umnot’ pannakaaywan ken pannakaasikaso dayta? Ken laglagipenyo, mangan dagiti animal ket adut’ makan dagiti dakkel nga animal! Magastosankayo​—ket maysa pay dayta nga amirisenyo koma. Agsakit met dagiti animal, ket mabalin a maklaatkayo iti kangina ti pagpaagas.

Sabali pay a banag ti kinadalus. Ti dila dagiti adu nga animal usarenda a labakarada, a pangdilpatda kadagiti amin a paset ti bagida! Nupay kabaelan dagiti animal a labanan dagiti mikrobio a makanda, dagiti ubbing dida malabanan dagita. Gapuna diyo paregtaen ti anakyo nga ungnguanna ti animal. No palubosanyo ti animal a dilpatanna ti rupa ken ima ti anakyo mabalin a makaalat’ sakitna, agraman dagiti ariet. No kastat’ mapasamak, dagdagusenyo koma a buguan ken sabonen dayta tapno maliklikan ti impeksion. Dagiti taraken adda koma bukodda a panganan ket dida mapalubosan nga agdilpat kadagiti pinggan nga us-usaren ti tao. Dagiti animal agisangpetda iti timel ken dadduma pay a “pisti.” Dadduma nga adda asona nainsiriban ti dida panangpastrek kadagita iti balayda.

Dagiti Billit ken Ikan​—Ken Dakayo

‘Ngem, no billit ngay?’ makunayo. ‘Nalaklaka ta​— ikabilmo la iti tangkal saka pakanen sumagpaminsan.’ Dagiti loro ken bulilising popularda ket mabalin ida a suruan nga agsao. Dagiti lovebird nakaay-ayatda met gaput’ nasam-it a kantada. Ngem masapul met dagiti billit ti nawadwad a panangaywan.

Insurat ti maysa a konsultant: “Ti loro parsua a sibibiag ket naragsak dayta. . . . No adda billit nga insangpetmo, responsabilidadmo ti pagnam-ayanna. Ti kurang a pannakaammo iti panangpakan, kalawat’ balayna, kdpy., ken ti kinaawan pannakaawat iti kababalin ken ugali ti billit isut’ nakagapu iti adu a tawen a nakapimpiman a panagbiag dagiti adu a loro, a di umisot’ pannakatamingda, ket nasapada a matay. Gapuna utobenyo a nalaing sakbay nga inkay gumatang iti tarakenyo.”

Ti kinadalus a nadakamat para kadagiti animal agaplikar met kadagiti billit. Ti sippitda isut’ labakarada. Saan ngarud a nainsiriban no baybay-anyo ti loro nga agdakiwas dita lamisaan nga agtuktok iti asukar ken dadduma a taraon; ket saan met a nasayaat no sippitenna ti adda dita ngiwatyo wenno pingganyo. Ket no bay-anyo nga agtayab-tayab dita balayyo lugitanna amin uray dagiti delikado a lugar.

No ikan ngay? Kursonadat’ adu a pamilia ti aquarium a naglaon kadagiti tropikal ken nangingina nga ikan idiay salasda. Makapainawa ti panangbuybuya kadagita. Ngem basbassit ngatat’ sakit ti ulo iti dayta? Maisupadi ketdi, no agkamalikay bassit iti temperatura ti danum, oksihena a linaonna, silaw, panangdalus, wenno panangpakan, maaddaankaytot’ tangke a napno iti natay nga ikan. Wen, dagiti ikan kasapulandat’ nasaririt a panangaywan.

Sentido Komon ken Kinatimbeng

No planoyo ti maaddaan iti taraken wenno adda kukuayon, ngarud masinunuo a nasken nga ammoyo ti kasapulanna a taraon ken pannakataming ti salun-atna. Saan nga umdas ti sumagmamano la a minuto nga instruksion. Kaadduan a libreria publiko addaandat’ literatura maipapan iti panangaywan kadagiti amo nga animal ken taraken, ket dagiti pagtagilakuan ti taraken masansan addaanda met kadagiti makatulong a libro maipapan iti panangaywan kadagiti animal.

Pudno, no kayattay ti maaddaan iti taraken, maikanatad nga ammuentayo no aniat’ kasapulanda. Iti kasta makagunggonanto ti panagkaduayo​—para iti makintaraken ken iti tarakenna.

[Ladawan iti panid 19]

Nakaay-ayat ti pusa, ngem narugit no ungnguan dayta