Ti Masapul a Maammuanyo Maipapan iti Kuto ti Ulo
TI PANNAKAKIGTOT, pannakabain, ken pannakabasol ti gagangay a tignay dagiti nagannak nga addaan kadagiti annak nga addaan kuto. “Nakababain,” kinuna ti maysa nga ina, “agsipud ta mariknam a pagarupen dagiti tattao a saanka a nadalus.”
Ngem mabainankayo kadi no adda kuto ti sangakabbalayanyo?
Tallo a Kita
Ti kuto ti ulo ket babassiusit, awan payakna nga insekto a kaaduanna ket agarup maysa wenno dua a milimetro ti kaatiddogna, agarup kas iti kadakkel ti bukel ti lengnga. Dagitoy ket dapuen a puraw agingga iti nasudi a kolor kape ti kolorda. Ti rikna a mainaig kadakuada tumaud iti di umiso a panangipagarup a dagiti kuto apektaranna laeng dagiti tattao a saan a managdaldalus a personal. Ngem, iti kinapudnona, ti kuto iti ulo kaykayatna ti nadalus nga aglawlaw, gapuna uray dagidiay agdigos nga inaldaw mabalin a makaalada iti kuto.
Malaksid iti kuto ti ulo, adda pay dua a sabali a kita ti kuto a gagangay iti tao: ti kuto iti bagi ken ti kuto iti pubic hair. Ti kuto iti pubic hair, a maiyakar babaen iti nasinged a seksual a panagdenna, ket masarakan iti nakersang a buok iti mabagbagi, iti dutdot ti kilikili, kadagiti barbas ken masansan kadagiti kurimatmat. Ab-ababa dagitoy ket ti langana kas iti bassit a kappi, gapuna ti naganna ket kappi a kuto.
Ti kuto ti bagi, saan nga agnaed kadagiti tattao, a kas iti kuto ti ulo ken ti pubic hair. Daytat’ agnaed iti kawes a dumna iti bagi ket agkarayam iti bagi tapno mangan. Ti kuto ti bagi nasaknap kadagiti tattao a maisarang kadagiti nakapuspusek ken narugit a kasasaad. Iti napalabas daytat’ agawit kadagiti adu a saksakit, agraman ti tipos, trench fever, ken ti agsublisubli a gurigor, ngem dagitoy a peste mammano nga isaknap ti kuto itatta.
Kasano Kasaknap ti Parikut?
Kinuna ti pagiwarnak ti medisina nga Archives of Dermatology: “Ti pediculosis capitis [kaadda ti kuto iti ulo] nagbalinen a nasaknap a parikut idiay Estados Unidos, a nagbalinen nga epedemia kadagiti dadduma a luglugar.” Pattapattaen dagiti agtuturay iti salun-at nga innem agingga iti sangapulo milion nga indibidual idiay Estados Unidos ti maapektaran iti tinawen.
Maibatay kadagiti panagadal nga inaramid ti U.S. Centers for Disease Control, adu nga estudiante a nasubok ti addaan iti kuto ti ulo. Kinapudnona, ni Propesor David Taplin, iti University of Miami School of Medicine kunaenna: “Kadagiti dadduma a luglugar ti kaaddada ket agingga iti 40 porsiento.”
Kaskasdi, ti pakaseknan iti kinaaduda ket saan laeng nga agpatingga idiay Estados Unidos. Ti magasin iti siensia a Discover ipadamagna: “Manipud Canada ken Chile, manipud Inglatera, Francia, Italia, Makindaya nga Alemania, ti Union Soviet, ken uray pay ti Australia, dumteng ti damag nga adda peste iti kuto ti ulo a 50 porsiento wenno ad-adu pay kadagiti ubbing iti dadduma nga eskuelaan.”
Kasano a Maiyakarda?
Yantangay di makatayab wenno makalagto dagiti kuto, dagitoy maiyakarda a nangnangruna babaen iti direkta a pannakaidenna iti addaan iti kuto a tao, gagangay babaen ti pannakaidenna ti ulo. Dagiti naaramid a panagsirarak idiay kuarto ti klase idiay Pennsylvania ipalgakna a 73 porsiento kadagiti amin a naaddaan iti kuto ti napasamak iti kastoy a pamay-an. Dadduma ti makarikna a nangatngato pay ti bilang. Ni Dennis White, direktor iti Arthropod-Borne Disease Program, New York State Department of Health, kunaenna: “Ti direkta a pannakaidenna ti gapu iti agarup 90 porsiento kadagiti amin nga addaan kuto.”
Dagiti dadduma a pamay-an ti pannakaalisyo iti kuto ti ulo ket manipud iti panangusar ti sagaysay ti maysa nga addaan kuto, ti barrette, scarf, kallugong, headband, twalia, headphones ti stereo, kallugong a paglangoy, wenno dagiti dadduma a personal nga alikamen. Ti makagapu ket agbiag dagiti kuto agingga iti 20 nga oras (kunaen dagiti dadduma 48) a kaawanda iti nagumokanda.
Ti sabali pay a rason no apay a nasaknap ti kuto itatta a ta adu a nagannak ti saan a mangtaming iti parikut. Ni Deborah Altschuler, direktor ehekutibo iti National Pediculosis Association, kunaenna a “dagiti tattao a masansan nga okupado unay a mangipaay iti tiempo tapno sukimatenda ti buok dagiti annakda no adda ‘lis-ada.’” Ti nakalkaldaang a kinapudno ket idi 1980’s ti kaadda ti kuto ket resulta iti kinaignorante ken ti di panangikankano.
Panangsalaknib iti Pamiliayo
Ti kangrunaan a sintomas iti kaadda iti kuto isu ti panaggagatel. Ti kagat ti kuto iti ulo ket paggagatelenna ti kudil ti ulo, ken masansan a paglabasitenna. Agsuspetsakayo no makitayo a masansan a kudkuden ti anakyo ti ulona. Ti naannad a panangsukimat sapulenna ti nalawag a silaw ken ti magnifying glass wenno sarming a pagpadakkel. Yantangay ti kuto ket napartak ket dagus a liklikanna ti pannakadlaw, sapulenyo dagiti lis-a, a naikapet a naimbag iti buok nga asideg ti kudil ti ulo. Ti lis-a ket nakusnaw nga amarilio agingga iti nasudi a kolor kape. Dagiti dermatologo ilasinda dagiti agarup 12 a kasasaad a gagangay a mapagbiddutan nga aduan ti lis-a. Ngarud, mangusar iti magnifying glass maipaay iti naan-anay a panangsukimat iti ulo. Ipamaysayo iti aglawlaw ti lapayag ken ti teltel.
No adda masarakan a kuto wenno lis-a, ti panangagas babaen iti naisangsangayan a gulgol, cream, wenno lotion (pediculicide) ti mangpapatayto iti kuto. Tapno saan nga agsaknap, dagiti addaan kuto masapul a maagasanda nga aggigiddan. Gapuna sukimatenyo ti intero a pamilia sakbay a rugianyo ti panangagas.
Ti pediculicides dina kanayon a papatayen dagiti lis-a a naikapet iti buok. Aniaman a nabati a lis-a agpessa iti uneg ti pito agingga iti sangapulo nga aldaw, gapuna ti maikadua a panangagas iti pediculicide ket mabalin a kasapulan tapno papatayenna ti aniaman a nabiag pay a kuto. Agannad, nupay kasta: amin a pediculicide addaan ti laok a bassit a pagpapatay iti insekto ta no di umiso ti panangusar, mabalin a mangpataud iti nakaro nga epekto. Ngarud, naannad a suroten ti instruksion ti nangpataud.
No ti pediculicide saan a magun-odan iti lugaryo, ti sabali a pamay-an mabalin nga usaren. Adu nga agtuturay ti mangirekomendar iti panangikkat iti lis-a babaen iti sugod. Mainayon iti dayta, ti libro iti medisina a Clinical Dermatology: A Color Guide ti Diagnosis and Therapy isingasingna: “Ti mangikapet iti lis-a iti buok mabalin a matunaw babaen iti panangiyapros iti suka iti buok iti uneg ti 15 minutos.”
Ti ad-adda pay nga epektibo isu ti panangkuskus iti ulo. Dadduma ti nakasarak a ti panangikabil iti bassit a gas iti kudil ti ulo iti 15 agingga iti 20 minutos papatayenna agpadpada ti kuto ken ti lis-a. Masapul, nupay kasta, ti panagannad, ta mabalin a mangpataud ti gas iti panaglabaga ti kudil, ket no maikabil iti mata, naapges. Mabalin a makasabidong ti gas no malang-ab, ket sumged no maiyasideg iti apuy.
Napateg met ti panangikabil iti agas kadagiti ules ken pungan, kawes, ken dadduma a personal nga alikamen. Labaan ken pamagaanyo ida iti napudot a pagpamagaan iti uneg ti 20 minutos tapno papatayenna dagiti kuto ken lis-a. Palabasanyo ti vacuum dagiti kutson, upholstered a muebles, ken dagiti dadduma pay a bambanag a saan a malabaan tapno maikkat dagiti lis-a wenno kuto. Pagbalinennakayo nga okupado ti panangagas, ngem nasken dayta tapno malapdan ti iyaadu ti kuto iti pamiliayo.
Nupay saan a mabalin a mailaksidkayo iti kaadda ti kuto, mabalin a mapabassityo ti pannakaalis kadakuada babaen ti panangsurotyo kadagiti sumagmamano a simple a pagalagadan. Paregtaenyo dagiti annakyo a liklikanda ti agbibinnulod iti sagaysay, brush, ken dagiti dadduma a personal nga alikamen a mabalin a mangiyakar iti kuto. No mabalin, maturog dagiti annakyo kadagiti nagsisina a kama. Sallapiden dagiti atitiddog a buok wenno nakareppet tapno pabassitenna ti panagdedekket ti ulo. Ket kamaudiananna, no adda kuto ti anakyo, dikay agdanag. Ti pediculosis saan a nakaro a sakit. Gagangayen ket daytat’ mailimlimed unay iti ili.
[Kahon iti panid 26]
Nakabaybayagen a Parikut
Ti kuto iti ulo sapsaplitennan ti tattao iti rinibribon a tawen. Ipadamag ti The Medical Post a Nobiembre 15, 1988: “Ti kuto nasarakan a nakakapet kadagiti buok dagiti mummies ti Egipto, dagiti immuna nga Indians iti Columbia manipud Peru ken dagiti Indians nga immun-una iti historia manipud iti makinlaud nga abagatan nga America.
“Ken kasta met, ti kuto dina raemen ti kinaari, saad wenno ti kinapasnek iti relihion.
“Addada nasarakan nga adu a sagaysay ken sample ti buok iti palacio ni Herodes, manipud iti kadaanan a nagnaedan dagiti tattao iti aglawlaw ti Masada, ken manipud kadagiti rukib idiay Qumran a sadiay nasarakan ti Dead Sea scrolls, ti kadaananen a naammuan a manuskrito ti Biblia.”
Dagiti sugod ti lis-a a nausar rinibribo a tawtawenen ti napalabas ket nakaskasdaaw nga umasping kadagiti maus-usar itatta. Dagiti sugod ket gagangay a naaramid iti kayo, ngem masarakan dagiti sugod a marfil kadagiti kadaanan a palacio idiay Megiddo. Idi nasukimat a naimbag dagiti sugod kadagiti koleksion iti museo, nasarakan nga addaanda kadagiti adu a kuto ken lis-a.
Ni Dr. Kosta Mumcuoglu, iti eskuelaan ti medisina ti Hebreo University-Hadassah, napaliiwna: “No usigen ti bilang dagiti kuto ken lis-a kadagiti sugod, dagitoy nalabit ket epektibo unay a pagikkat iti kuto.”
[Ladawan iti panid 27]
Kuto ti ulo (napadakkel iti kasta unay)
[Credit Line]
Ti ladawan ket pammadayaw ti Beecham Products U.S.A.