Ti Nalipatanen a Kinadayag ti Imperio Bizantino
NO USAREM TI SAO A “BIZANTINO” ITI SUMAGMAMANO A LENGUAHE, IPASIMUDAAGMO TI INTRIGA, KINALIMED, KEN PANANGLIPUT. NGEM, MANMANO TI MAKAAMMO A DAYTOY MANGDESKRIBIR A SAO TI NAGAN IDI TI NALAWA A PAGTURAYAN A NAKARANGRANG-AY ITI GISTAY 12 A SIGLO.
MANIPUD Caucasus agingga iti Atlantiko, manipud Crimea agingga iti Sinai, manipud Danube agingga iti Sahara—ti iturayan ti Imperio Bizantino idi kangitingitan ti turayna. Kuna ti adu a historiador a nagpaut dayta manipud maikapat a siglo agingga iti maika-15 a siglo K.P. Saan laeng nga intalimeng dayta nga imperio ti kultura ti Grecia ken Roma no di ket adu pay ti naaramidanna iti pannakaisaknap ti makunkuna a Kristianidad. Pinartuat ken pinagbalinna met a sistematiko dagiti napolitikaan, sosial, ken narelihiosuan nga aramid a maan-annurot agingga kadagitoy nga aldaw.
Ngem saan a nagdinamag ti nangrugian daytoy nabileg nga imperio. Iti historia, ti Imperio Bizantino ti nakaituloyan ti Imperio ti Roma iti Daya. Di pay la masinunuo ti petsa ti itataudna. Pagarupen ti dadduma a historiador a ni Diocletian (c. 245–c. 316 K.P.) ti immuna nga emperador dagiti Bizantino; kuna ti dadduma a ni Constantino a Dakkel (c. 275-337 K.P.); ken kuna ti dadduma pay a ni Justinian I (483-565 K.P.). Ngem, kaaduan ti umannugot a nangrugi a nagminar kas sabali nga imperio idi pinagbalin ni Emperador Constantino ti Bizantium a kabeserana idi 330 K.P. imbes a ti Roma. Impasurotna ti nagan ti siudad iti naganna—Constantinople (ti agdama-aldaw nga Istanbul).
Makapainteres ta saan nga inawagan dagiti agtuturay wenno dagiti umilina ti bagbagida a Bizantino. Imbilangda ti bagbagida a Romano
wenno Romaioi. Idi laeng nalpas ti maika-14 a siglo a nausar ti termino a “Bizantino.”
Nadaeg a Kabesera
Deskribiren ti maysa a historiador ti kadaanan a Constantinople kas “nalatak ken nabaknang kadagiti sanikua.” Gapu ta adda iti nagsimangan ti dalan a mapan Europa ken Asia—ti Bosporus Strait—naisaad ti Constantinople iti nagsayaat ti pannakadepensana a peninsula ken natalged a sangladan, ti Golden Horn. Idi 657 K.K.P., dagiti Griego a nagindeg pinanagananda ti lugar iti Bizantium a naipasurot iti makuna a liderda a ni Byzas. Kalpasan ti nasurok a sangapulo a siglo, naibilang dayta a Baro a Roma. Dayta ti nagindegan ti kagudua a milion a tattao bayat ti kangitingitan ti dayagna idi nagbaetan ti maika-6 ken maika-11 a siglo K.P.
Nasdaaw ken rinaem dagiti bisita a taga Laud daytoy a siudad ken kangrunaan a sentro a dalanen dagiti negosiante. Napno ti sangladanna kadagiti lugan. Nailako kadagiti tiendaanna dagiti seda, kagay a dutdot, napateg a batbato, naayamuom a tabla, inukit a marfil, balitok, pirak, nakalupkopan nga alahas, ken rekrekado. Nalawag ngarud nga inapalan ti dadduma pay a turay ti Constantinople, isu a kanayon a pinadasda a parmeken ti siudad. Sakbay a pinarmek dagiti Otomano idi 1453, naminsan laeng a nagballigi dagiti rimmaut a nangparmek iti siudad—dagiti “Kristiano” a nakipaset iti Maikapat a Krusada. “Iti intero a historia, awan pay idi ti nakita wenno nagun-odan a kasta a kaadu ti kinabaknang,” kinuna ti maysa a krusado a ni Robert iti Clari.
Napaut a Tawid
Nalabit masdaawka, ngem ti biag ti binilion iti kaaldawantayo ket agtultuloy nga inimpluensiaan ti gobierno, linlinteg, narelihiosuan a kapanunotan, ken dagiti nadayag a seremonia dagiti Bizantino. Kas pagarigan, dagiti nalatak a prinsipio ti linteg nga inurnong ni Justinian a naawagan Corpus Juris Civilis (Nakagupgopan ti Linteg Dagiti Sibilian) ti nakaibatayan ti linteg dagiti Romano iti kontinente ti Europa iti kaaldawantayo. Babaen ti Code Napoléon, nayallatiw dagiti alagaden iti linteg iti Latin America ken dadduma a pagilian, a sadiay maan-annurotda pay laeng.
Nasursuro met dagiti arkitekto a Bizantino ti agibangon iti dakkel a pasdek a nagtimbukel dagiti atepna iti uppat sikiganna a disso—estilo a nagsaknap agingga iti Russia. Padayawan pay ketdi ti dadduma dagiti Bizantino ta pinaglatakda ti pannakausar ti tinidor iti pannangan. Idiay Venice, idi maika-11 a siglo, idi nagusar ti prinsesa a Bizantino iti dua ti tudokna a tinidor imbes a nagkammet, nakigtot dagiti agbuybuya! Ngem sinigsiglo kalpasanna, limmataken ti tinidor kadagiti babaknang. Naimpluensiaan met dagiti Papa ti Roma kadagiti Bizantino, ta nagusarda kadagiti balangat a kaasping iti balangat ti emperador dagiti Bizantino. Tinulad met dagiti agtuturay iti Inglatera ti balangat ken setro ti emperador.
Linteg ken Urnos
Nangibati met ti Imperio Bizantino kadagiti makaawis a naurnong nga alagaden ti gobierno. Kas pagarigan, dagiti agkasapulan ket napagtrabaho kadagiti panaderia ken pagmulaan kadagiti mailako a nateng. Patien idi ni Emperador Leo III (c. 675-741 K.P.) a “ti kinasadut ket mangibunga iti krimen.” Gapu ta mapapati nga agtungpal iti riribuk ken sedision ti panagbartek, agserra idi dagiti paglakuan ti arak iti alas 8:00 ti rabii. Sigun iti National Geographic Magazine, “ti insesto, pammapatay, bukod a panagaramid wenno panaglako iti lupot a purpura (a maipaay laeng iti naarian a sangakabbalayan) wenno panangisuro iti panagaramid iti barko kadagiti kabusor ket mabalin idi a pakaigapuan ti pannakapukol ken pannakailansa—wenno pannakailemmes a kadua ti baboy, kawitan, karasaen, ken sunggo. Mapukolan ti aglako no kurang ti timbang dagiti tagilakona. Mauram dagiti agpuor.”
Makapainteres ta adu met ti impaay ti Imperio Bizantino a pannakataripato manipud pannakaipasngay agingga iti ipapatay kas iti pension nga ipapaay dagiti gobierno itatta. Inkagumaan dagiti emperador ken babaknang nga umili a suportaran dagiti ospital, balbalay dagiti napanglaw, ken pagtaengan dagiti ulila. Adda dagiti pagtaengan ti adu nga agbabbabawi a balangkantis—a dadduma kadagitoy ti nagbalin a “sasanto”—ken uray pay pagtaengan a timmulong iti panagbalbaliw dagiti natatan-ok a babbai a naiwawa.
Maysa nga Imperio a Rimmang-ay Gapu iti Negosio
Iparangarang ti kasta a kinamanagparabur ti kinarang-ay a sinagrap ti imperio. Kinontrol ti gobierno ti presio, sueldo, ken abang. Naipempen dagiti trigo tapno maanayan ti nakapuy nga apit. Sinukimat dagiti opisial ti adu a tiendaan tapno makitada no husto dagiti timbang, sukat, libro ti kuenta, ken kalidad dagiti tagilako. Nadagsen ti dusa dagiti agipagingetnget, agipuslit, agkusit, mangbugos, ken dagiti di agbayad iti buis.
Ti emperador a mismo ti kangrunaan a negosiante ken agpatpataud, a bukbukodanna ti panagaramid kadagiti sinsilio, armas, ken nalatak a gameng dagiti Bizantino. Impasdek ni Justinian ti nalatak nga industriana ti seda babaen kadagiti naggapu iti China a naipuslit nga itlog dagiti igges nga agpataud iti seda.
Napataud met dagiti serbisio ti insurance ken panagpautang. Nasukimat a naimbag dagiti kuenta iti banko. Dagiti sinsilio a balitok iti Roma a maawagan solidus nga inyam-ammo ni Constantino, tinaginayonna ti balorna iti sangapulo a siglo! Dayta ti katalgedan ti balorna a kuarta iti historia.
Dagiti Kameng ti Sangakabbalayan ti Emperador Dagiti Bizantino
Kasano ngarud a nainaig ti sao a “Bizantino” iti intriga, kinalimed, ken panangallilaw? Sigun ken historiador William Lecky, iti likudan ti nadaeg a langa dagiti kameng ti sangakabbalayan ti emperador dagiti Bizantino, adda dagiti naigamer a “makauma a makapaintriga nga estoria dagiti papadi, eunuko, ken babbai, maipapan iti panangsabidong, panagkukumplot, kanayon a kinaawan panagyaman, panangpapatay iti kakabsat wenno kabagian.”
Kuna ti mannurat a ni Merle Severy: “Gapu ta nalikmut kadagiti mabalin a mangagaw iti turay ken mammapatay, awan ti di makabael nga emperador nga agbayag a pannakabagi (vicar) ti Dios ditoy daga. Kadagiti 88 nga emperador nanipud ken Constantino I agingga iti XI, 13 ti napan idiay monasterio. Tallopulo a sabsabali pay ti siraranggas a napapatay—nabisinan, nasabidongan, nabulsek, namalmalo, nabekkel, nabagsol, narangrangkay, naputolan. Ti bangabanga ni Nicephorus I ket napagbalin a kasla malukong a paginuman a nakalupkopan iti pirak a naginuman ti kapitan dagiti Bulgar a ni Krum ken dagiti natatan-ok a prinsipena.”
Uray pay ti “napagbalin a Santo” a ni Constantino a Dakkel pinapatayna ti inauna nga anakna a lalaki ken linungnguopna ni baketna iti baniona. Ti Emperatris a ni Irene (c. 752-803 K.P) pinagreggetanna met ti agtalinaed a mangituray isu a binulsekna ti anakna a lalaki ket inagawna ti saadna nga emperador.
No Kasano a Narbek ti Imperio
Ngem saan a napolitikaan nga intriga ti nangiturong iti pannakarbek ti imperio. Nangrugin ti panagbalbaliw ti Laud nga Europa idi Renaissance, idi Repormasion, ken idi Panawen ti Pannakalawlawag agraman ti irarang-ay ti siensia. Nupay kasta, idiay Bizantium, saan laeng a naibilang a kinaerehes ti aniaman a panagbalbaliw no di ket idi agangay nagbalin pay a krimen a maibusor iti Gobierno.
Maysa pay, adun ti matmatay gapu iti panagbalbaliw ti impluensia ti politika. Idi maikapito a siglo, inturayan ti Islam ti Antiokia, Jerusalem, ken Alexandria. Nagsina ti Roma ken Constantinople gapu iti panangparmek dagiti Slav iti Balkan peninsula ken panangparmek dagiti Lombard iti Italia. Gapu ta ti Roma ket din suportaran ti imperio, kimmappon iti pumigpigsa idin ti impluensiana a Makinlaud nga Alemania. In-inuten a pimmigsa ti impluensia dagiti Griego iti kumapkapuy idin nga imperio ti Constantinople. Ket idi 1054, ti obispo ti Greek Orthodox ken ti papa dagiti Romano Katoliko naglinnaksidda gapu kadagiti dida pagkinnaawatan iti teolohia, a nakaigapuan ti panagsina dagiti iglesia Orthodox ken Katoliko a di pay pulos narisut agingga ita.
Napasaran pay ti imperio ti nakarkaro a didigra idi tawen 1204. Idi Abril 12, inwayat dagiti buyot ti Maikapat a Krusada a mapan idiay Jerusalem ti inawagan ni Sir Steven Runciman a “ti kakaruan a krimen iti historia”—ti panangsamsam iti Constantinople. Dinadael dagiti krusado ti siudad babaen ti panagpuor, panagsamsam, ken panangrames iti nagan ni Kristo, ken intugotda dagiti sinamsamda idiay Venice, Paris, Turin, ken dadduma pay a dadakkel a siudad iti Laud.
Napalabas ti nasurok a 50 a tawen sakbay a nabawi manen dagiti Bizantino ti Constantinople. Ngem saanen a nadayag idi ti imperio. Pinarmek dagiti taga Venice ken Genoa ti negosiona. Ket idi agangay, marigrigatanen ti Imperio Bizantino gapu kadagiti Islam nga Otomano.
Ti kasta a pannakaparigat nagtungpal iti di malapdan a pannakarbek ti imperio. Idi Abril 11, 1453, linakub ni Sultan Mehmed II ti kabesera. Nangibaon iti 100,000 a soldado ken maysa a nabileg a buyot dagiti barko a pakigubat. Saan a naparmek iti pito a lawas ti agarup 8,000 laeng a mangdepdepensa iti Constantinople. Ngem idi Mayo 28, simrek dagiti rimmaut iti di unay maguguardiaan a puerto babaen ti kanal ti siudad. Kabigatanna, sabalin ti nangituray iti kabesera. Naipadamag a ti manangparmek a ni Mehmed ket nakasangit ken insennaayna: “Nagpintas la ketdin a siudad ti tinakawan ken dinadaeltayo!” Narbeken ti Imperio Bizantino. Ngem nagtalinaed ti impluensiana agingga kadagitoy nga aldaw.
[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 13]
TI IMPERIO BIZANTINO KEN TI BIBLIA
Dagiti monasterio ti maysa kadagiti kabibilgan ti impluensiana a narelihiosuan a panagbalbaliw iti imperio. Dagiti monasterio ket nagserbi a sentro a pagkopiaan ken pagipempenan iti rinibu a manuskrito ti Biblia. Tallo kadagiti kapatgan ken kompleto unay a manuskrito ti Biblia—ti Vatican 1209, ti Sinaitic (retrato iti uneg), ken ti Alexandrine (makinlikud)—ti mabalin a pinataud ken intalimeng dagiti monasterio ken narelihiosuan a komunidad ti Bizantium.
[Credit Line]
Dua a manuskrito: Naretrato babaen ti pammalubos ti British Museum
[Kahon/Ladawan iti panid 15]
RELIHION ITI IMPERIO BIZANTINO
Iti panagkomentona iti kinasinged ti Simbaan ken ti Gobierno, insurat ni Norman Davies iti librona a Europe—A History: “Napagkaykaysa a naimbag ti gobierno ken ti simbaan. Mabigbigbig ti Emperador . . . ken ti Obispo kas ti sekular ken eklesiastikal a sadiri ti nadiosan nga autoridad. Ti Imperio indepensana ti Iglesia Orthodox, ket ti Iglesia indayawna ti Imperio. Awan kapadana iti Laud daytoy a turay ti Cesar ken ti Papa.”
[Ladawan]
Hagia Sophia, Istanbul—kadakkelan idi a simbaan dagiti Bizantino, napagbalin dayta a moske idi 1453 ken museo idi 1935
[Tsart iti panid 14]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
DAGITI KANGRUNAAN A PASAMAK
286 Nangrugi a nagturay ni Diocletian manipud Nicomedia, Asia Minor
330 Pinagbalin ni Constantino ti dati a Bizantium a kabesera ti imperio, ket pinagbalinna a Constantinople ti nagan ti siudad
395 Permanente a nabingay ti Imperio ti Roma a nagbalin a Daya ken Laud
1054 Ti di panagkinnaawatan iti relihion ti namagsina iti Greek Orthodox ken ti Iglesia Romana Katolika
1204 Tinakawan dagiti buyot ti Maikapat a Krusada ti Constantinople
1453 Rinebbek dagiti Turko ti Constantinople ken ti imperio
[Mapa iti panid 12]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
NANGISIT A BAYBAY
CONSTANTINOPLE
Nicomedia
Nicaea
Efeso
Antiokia
Jerusalem
Alexandria
BAYBAY MEDITERANEO
Ti lugar a nakoloran ipakitana ti imperio idi kangitingitan ti turayna (527-565 K.P.)
[Dagiti ladawan iti panid 12]
Pagsusupiatan dagiti eskolar no ti immuna nga emperador dagiti Bizantino ket ni (1) Diocletian, (2) Constantino a dakkel, wenno ni (3) Justinian I
[Credit Line]
Musée du Louvre, Paris
[Ladawan iti panid 15]
Lamina iti manuskrito a mangipakita iti pannakalakub ti Constantinople idi 1204
[Credit Line]
© Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris
[Ladawan iti panid 15]
Sinsilio a balitok a solidus, 321 K.P., a naisaad iti tengnga ti pabitin
[Credit Line]
Naretrato babaen ti pammalubos ti British Museum