Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna

Paset 12—100-476 K.P.​—Panangiddep iti Silaw ti Ebanghelio

“Dagiti tao natakkuatanda a nalaklaka a gamporan ti kinapudno ngem ta gugorandat’ bagida.”​​—Ni Charles Caleb Colton, Ingles a klero idi maika-19 a siglo

NANIPUD 33 K.P., idi a ti Roma pinapatayna ti Pamuon ti Kinakristiano, dayta a maikanem a pannakabalin ti lubong naynay a nakisinnubang kadagiti Kristiano. Imbaludna ida ken impakannat’ leon dagiti dadduma. Ngem uray naipangta ti pannakamartirda ket agbalinda a natauan a segden tapno silawanda dagiti hardin ni Nero, dagiti Romano a Kristiano idi immuna a siglo intultuloyda a pinagsilnag ti naespirituan a silawda. (Mateo 5:14) Ngem, idi agangay, nagbalbaliw ti situasion.

“Idi rugrugi ti maikatlo a siglo,” kuna ti libro a From Christ to Constantine, “nangrugi a raemendan ti simbaan.” Ngem ti pannakaraem adda met isupapakna, “ti ikakapuy ti estandartena.” Maiyataday ngarud, “ti Nakristianuan a kabibiag saanda a binigbig a kas ipaannong ti Nakristianuan a pammati.”

Ti silaw ti ebanghelio agkurkuridemdem idin. Ket “idi maikapat a siglo,” kuna ti libro nga Imperial Rome, “akuenen dagiti mannurat a Kristiano a saan laeng a posible ti panagbalin a Kristiano ken Romano, no di ket ti naunday a historia ti Roma kinapudnona isut’ rugi ti panawen Kristiano. . . . Kayatda nga ipapan a ti Roma nadiosan ti pannakadutokna.”

Ti nangpanuynoy iti daytoy a pannakaawat isu ni Constantino a Dakkel a Romano nga emperador. Idi 313 K.P., ni Constantino pinagbalinna ti Kinakristiano a legal a relihion. Idi pinagsugponna ti Simbaan ken Estado, nga insaadna dagiti relihiuso a lider nga agakem iti Estado, ken pinalugodanna ti Estado a nangtengngel kadagiti relihiuso a gannuat, talaga a didigra ti inted ni Constantino.

Idi pay la maikadua a siglo, ni Ignacio, nga obispo ti Antioquia, inrugina ti baro a metodo ti pannakaituray ti kongregasion. Imbes nga adda gunglo dagiti panglakayen, ti turay ti obispo inkeddengna a maysa laeng a kameng ti simbaan ti mangaywan iti kada kongregasion. Agarup maysa a siglo, kalpasanna, ni Cipriano, nga obispo ti Cartago, pinalawana daytoy hierarkikal a sistema ti klero ket nagbalin a monarkikal a pito-grado a hierarkia, ket ti kangatuan a saad ukoparen ti obispo. Iti sidongna adda dagiti padi, diakono, subdiakono, ken dadduma pay a grado. Ti Lumaud a simbaan innayonna ti maikawalo a grado idi agangay, idinto ta ti Dumaya a simbaan napneken iti lima-grado a hierarkia.

Aniat’ nagturonganna daytoy a porma ti liderato ti simbaan, sa nanayonan ti iyaanamong ti Estado? Ilawlawag ti libro nga Imperial Rome: “Adda laeng 80 a tawen kalpasan ti naudi a nakaro a pannakaidadanes dagiti Kristiano, ti Simbaan a mismo inruginan nga ikisap dagiti erehe, ket dagiti klerona kas kapuersan ti emperador ti bilegda.” Sigurado a saan a daytoy ti adda iti panunot ni Kristo idi kinunana kadagiti disipulona a “saanda a paset ti lubong” ken masapul a parmekenda ti lubong, saan a babaen iti puersa, no di iti pammati.​​—Juan 16:33; 17:14; idiligyo ti 1 Juan 5:4.

“Sasanto” ken Griego a Didiosen

Adayo pay sakbay ti tiempon Constantino, dagiti pagano nga ideya tinibnokandan ti relihion Kristiano. Dagiti mitolohiko a didiosen ti Grecia a nabileg idit’ panangimpluensiada iti relihion ti Roma isuda metten ti nangimpluensia iti relihion Kristiano. “Idi a ti Roma nagbalinen nga imperio,” kuna ti libro a Roman Mythology, “ni Jupiter naagsepen a kas isu ni Zeus ti Grecia . . . Idi agangay nagrukbabandan ni Jupiter a kas Optimus Maximus, ti Kalaingan ken Katan-okan, titulo a sinublat ti Kinakristiano ket agparang kadagiti adu a kitikit dagiti monumento.” Inayon ti The New Encyclopædia Britannica: “Iti sidong ti Kinakristiano, dagiti bannuar a Griego ken didiosen nagbalindan a sasanto.”

Inlawlawag ni autor a M. A. Smith a kayuloganna daytoy a “dagiti adu a grupo dagiti didiosen ket naglalaokda, ket limmidem ti rehional a nagdudumaanda. . . . Agannayas dagiti umili a mangipapan a dagiti nagduduma a didiosen bale saba-sabali la a pangnagan iti dayta naindaklan a puersa. . . . Ni Isis ti Egipto, ni Artemis ti Efeso ken ni Astarte ti Siria bale isu met la nga isu. Ni Zeus ti Grecia, ni Jupiter ti Roma, ni Amon-Re ti Egipto ken uray pay ni Yahweh dagiti Judio mabalin nga awagan kas nagan dayta naindaklan a Puersa.”

Bayat a ti Kinakristiano ket malalaokan idiay Roma kadagiti Griego ken Romano a kapanunotan, adda met panagbalbaliwna idi kadagiti dadduma a disso. Ti Alexandria, Antioquia, Cartago, ken Edessa, a sentro amin dagiti teolohikal nga aktibidad, nangpatanorda kadagiti bukodda a bunggoy dagiti relihiuso a sursuro. Ni Herbert Waddams, a dati nga Anglican a Padi ti Canterbury, kunana a ti bunggoy ti Alexandria, kas pangarigan, ket “ad-adda a naimpluensiaan kadagiti Platoniko nga ideya,” nga impapanda nga adda simboliko a kayulogan dagiti kaaduan a nasao idiay “Daan a Tulag.” Ti bunggoy ti Antioquia impakatda ti mas literal, mas kritikal a panangmatmat iti Biblia.

Ti distansia, awan a komunikasion, ken di pagkakaawatan gaput’ lenguahe isu ti nangpakaro ti naggigiddiatanda. Ngem, ti kangrunaan a nangsugsog iti situasion, isu ti espiritu ti panagbukbukod ken inaagum a panagambision dagiti relihiuso a lider a situtulok a mangtibnok iti kinapudno para iti personal a paglainganda, ket iti kasta naiddep ti silaw ti ebanghelio.

“Inuulbod a Naganenda ti ‘Pannakaammo’”

Idi pay la immuna a siglo, ti Kinakristiano naimpluensiaanen kadagiti ulbod a relihiuso a sursuro, nga isut’ namakdaaran ni Pablo ken Timoteo a panawanna “dagiti panagsusuppiat dagiti inuulbod a naganenda ti ‘pannakaammo.’” (1 Timoteo 6:20, 21) Mabalin a tuktukoyenna ditoy ti gannuat a nanaganan Gnostisismo a nagbalin a popular idi rugrugi ti maikadua a siglo ngem nabatad a nangrugi pay laeng idi immuna a siglo, a posible nga inrugi ni Simon Magus. Adda dagiti autoridad nga agkuna a daytoy isu daydiay Simon a nadakamat iti Biblia idiay Aramid 8:9.

Ti Gnostisismo naala ti naganna manipud Griego a sao a gnoʹsis, a kayatna a sawen, “pannakaammo.” Dagiti grupo a Gnostiko ipilitda a ti pannakaisalakan agdepende iti naisangsangayan a mistiko a pannakaammo kadagiti narikut a banag a di ammo dagiti ordinario a Kristiano. Impapanda a ti kaadda kadakuada itoy a pannakaammo isut’ mangipalubos kadakuada a mangisuro iti “nalimed a kinapudno nga impalgak ni Jesus,” sigun iti The Encyclopedia of Religion.

Adut’ namunganayan ti Gnostiko a sursuro. Manipud Babilonia, tinulad dagiti Gnostiko ti ugali a panangisaad kadagiti nailimed a kayulogan dagiti numero ti Biblia, nga impapanda a mangipalgak kadagiti mistiko a kinapudno. Insuro pay dagiti Gnostiko nga idinto ta ti espiritu ket naimbag, amin a pisikal a banag ket nainkasigudanda a dakes. “Kastoy met lat’ panagrasrason,” kunan Karl Frick nga Aleman nga autor, “a masarakan iti Persiano a dualismo ken iti Adayo a Daya sigun iti ‘yin’ ken ‘yang’ ti China.” Ti “Kinakristiano” nga indatag dagiti Gnostiko a literatura sigurado a naggapu kadagiti di Kristiano a libro. Isu a kasano a “nalimed a kinapudno nga impalgak ni Jesus” dayta?

Ni eskolar R. E. O. White inawaganna ti Gnostisismo a kumbinasion ti “pilosopiko a pattapatta, anito, adda salsalamangkana a ritual, ket no dadduma pinapanatiko ken naalas pay ketdi a kulto.” Ni Andrew M. Greeley ti University of Arizona kunana: “Ti Jesus dagiti Gnostiko no dadduma ket nalibeg, no dadduma di matartarusan, ket no dadduma medio makapasidduker.”

Tiritirenda ti Kinapudno Maipapan ken Kristo

Saan laeng a dagiti Gnostiko ti nangtiritir iti kinapudno maipapan ken Kristo. Ni Nestorio, nagkauna a patriarka ti Constantinople idi maika-5 a siglo, masinunuo nga insurona a ni Kristo aktual a dua a persona iti maymaysa, ti natauan a Jesus ken ti nadibinuan nga Anak ti Dios. Idi a ni Maria impasngaynan Kristo, daydiay tao a Jesus ti impasngayna, saan a daydiay nadibinuan nga Anak. Daytoy a panangmatmat saan nga inanamongan ti Monophysitismo (“maymaysa a galad”), ta inakona a ti panagkaykaysa ti Dios ken ti Anak saan a mapagsina, ket nupay dua ti galadda, ni Jesus aktual a maymaysa laeng, interamente a Dios ket maigiddato pay nga interamente a tao. No husto dayta, ni Maria talaga nga impasngayna ti Dios, saan ket a ni tao a Jesus laeng.

Pareho a rimmusing dagita a teoria manipud suppiat a naangay iti naglabas a siglo. Ni Arius, a padi ti Alexandria, indagadagna a ni Kristo nababbaba ngem ti Ama. Isu a dina inusar ti termino a homoousios (naikaykaysa iti kasasaad) a pangdeskribir iti relasion ni Kristo iti Dios. Dayta a panangmatmatna inlaksid ti Konsilio ti Nicea idi 325 K.P., ta impaulogda a ni Jesus talaga a ‘naipada iti kasasaad ti Ama.’ Idi 451 K.P. impaulog ti Konsilio ti Calcedonia a ni Kristo isu ti Dios a naglasag. Ti ideya ti nagkatlo (triune) a Dios a naggaput’ Babilonia, Egipto ken Grecia, inwalinnan ti insuro ni Kristo nga isu ken ni Amana ket duada a naisalumina nga indibidual, a dida pulos agpatas.​​—Marcos 13:32; Juan 14:28.

Kinapudnona, ni Tertullian (c. 160-c. 230 K.P.), a miembro ti simbaan ti Norte Africa, inserrekna ti sao a “trinitas,” agingga nga inusaren dagiti Kristiano sakbay a naiyanak ni Arius. Ni Tertullian, nga isut’ damo a teologo a nagsurat a siwawadwad iti Latin imbes a Griego, timmulong a nangisaad ti pundasion ti Makinlaud a teolohia. Kasta met ken “San” Agustin, sabali pay a teologo ti Norte Africa agarup dua a siglo kalpasanna. “[Ni Agustin] sapasap a bigbigenda a kas kalalaingan a maestro iti kadaanan a Kinakristiano,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica. Ngem ti sumaganad a naibaga ket pakaseknan amin a napasnek a Katoliko ken Protestante: “Ti isipna isut’ nangrugian ti naan-anay a panagsugpon ti relihion ti Baro a Tulag ken ti Platoniko a tradision ti Griego a pilosopia; ket dayta met laeng ti namuspusan tapno ti resulta dayta a panagsugpon ket maisaknap iti Kakristianuan a buklen ti Romano Katolicismo idi Edad Media ken ti Protestantismo idi Renaissance.”

Krisis iti Katolicismo

Idi arinunosen ti maikapat a siglo, ni Emperador Teodosio I inringpasna ti inrugi ni Constantino a pinagbalinna a ti Katolicismo isut’ relihion ti Estado. Di nagbayag nabingay ti Imperio Romano, nga isut’ nagam-amkan ni Constantino idi. Ti Roma idi 410 K.P. kinautibo dagiti Visigoth, tattao nga Aleman ti puonda a datidan a mangraraut iti imperio, ket idi 476 K.P., ni Odoacer nga Aleman a heneral pinaksiatna ti emperador ti Lumaud [Roma] ket improklamarna ti bagina kas ari, iti kasta nagngudon ti Lumaud a Romano nga Imperio.

Iti sidong dagitoy kabbaro a sirkumstansia, kasanot’ sasaaden ti Katolicismo? Idi 500 K.P., inakona a 22 porsiento ti populasion ti lubong ket miembrona. Ngem kadagitoy napattapatta a 43 milion a tattao, kaaduanna ti biniktima dagiti relihiuso a lider a nakatakkuat a nalaklaka a gamporan ti kinapudno ngem ta gugoranda koma dagiti bagida. Naiddep idin ti silaw ti ebanghelio ti pudno a Kinakristiano. Ngem “Manipud Kinasipnget, Adda ‘Nasantuan’” a maipasngay, nga isut’ salaysayento ti sumaruno a ruarmi.

[Kahon iti panid 26]

Dagiti Ehemplo ti Gnostiko a Pammati

Ni Marcion (idi maikadua a siglo) pinaggiddiatna ti imperpekto a Dios ti “Daan a Tulag” a nababbaba ngem ni Jesus ken ti Ama ni Jesus, ti dida am-ammo a Dios ti ayat a nadakamat iti “Baro a Tulag.” Ti ideya iti “dios a dida am-ammo isu ti pamunganayan a tema ti gnostisismo,” inlawlawag ti The Encyclopedia of Religion. Daytoy dios a dida am-ammo ninagananda a kas “kangatuan a Saririt, a di matukod ti natauan a saririt.” Ngem, ti namarsua iti material a lubong, ket nababbaba ket saan a naan-anay ti sariritna ket ninagananda kas Demiurge.

Ni Montano (idi maikadua a siglo) inkasabana ti asidegen nga iyaay ni Kristo ken ti pannakaipasdek ti Baro a Jerusalem idiay maaw-awagan itan a Turkey. Gapu ta ad-adda a maseknan iti kondukta imbes nga iti doktrina, nabatad nga inkagumaanna nga isubli dagidi orihinal a prinsipio ti Kinakristiano, ngem gapu ta estrikto unay, dayta a gannuat nagultimuanna natinnag iti kinalulok a dati a kinondenarna.

Ni Valentino (idi maikadua a siglo), dumadaniw a Griego ken kalatakan kadagiti amin a Gnostiko, kinunana a nupay ti nagloriaan a bagi ni Jesus ket limmasat ken Maria, isu saan nga aktual nga impasngay ni Maria. Ngamin minatmatan dagiti Gnostiko nga amin a pisikal a banag ket dakes. Gapuna, ni Jesus di mabalin a pisikal ti bagina ta no saan dakes met la dayta. Dagiti Gnostiko a naawagan Docetista insuroda a ti intero a kinataon Jesus ket bale parang laeng ken parmata. Mairaman ditoy ti ipapatay ken ti panagungarna.

Ni Manes (idi maikatlo a siglo) naawagan al-Bābilīyu, nga Arabiko ti “taga Babilonia,” yantangay inawagannat’ bagina kas “mensahero ti Dios umay iti Babilonia.” Inkagumaanna a buklen ti unibersal a relihion a pinaggagamporna dagiti sursuro ti Kinakristiano, Buddhismo, ken Zoroastrianismo.

[Ladawan iti panid 25]

Ni Constantino timmulong a nangiddep iti silaw ti ebanghelio babaen iti inna panangisugpon ti Kinakristiano iti pagano a panagdaydayaw