Kasanot’ Panangapektar ti Wall Street Kadakayo?
TI ECONOMIA naawaganen ti mamarigat a siensia. Kaskasdi, daytat’ siensia a mangapektar iti biag dagiti amin kadatayo. Ti presio nga ibayadyo iti tiendaan, ti magun-odan a trabaho, ti serbisio nga ipaay ti pagilianyo—dagitoy agpannurayda amin iti bileg ti ekonomia ti dagayo.
‘Ngem aniat’ pakainaigan dayta iti Wall Street?’ mabalin nga imtuoden dagiti dadduma. ‘Nakaad-adayo dayta ta adda pakainaiganna kaniak.’ Ngem, ti paglakuan ti aksiyón (stock market) kasla sarming iti ekonomia. Ket itatta dagiti nasnasion iti lubong agpannurayda iti maysa ken maysa ta awan ti ekonomia a makapagsolsolo.
Sangalubongan nga Ekonomia
Kinuna ti presidente iti Paglakuan ti Aksiyón iti America (American Stock Exchange) a ti pannakakigtot iti Dakes a Lunes “ti nangilawlawag a naimbag nga awan ti pagilian a naan-anay a makatengngel iti pagtungpalanna.” Idiay Italia maysa a mannurat iti La Repubblica kastoy ti kunana: “Dagiti buis ti Makinlaud nga Alemania idi kalman, utang ti Latin America itatta, ken . . . panangipaulog ti Kongreso ti E.U. inton bigat isu dagiti paspasamak nga awan ti pakainaiganda iti maysa ken maysa wenno mainaig laeng iti maysa ken maysa iti mabayag a tiempo. Itatta dagusen a maisinggaluttayo a sangsangkamaysa. Itatta dagus a naisinggalutdan iti maysa ken maysa. Tapno mabigbigtayo daytoy, basta sumrekkayo iti kuarto a paglakuan iti maysa a dakkel nga internasional a banko, a sadiay maysa nga elektroniko a lugan iti law-ang ti naikonekta iti aldaw ken rabii kadagiti amin a paglakuan iti lubong.”
Ania a pagilian, ania nga ekonomia, ti makaibaga a naisina manipud itoy sangalubongan ti panagkokonektarna ken agpannuray iti maysa ken maysa a sistema? Dagiti pagilian nga Africano? Dagiti editor iti maysa a pagiwarnak ti negosio a mangay-aywan iti ekonomia nga Africano kunaenda a “dagiti ekonomia nga Africano ket nalakada laeng a maapektaran iti pannakagunggon iti ruar.” Dagiti ngay pagilian iti Latin America? Maysa nga editor iti Jornal do Brasil kinunana a ti krisis iti paglakuan ti aksiyón ket paseten iti internasional a krisis. Ti ngay Middle East? Ti katulongan nga editor iti Ma’ariv iti Tel Aviv insitarna ti kuna ti dati a primer ministro iti Israel: “No agpanateng ti America, agbaen ti Israel.”
Siasino, ngarud, ti saan a maapektaran iti bagio ti ekonomia itatta? No maibaga iti maysa a pasahero nga agbilbilag iti kubierta a naabutan ti casco ti barko iti baba, mariknana kadi nga isut’ saan nga agpeggad gaput’ adayo iti lugar a naabutan? Saan; agkononekta dagiti amin a paspaset ti barko—awan ti tumpaw nga agsolsolo. Kasta met laeng ti makuna maipapan iti ekonomia ti lubong. Ti parikut iti maysa mabalin a makaipaay iti parikut kadakayo.
Napeggad a Dandanum para kadagiti Babassit nga Ikan
Kalpasan ti pannakarbek, pinanawan dagiti babassit a managipuonan ti panaglako a pinangenpangen. Ti nakaad-adu nga ipapanaw kaipapananna ti pukaw iti industria ti panaglako, ket 25,000 ti napukawan iti trabaho kalpasan ti pannakarbek. Ngem dayta kaipapananna ti ad-adu pay a parikut para iti paglakuan ti aksiyón a mismo.
Aniat’ nangpapanaw kadagiti adu a managipuonan manipud iti Wall Street? Nalawag, adut’ pakainaigan ti pannakarbek iti dayta. Ngem iti dadduma met a pamay-an, ti Wall Street kasla saanen a natalged para kadagiti babassit a managipuonan, kas dandanum a napeggad a paglangoyan dagiti babassit nga ikan. Sirarakentay iti apagkanito dagiti tallo a pagannayasan a nangiturong iti daytoy: Ti pannakausar ti kompiuter, kasta unay a panaggatang, ken ti nakaad-adu nga utang.
Dagiti Kadi Makina ti Mangay-aywan iti Pabuya?
Ti Dakes a Lunes ket maysa a dakes nga aldaw para kadagiti kompiuter. Ti kasta unay a panaglako nalablabes ngem ti kabaelanda a tamingen. Iti intero a pagilian, dagiti ahente (broker) buybuyaenda ti kasta unay a panagandar dagiti terminalda a mangipakita kadagiti napno ti salsaludsod nga iskrin wenno basta awan ti nagyanna. Iti katengngaan ti bagio, ti New York Stock Exchange, ti pannakarbek ineddepna ti dandani tunggal paset ti sistema. Ngem marikna dagiti adu a saan laeng a biktima dagiti kompiuter no di ket kakomplot a mangpataud iti nakaad-adu a panaglako. Kuna ti maysa a lalaki iti The New York Times: “Daytat’ panaglako laeng dagiti kompiuter kadagiti kompiuter.”
Siempre, saan met a pudno dayta. Ngem babaen kadagiti adut’ saklawenna a gakat ti panaglako dagiti dadakkel nga institusion a managipuonan, dagiti kompiuter ti automatiko a tignayen dagiti kasasaad iti paglakuan—kas iti ibababa ti presio iti maysa nga aksiyón a mangisingasing iti ahente no aniat’ aramidenna. Ti parikut ket, mammano nga isut’ addaan ti panawen a mangusig kadagiti singasing ti kompiuterna. Gapuna, dagiti kompiuter maiplanoda ti pagsaadan dagiti adu a managlako a kas iti tropa dagiti managsala. Tungpalenda dagiti kompiuterda a sangsangkamaysa, a mangpataud iti kasta unay a panaglako a mangtignay met kadagiti dadduma a panaglako. Gapuna mabalin a pinakaro dagiti kompiuter ti pannakarbek, a kas ti panangpadakkel iti maysa a public-address system iti ungorna tapno agbalin a makasisileng nga uni. Dadduma ti mangpabasol kadagiti kompiuter iti 300 a puntos kadagiti 508 a puntos nga ibababa.
Mabalin a kasapulan unay dagiti kompiuter iti paglakuan ti aksiyón, ngem marikna dagiti babbabassit nga ikan a babbabassitda pay iti Dakes a Lunes. Dagiti sinaggaysa a managipuonan dida maawagan dagiti ahenteda tapno ilakoda ti bimmaban ti gatadna nga aksiyónda Kabayatanna, dagiti dadakkel a managipuonan a paandaren ti kompiuter dagiti programada agilakoda kadagiti shares da a binulto.
Ti Kasta Unay a Panagkikinnaan
Adu met ti agdanag, a dagiti dadakkel ken kalalainganna ti kadakkel nga ikan naigamerda iti kasta unay a panagkikinnaan iti napalabas a sumagmamano a tawen, a dadaelenda ti maysa ken maysa babaen iti panangtagikua ken kasta unay a panaggatang babaen iti bulod a kuarta (leverage buyouts). “Gatangen dagiti tattao dagiti kompania a kas iti panaggatangda kadagiti aksiyón,” kuna ti maysa a retiradon a managipuonan iti banko a pinagimtuodan ti Agriingkayo!
Ti leveraged buyout, wenno LBO, ket nakalatlatak idiay Wall Street. Usaren ti maysa a kompania ti leverage (adu a bulod a kuarta a naurnongna, kas pangarigan, babaen ti panaglako kadagiti nababat’ gatadna a bonds) tapno “gatangen” ti sabali a kompania babaen ti pananggatangna kadagiti adda a shares iti stockna. No nagatangnan ti biktimana, guduaguduaenna dayta ket ilakona dagiti paspasetna a pangbayad iti dayta nga utang. Gapuna ti gimmatang kukuananton a libre dagiti amin a nabati! Babaen ti panangilako kadagiti nababat’ gatadna a bonds, dagiti babassit a kompania mabalinda nga alun-onen dagiti dadakkel, a kas ti panangalun-on dagiti babassit nga ikan kadagiti pating.
Ti panangtagikua makaipaay iti nakaad-adu a kuarta kadagiti banko, abogado, ken dagiti negosiante a mangilako iti dayta. Iti maysa a nagdakkelan nga LBO idi naladawen a 1988, ti bayad kadagiti banko ken dagiti manangbalakad laeng nakagteng iti dandani $1 bilion. Dadduma a lallaki a naglatak a managgatang nakasapulda iti ginasut a milion a doliar iti sumagmamano laeng a tawen. Adu ti nagparikut gapu iti linteg.
Ti Iyaadu ti Utang
Dagiti LBOs ket maysa laeng kadagiti pangarigan a pagay-ayat ti America ti umutang. Iti sinaggaysa, dagiti Americano idulinda laeng ti agarup 5 porsiento a nasapulanda. Dagiti Aleman iti Laud idulinda ti agarup 13 porsiento, ket dagiti Hapones agarup 17 porsiento. Naipaugalin ti panagayat dagiti Americano iti credit card ken ti ‘gumatang itan, bayadanto kamaudiananna’ a pagalagadan. Dagiti korporasion nga Americano nakautangda iti nasurok a $1.8 trilion, ket nasurok a $2.6 trilion ti utang dagiti nagkaykaysa a gobierno. Ti gobierno ti E.U. nagtungpal met a kadadakkelan a managutang iti lubong, manipud iti kadadakkelan a managpautang, iti uneg laeng ti walo a tawen iti internasional a pannakinegosiona. Maysa a mannurat iti Globe and Mail iti Canada ginupgopna ti pagalagadan ti E.U. a kas “aggasto, aggasto, ket basta umutang.”
Ti panagkapuy ti negosio mangipaay iti dakkel a parikut kadagiti nakaad-adu ti utangna a korporasion. Dagiti kompania nga aduan ti utang bigla a kumapuyda iti kasta a kasasaad. Sumarunonton ti di pannakabayad ken ti pannakalugi. Nagutang met dagiti banko: Nagutangda kadagiti binilion a doliar a nakaam-amak nga utang. Sumagmamano a gasut ti addaan parikut, ket adu ti napilitan a nagserra.
Ad-adda pay a nakadidillaw ti utang iti sangalubongan: Dagiti pagilian iti Third World nakautangda iti nakaam-amak a $1.2 trilion. Awan duadua, ngarud, a ti managipuonan a managbanko a ni Felix Rohatyn kastoy ti panangipatona iti ekonomia: “Nakaibangontayo iti nagdakkelan a pinansial a balay a naaramid kadagiti kard. Napakdaarantayon a naimbag maipapan iti kinakapuyna.”
Ti Iruruar
Gapuna para kadagiti babassit a managipuonan, ti Wall Street ket kasla iturturayan dagiti paandaren ti kompiuter a panaglako ken panaggatang a mangpataud kadagiti dadakkel nga allon, ti kasta unay a panagkikinnaan dagiti dadakkel a negosiante, ken ti awan patpatinggana a panagutang a mamagpeggad a mangalimon iti intero a pupokan. Makapasiddaaw kadi no dagiti babassit a negosiante pinanawandan ti paglakuan?
Ngem ti nakarkaro pay ngem ti panagamak, adda maysa a pagannayasan a nangpapanaw kadagiti babassit a managipuonan manipud iti Wall Street. Daytat’ iturturayan iti isu met laeng a rikna a mangiturturay iti intero a lubong kadagitoy nga al-aldaw. Ania dayta a rikna?
[Blurb iti panid 8]
Sumagmamano a gasut a banko ti E.U. ti mariribukan, ket adun ti napilitan nga agserra
[Kahon iti panid 6]
Giya kadagiti Sasao iti Wall Street
Ti mapaspasamak idiay Wall Street mabalin a ganggannaet kadakayo agsipud ta ti pinansial a lubong addaan iti bukodna a pagsasao. Ti sumaganad ket maysa nga ababa a pangarigan dagiti gagangay unay a sasao iti Wall Street.
◆ STOCK: No gumatangka iti share of stock (aksiyón) iti maysa a kompania, iti kinapudnona gumatgatangka iti paset dayta a kompania. Daytoy ket maysa a pamay-an ti panangpaadda ti maysa a kompania iti kuarta. Iti panapanawen, dagiti addaan iti stock umawatda iti bassit a parcentahe iti ganansia ti kompania, a maawagan dividend.
◆ BOND: Ti sabali pay a pamay-an a panangpaadda dagiti korporasion iti kuarta isu ti ibubulodda iti dayta babaen ti panangilakoda kadagiti bonds. No gumatangka iti bond ti kompania, mangipabpabulodka iti kuarta. Agbayad ti kompania iti panangusarna iti kuartam babaen ti panagbayadna iti interes. Dagiti aksiyón ken bonds matuktukoyda iti termino a “securities.” Nupay no dagiti bonds saan a dumakkel ti gatadda a kas kadagiti aksiyón, masansan a maibilang a nataltalged a puonan. Ti mailaksid iti dayta isu ti junk bond, maysa nga opisial a napaneknekanen a napeggad. Ti kompania a mangilako iti dayta ket posible a saan a makabayad, sigun iti napagtutulagan. Gatangen dagiti tattao ida agsipud ta dagiti junk bonds nangato ti interesda.
◆ STOCK EXCHANGE: Maysa nga organisado a panagilako, wenno paglakuan, a sadiay magatang ken mailako dagiti securities kas dagiti aksiyón ken bonds. Iti lugar a paglakuan/paggatangan, dagiti broker wenno ahente mangilakoda ken gumatangda kadagiti pedido dagiti klienteda, dagiti managipuonan, ket mabayadanda babaen iti komision.
◆ TI DOW: Pangababaen iti Dow Jones Industrial Average, daytoy ti kalalatakan a mangipamatmat iti kasayaat ken pateg ti New York Stock Exchange. Daytat’ addaan promedio a pangrugian a 30 nga industrial nga aksiyón iti agdama a gatad. No imtuoden dagiti tattao, “Kasanot’ kasasaad ti negosio?” ti gagangay a sungbat isut’ panangadaw iti no aniat’ kasasaad ti Dow.
[Ladawan iti panid 7]
“Nakaibangontayo iti nagdakkelan a pinansial a balay a naaramid kadagiti kard. Napakdaarantayon a naimbag maipapan iti kinakapuyna.” —Managipuonan a managbanko a ni Felix Rohatyn