Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna

Paset 15​—1095-1453 K.P.​—Panangusar iti Kampilan

“Agsusuppiat dagiti tattao gapu iti relihion, agsuratda gapu iti dayta, makidangadangda gapu iti dayta, matayda gapu iti dayta; aniaman ti aramidenda agbiagda gapu iti dayta.”​—Charles Caleb Colton, maika-19-siglo nga Ingles a klero

TI KINAKRISTIANO kadagiti immuna a tawtawen ket nabendisionan kadagiti manamati a nagbiag a maitunos iti relihionda. Iti panangidepensa iti pammatida, sireregta nga intag-ayda “ti kampilan iti espiritu, kayatna a sawen, ti sao ti Dios.” (Efeso 6:17) Ngem kamaudiananna, kas inyilustrar dagiti paspasamak iti nagbaetan ti 1095 ken 1453, dagiti makunkuna a Kristiano, a saan nga agbibiag sigun iti pudno a Kinakristiano, nangusarda kadagiti dadduma a kita iti kampilan.

Idi maikanem a siglo, napukawen ti Makinlaud nga Imperio ti Roma. Daytat’ sinukatanen ti Makindaya a katupagna, ti Imperio ti Byzantine a ti kabiserana isu ti Constantinople. Ngem dagiti ig-iglesiada, nga agsagsagaban iti nakapuy a relasion, di nagbayag nakitadan a mismo ti peggad ti maymaysa a kabusor, ti napartak ti panagsaknapna a turay ti Islam.

Nabigbig ti Makindaya nga iglesia daytoy, ngem naudin, idi iti maikapito a siglo dagiti Muslims kinayawanda ti Egipto ken dagiti dadduma a paspaset iti Imperio ti Byzantine a masarakan idiay Norte Africa.

Nakurkurang ngem maysa a siglo kamaudiananna, nakigtot ti Makinlaud nga iglesia a makakita a ti Islam sumsumreken iti España nga agturong iti Francia, ket nakagtengen iti agarup 160 kilometros iti Paris. Adu nga Español a Katoliko ti nakumberte iti Islam, ket dagiti dadduma inawatda dagiti ug-ugali a Muslim ken inabrasada ti kultura a Muslim. “Gaput’ marurod kadagiti pukawna,” kuna ti libro nga Early Islam, “ti Iglesia awan sardayna a rinobrobanna ti panangibales dagiti annakna nga Español.”

Sumagmamano a siglo kamaudiananna, kalpasan a napasublin dagiti Español a Katoliko ti kaaduan a dagada, “binusorda dagiti iturayanda a Moslem ket indadanesda ida nga awanan asi. Pinilitda ida a mangilibak iti pammatida, pinapanawda ida manipud iti pagilianda, ket innalada ti nakaam-amak nga addang a mangparut iti aniaman a pakabigbigan iti kultura nga Español-Moslem.”

Napaturongan iti Kampilan

Idi 1095 dinawat ni Papa Urban II kadagiti amin a Katoliko a taga Europa a mangitag-ay iti literal a kampilan. Masapul a mapapanaw ti Islam manipud kadagiti nasantuan a daga iti Middle East a kunkunaen ti Kakristianuan nga isut’ addaan iti naan-anay a kalintegan a mangtagikua.

Ti kapanunotan a “nalinteg” a gubat ket saanen a baro. Kas pangarigan, daytat’ naikararagen iti pannakidangadang a maibusor kadagiti Muslim idiay España ken Sicily. Ket agarup maysa a siglo sakbay ti dawat ni Urban, kuna ni Karlfried Froehlich iti Princeton Theological Seminary, ni Papa Gregory VII “inar-arapaapna ti maysa a militia Christi a maipaay iti pannakidangadang a maibusor kadagiti amin a kabusor iti Dios ket napanunotnan ti panangibaon iti buyot iti Daya.”

Ti panagtignay ni Urban ket paset laeng iti sungbatna iti dawat a maipaay iti tulong manipud iti emperador ti Byzantine a ni Alexius. Ngem yantangay ti relasion iti nagbaetan ti Makindaya ken ti Makinlaud a paspaset iti Kakristianuan ket kasla sumaysayaaten, mabalin a natignay met ti papa babaen iti posibilidad nga intukon daytoy a mamagkaykaysa iti agsupsuppiaten nga agkabsat nga ig-iglesia. Nupay kasta, inangayna ti Konsilio iti Clermont, isu a nangideklara a dagidiay mayat a mangaramid itoy “nasantuan” nga aramid mapakawanto dagiti amin a penetensiada gapu iti basol. Di ninamnama a wen ti sungbat. “Deus volt” (“Pagayatan ti Dios”) isut’ immaweng nga ikkis ti Daya ken Laud.

Nangrugi ti agsasaruno nga ekspedision a nangsaklaw kadagiti kasasayaatan a paset iti dua a siglo. (Kitaenyo ti kahon iti panid 24.) Idi damo impagarup dagiti Muslim a dagiti rimmaut isu dagiti taga Byzantine. Ngem kalpasan ti pannakabigbigda iti pudno a naggapuanda, inawaganda dagitoy a Franks, dagiti tattao iti Alemania isu a nangalaan ti Francia iti naganna kamaudiananna. Tapno masaranget dagitoy a “barbaro” nga Europeo, kimmaron ti panangipagarup dagiti Muslim a masapul ti jihad, maysa a nasantuan a gubat wenno panagdadangadang.

Intudo ti propesor a Briton a ni Desmond Stewart: “Para iti tunggal eskolar wenno negosiante a nangimula kadagiti bukbukel iti sibilisasion nga Islam babaen iti linteg ken ulidan, adda maysa a soldado a mangangay iti Islam a makidangadang.” Idi maudi a kagudua iti maika-12 a siglo, ti pangulo a Muslim a ni Nureddin nakaibangonen iti nagsayaatan a puersa militar babaen ti panamagkaykaysana kadagiti Muslim iti makin-amianan a Syria ken ti makingngato a Mesopotamia. Gapuna “no kasano a dagiti Kristiano iti Edad Media intag-ayda ti armas a mangparang-ay iti relihion ni Kristo,” intuloy a kuna ni Stewart, “dagiti Moslem intag-ayda ti kampilan a mangparang-ay iti relihion ti Propeta.”

Siempre, ti panangparang-ay iti panggep ti relihion saan nga isut’ kankanayon a puersa a mangtignay. Ti libro a The Birth of Europe napaliiwna a para iti kaaduan a taga Europa, ti Krusada “nangipaay iti di malapdan a gundaway a manggun-od iti dayaw, wenno mangurnong iti samsam, wenno mangputar kadagiti baro nga estado, wenno mangituray iti intero a pagilian​—wenno tapno malisian laeng ti makauma a natan-ok a panagpaspasiar.” Nakita met dagiti negosiante nga Italiano ti gundaway a mangipasdek kadagiti paglakuan kadagiti dagdaga iti Makindaya a Mediteraneo. Ngem aniaman ti panggep, nalabit dagiti amin situtulokda a matay gapu iti relihionda​—dayta man ket iti “nalinteg” a gubat iti Kakristianuan wenno iti jihad dagiti Muslim.

Mangiyeg ti Kampilan kadagiti Di Ninamnama a Resulta

“Nupay ti Krusada naiturong kadagiti Muslim iti Daya,” kunaen ti The Encyclopedia of Religion, “ti regta dagiti Krusado naipaay kadagiti Judio nga agnanaed iti daga a nakaalaan dagiti Krusado, a dayta ket, idiay Europa. Ti nalatak a panggep dagiti Krusado isut’ panagibales iti ipapatay ni Jesus, ket dagiti Judio ti umuna a biktima. Ti panangidadanes kadagiti Judio napasamak idiay Rouen idi 1096, a sinaruno ti sapasap a panangpapatay idiay Worms, Mainz, ken Cologne.” Daytoy ti nangiyun-una laeng iti espiritu ti Semitiko a panangbusor idi kaaldawan ti Holocaust iti Nazi nga Alemania.

Ti Krusada pinakarona met ti kumarkaron a riribuk iti Laud-Daya nanipud pay idi 1054, idi ni Patriarch Michael Cerularius iti Daya ken ni Cardinal Humbert iti Laud nagnumuanda a laksiden ti maysa ken maysa. Idi sinukatan dagiti Krusado ti klero a Griego kadagiti Latin nga obispo kadagiti kinayawanda a siudad, ti schismo iti Daya-Laud nakagtengen kadagiti gagangay nga umili.

Ti panagsina dagiti dua nga iglesia naan-anayen bayat ti Maikapat a Krusada idi, sigun iti dati nga Anglicano a Padi iti Canterbury a ni Herbert Waddams, ni Papa Innocente III “nagkadua ti panagtignayna.” Iti maysa a dasig, makapungtot ti papa maipapan iti pannakasamsam ti Constantinople. (Kitaenyo ti kahon iti panid 24.) Isut’ nagsurat: “Kasano a mainanama ti Iglesia dagiti Griego a makasublida iti debosion iti Apostoliko a Seseda no nakitana dagiti Latin a mangipapaay iti dakes nga ulidan ken ar-aramidenda ti aramid ti diablo tapno, buyogen iti naimbag a rason, dakdakes pay ti pananggura dagiti Griego kadakuada ngem ti pananggurada kadagiti aso.” Iti kasumbangirna, ginundawayanna ti kasasaad babaen ti panangipasdekna sadiay iti pagarian a Latin iti sidong ti patriarka iti laud.

Kalpasan ti dua a siglo a dandani kankanayon a panagdadangadang, ti Imperio ti Byzantine kimmapuy unayen ta dinan maibturan ti iraraut dagiti Ottoman Turks, isu nga, idi Mayo 29, 1453, kinayawandan ti Constantinople. Nasinasinan ti imperio saan laeng a babaen iti kampilan ti Islam no di ket babaen iti kampilan nga intag-ay ti iglesia a kabsat ti imperio idiay Roma. Ti nabingaybingay a Kakristianuan nangipaay iti Islam iti nalaka a pangrugian iti iseserrekna iti Europa.

Dagiti Kampilan iti Politika ken ti Panangidadanes

Dagiti Krusada pinabilegna ti sasaaden ti papa iti relihiuso ken napolitikaan a panangidaulo. Dagitoy ti “nangipaay iti panangtengngel dagiti papa iti panaglalangen iti Europa,” kuna ni historiador a John H. Mundy. Di nagbayag “ti iglesia isu ti kadadakkelan a gobierno ti Europa . . . , [a makabael] a mangitag-ay iti ad-adu a napolitikaan a pannakabalin ngem ti asinoman a gobierno iti Laud.”

Napasamak daytoy a pannakagun-od iti pannakabalin idi narbek ti Makinlaud nga Imperio ti Roma. Ti iglesia ti kakaisuna a mamagkaykaysa a pannakabalin iti Laud ket ngarud ad-adda pay a nagbalin nga aktibo iti pannakipasetna iti politika iti kagimongan ngem ti Makindaya nga iglesia, nga iti dayta a tiempo ket adda pay laeng iti sidong ti nabilbileg a sekular nga agturay, ti emperador ti Byzantine. Daytoy a napolitikaan a kinatan-ok nga ik-ikutan ti Makinlaud nga iglesia ti mangipaay iti pamatian iti panangakemna nga immun-una iti kinapapa, maysa a kapanunotan a saan nga awaten ti Makindaya nga iglesia. Nupay no maipalubos a maikari iti dayaw ti papa, ti Makindaya nga iglesia di umanamong nga isut’ maudi a mangikeddeng iti doktrina wenno ti panangituray.

Gaput’ napolitikaan a pannakabalin ken ti di umisot’ pannakaiturongna a relihiuso a pammati, ti Iglesia Katolika Romana inusarnan ti kampilan a manglapped iti panangbusor. Inan-anopannan dagiti erehes. Ti propesor iti historia a ni Miroslav Hroch ken ni Anna Skýbová iti Karls University idiay Prague, Czechoslovakia, deskribirenna no kasano a nagandar ti Inkisision, ti naisangsangayan a tribuna a naaramid a mangtaming kadagiti erehes: “Maikontra iti kaaduan nga ugali, dagiti nagnagan dagiti manangipakaammo . . . saan a masapul a maipalgak.” Impaulog ni Papa Innocente IV ti linteg nga “Ad extirpanda” idi 1252, isu a nangipalubos iti panangtutuok. “Ti panangpuor iti istaka, ti gagangay a pamay-an a panangpapatay kadagiti erehes idi maika-13 a siglo, . . . adda isimbolona, a kaipapananna a babaen ti kastoy a panangdusa, saan a mapabasol ti iglesia iti panangibukbok iti dara.”

Dinusa dagiti managsaludsod dagiti pinullo a ribo a tattao. Rinibo a dadduma ti napuoran iti istaka, isu a nagkomentuan ti kangrunaan a historiador a ni Will Durant: “Iti panangipaay iti gundaway iti maysa a historiador ken pammalubos iti maysa a Kristiano, ibilangtayo ti Inkisision . . . kas ti kadadaksan a mantsa iti rekord ti sangatauan, a mangipakita iti kinaranggas a saan a mapasamak iti aniaman nga animal.”

Dagiti paspasamak iti Inkisision ipalagipda dagiti sasao ni Blaise Pascal, maysa a maika-17-siglo a pilosopo a Pranses ken sientista, isu a nagsurat: “Pulos a saan a mangranggas a naan-anay ken maragsakan a mangaramid ti tao iti dakes no di maigapu iti narelihiusuan a pammati.” Iti kinapudnona, ti panangidadanes kadagiti tattao a naidumat’ relihionda ket kababalin iti ulbod a relihion nanipud pay pinapatay ni Cain ni Abel.​—Genesis 4:8.

Nasinasina babaen iti Kampilan iti di Panagkaykaysa

Ti nasional a pannakasinasina ken ti napolitikaan a panangimaniobra inturongna idi 1309 ti pannakaiyakar ti pagtaengan ti papa manipud Roma a napan idiay Avignon. Nupay daytat’ naisubli idiay Roma idi 1377, adda timmaud a panagdadangadang kalpasanna gapu ti pannakapili ti baro a papa, ni Urban VI, kalpasanna. Ngem dayta met laeng a grupo dagiti kardinal a nangibotos kenkuana nangibutosda met ti karibalna a papa, ni Clement VII, isu a nagnaed idiay Avignon. Ad-adda a nariro dagiti bambanag idi pangrugian iti maika-15 a siglo, idi iti ababa a tiempo tallo a papa ti aggigiddan a nagturay!

Daytoy a kasasaad, a maawagan iti Makinlaud, wenno Dakkel, a Schismo, ket impatingga ti Konsilio iti Constance. Intandudona ti prinsipio dagiti konsilio, ti teoria a ti kamaudianan nga autoridad agpannuray kadagiti kaaduan a konsilio ket saan a ti kinapapa. Gapuna, idi 1417 ti konsilio nabaelanda nga imbotos ni Martin V kas baro a papa. Nupay no nagkaykaysada manen, ti iglesia ket nakaro ti kinakapuyna. Nupay kasta, nupay no nagpiglaten, ti kinapapa dina bigbigen ti pannakasapul iti panagbalbaliw. Sigun ken John L. Boojamra, iti Saint Vladimir’s Orthodox Theological Seminary, daytoy a di panagballigi ti “nangisaad iti pamuon iti Repormasion idi maikasangapulo ket innem a siglo.”

Agbibiagda Kadi Sigun iti Relihionda?

Ti Namunganay iti Kinakristiano binilinna dagiti pasurotna a mangaramid kadagiti adalan ngem dina imbaga kadakuada a mangusarda iti pisikal a puersa iti panangaramid iti kasta. Kinapudnona, espisipiko a namakdaar a “dagiti amin a mangitag-ay iti kampilan mapukawdanto babaen iti kampilan.” Umasping iti dayta, dina binilin dagiti pasurotna a mangparigat iti pisikal iti siasinoman a sumukir. Ti Nakristianuan a prinsipio a maalagad ket: “Ti adipen ti Apo saanna a rebbeng ti makiringgor, no di ket naamo kadagiti isuamin, nalaing a mangisuro, nateppel, a mamatigmaan a siemma kadagiti sumalungasing.”​—Mateo 26:52; 2 Timoteo 2:24, 25.

Babaen iti panangitay-ay iti literal a kampilan, agraman iti simboliko a kampilan iti politika ken ti panangidadanes, ti Kakristianuan nalawag a dina sursuroten ti panangidaulo Daydiay a kunkunaenna a Namunganay. Gaput’ nakaron ti pannakasinasinana, daytat’ agpegpeggad iti naan-anay a pannakarbek. Ti kina-Romano Katoliko ket “Maysa a Relihion a Makasapul iti Kasta Unay a Panagbalbaliw.” Ngem dumtengto kadi dayta a panagbalbaliw? No kasta, kaano? Manipud siasino? Ti Agosto 22 a bilang ibagananto ti ad-adu pay kadatayo.

[Kahon/Ladawan iti panid 24]

Nagsayaatan a Nakristianuan a Pannakidangadang?

Dagiti kadi Krusada ket pangarigan dagiti nagsayaatan a pannakidangadang a naibilin a pakidangadangan dagiti Kristiano?​—2 Corinto 10:3, 4; 1 Timoteo 1:18.

Ti Umuna a Krusada (1096-99) nagbanag iti pannakakayaw manen ti Jerusalem ken ti pannakaipasdek dagiti uppat a Latin nga estado iti Daya: ti Pagarian iti Jerusalem, ti Distrito iti Edessa, ti Probinsia iti Antoquia, ti Distrito iti Tripoli. Maysa nga autoridad nga inadaw ni historiador H. G. Wells kunaenna maipapan ti pannakakayaw iti Jerusalem: “Nakaam-amak ti panangpapatay; nagayus kadagiti kalsada ti dara dagiti naparmek, agingga a maparsiakan dagiti tattao iti dara bayat ti panagluganda. Iti rumabiin, ‘agsasaibbek gapu iti nalabes a ragsak,’ dagiti krusado umayda iti Tanem manipud iti panangpayatpayatda, ket agpipinnetpetda nga agkararag.”

Ti Maikadua a Krusada (1147-49) ket narugian gapu iti pannakapukaw ti Distrito iti Edessa kadagiti Muslim iti Syria idi 1144; nagpatingga dayta idi sibaballigi nga insubli ti Kakristianuan dagiti “nagbasol.”

Ti Maikatlo a Krusada (1189-92), a naaramid kalpasan ti panangagaw manen dagiti Muslims iti Jerusalem, ket maysa kadagiti pangulona isu ni Richard I, “ti Lionhearted,” iti Inglatera. Di nagbayag “nasinasinan,” kuna ti The Encyclopedia of Religion, babaen ti “panagkapuy, panagaapa, ken kurang iti panagtitinnulong.”

Ti Maikapat a Krusada (1202-4) naiturong iti sabali gapu iti kinakurang iti pundo manipud Egipto a mapan idiay Constantinople; naikari ti namaterialan a tulong a subad iti panangtulong a mangisaad iti trono ken Alexius, maysa nga aginkukuna nga agtawid iti korona a naidesterro. “Ti [panangsamsam] dagiti Krusado iti Constantinople ket banag a saan a pulos a nalipatan wenno pinakawan ti Orthodox iti Daya,” kuna ti The Encyclopedia of Religion, a kinunana pay: “No adda maibaga a maysa a petsa a maipaay iti natalged a pannakaipasdek iti schismo, ti maitutop​—iti aniaman a pamay-an iti sikolohikal a panangmatmat​—isu ti 1204.”

Ti Krusada dagiti Ubbing (1212) inyegna ti ipapatay dagiti rinibo nga ubbing nga Aleman ken Pranses sakbay pay ti pannakagtengda iti pagturonganda.

Ti Maikalima a Krusada (1217-21), ti maudi a tinengngel ti papa, di nagballigi gapu iti biddut a panangidaulo ken ti pannakibiang dagiti papadi.

Ti Maikanem a Krusada (1228-29) ket indauluan ni Emperador Frederick II iti Hohenstaufen, isu a linaksid ni Papa Gregorio IX idi napalabas.

Ti Maikapito ken Maikawalo a Krusada (1248-54 ken 1270-72) ket indauluan ni Louis IX iti Francia ngem narbek kalpasan ti ipapatayna idiay Norte Africa.

[Ladawan iti panid 23]

Ti sementerio a Judio idiay Worms, Alemania,​—maysa a pammalagip iti Umuna a Krusada