Gubat—Ti Nakalkaldaang nga Epektona
TI DI malapdan a gubat pinapatayna dagiti minilion a lallaki, babbai, ken ubbing, agpadpada dagiti aggugubat ken dagiti saan. Imbatina ti adu a nasugatan iti pisikal, emosional, ken sikolohikal.
Dagiti Soldado
Adu a soldado a nakalasat iti panaggugubat nalasatanda dayta a napawadan ken nagbalin a pingkaw, a nadadael ti pananginanamada iti biag iti masanguanan. Ti pangarigan isu ti maysa a lakayen a soldado a nakalasat iti umuna a gubat sangalubongan—isu a nangbusbos iti sumaganad a 30 a tawtawen iti panagbiagna iti agtultuloy a panagsagaba gapu kadagiti epekto iti mustard gas a nausar iti gubat.
Masansan a ti emosional ken ti sikolohikal a sugsugat, nupay kasta, ti karirigatan a mapagballigian. “Awan siasinoman a nakipaset iti Umuna a Gubat Sangalubongan ti naan-anay a nakalipat iti kapadasan,” insurat ni Keith Robbins iti The First World War. “Dagiti lallaki a nagparang a namagtalinaed iti takderda ken kinakalmada ket sililimed a nasugatan,” intuloyna a kinuna. “Adu a tawtawen kalpasanna mabalin a mariingda iti rabii, a dida pay laeng malipatan ti mapampanunot a pagam-amkan.”
Panunotenyo laeng ti pagam-amkan, kas pangarigan, iti maysa nga aldaw laeng idi 1916 bayat ti umuna a gubat iti Somme—21,000 ti napapatay ket 36,000 ti nasugatan kadagiti laeng tropa a Briton! “Dagiti lallaki a nagsubli manipud Somme mammano a saritaenda dagiti nakaam-amak a kapkapadasanda. Adda ti pannakakigtotda . . . Maysa a lalaki ti nariribuk iti intero a panagbiagna babaen iti panunot a dina nabaelan a tinulongan ti sabali a nasugatan a kaduana isu a nangayab kenkuana bayat ti panagkarayamna nga agsubli a lumasat iti No Man’s Land (daga a nagbaetan dagiti agdadangadang)”—The Sunday Times Magazine, Oktubre 30, 1988.
“Maamakka a madangram dagidiay inay-ayatmo,” kinuna ni Norman J——, nga inlawlawagna dagiti nagbanagan iti nasaknap a pannakasanayna iti gubat ken ti pannakigubat. “No kellaat a mariingka, ti gagangay a tignay isu ti lumaban.” Mabibinegen ti rikrikna dagiti lallaki a nabayag a naigamer kadagiti narigat a kasasaad. “Agbalin a narigat ti panangipakita ti aniaman a rikna,” kunana pay. “Nakitak met dagiti lallaki a nakaro ti pannakariribukda gapu iti rigat. Nakitak dagiti lallaki a mangbuong kadagiti baso ti beer ket karemkemenda ti sarming.”
Gagangay laeng dagiti tigtignay ni Norman. “Maysa iti kada pito kadagiti beterano iti Vietnam ti agsagsagaba gapu iti saksakit a timmaud iti rigat iti gubat,” kinuna ti maysa a report. Ti sabali pay addaan iti paulo dagiti damdamag: “Para kadagiti adu, malaglagip pay laeng ti gubat.” Intuloyna pay a kinuna: “Adda 1 milion a beterano idiay Vietnam a di pay nakapanaw iti gubat a mangrirriribuk kadakuada iti inaldaw . . . Dadduma ti nagbekkel ken nangabuso kadagiti pamiliada. Dadduma ti agsagaba iti pananglaglagip iti napasamak, dagiti panagar-arapaap ken dagiti epektona . . . Nagsagabada iti sikolohikal a pannakadangran a nauneg ken agtalinaed.”
No dadduma daytoy ket agbanag iti kriminal a kababalin. Kasano ti panangipateg ti tao iti biag ken dagiti nangato a moral a prinsipio no, kas kunaen ni Gerald Priestland, “ti panangpapatay a mabalin a nangpabasol koma kaniak iti sidong ti maysa a kita ti kasasaad, mabalin a pangabakennak iti medalia iti sabali a kasasaad.” (Priestland—Right or Wrong) Natangdanankami a mangpapatay sadiay,” kunat’ maysa a beterano idiay Vietnam. “Kalpasanna iti sumaganad nga aldaw rumbeng nga agawidkamin idiay planta ti Ford [auto] ket lipatenen ti isuamin. Wen, umiso dayta.”—Newsweek, Hulio 4, 1988.
Dagiti Sibilian
Dagiti dua a gubat sangalubongan, kinuna ti Frankfurter Allgemeine Zeitung, “addaandat’ epekto iti isip ti intero a kaputotan . . . Gaput’ nalasatanda dagita a paspasamak, nasugatan dagiti tattao, ket dagitoy ti naiyallatiw kadagiti appokoda ken appoko iti tumeng . . . Uppat a dekada kalpasanna dagiti sintomas iti naitantan a pannakadangran ket agparparangen.” Dagita a pannakadangran ket narikna ti sangalubongan.
Ni Mary C——, kas pangarigan, agnanaed idiay Inglatera iti asideg ti puntiria ti panangbomba ti Aleman bayat ti Gubat Sangalubongan II. “Ti panangsalimetmetko a bukod kadagiti rikriknak tapno di mangpataud iti panagbuteng kadagiti annakko nagbanag iti kasta unay a panagsigsigariliok,” kinunana, “ket kamaudiananna nagtungpalak iti kasta unay a panagnerbios a nangiturong iti claustrophobia [panagbuteng iti nakulong a lugar].”
Iti sabali a dasig iti paggugubatan isu ni Cilly P——, idiay Alemania. “Kas nagkamang,” kinunana, “nasursuromi ti kaipapanan iti bisin.” Nasursurona met iti kaipapanan iti ladingit. “No adda mapagsasaritaan maipapan kadagidiay napapatay wenno napukaw,” kunana pay, “napanunotmi dagiti tattaomi. Ni Anni, ti kabsat a babai ti nobiok, nadamagna ti ipapatay ti asawana iti gubat sakbay ti panangipasngayna kadagiti singinda. Rinabsut ti gubat dagiti lallaki, pagtaengan, ken dagiti sanikua kadagiti adu a pampamilia.”
Ni Anna V— manipud Italia ket maysa pay kadagiti inapektaran ti gubat. “Limdaangak gapu iti pammutbuteng iti gubat ken ti panagsagaba ti pamiliak,” kinunana. “Makatawen kalpasan ti panagpatingga ti Gubat Sangalubongan II, natay ni nanangko, a saannan a nakita ti panagawid ti anakna manipud iti maysa a kampo dagiti balud iti gubat idiay Australia. Ti kabsatko natay manipud iti malnutrision ken ti kinakurang iti medikal a pannakaaywan. Napukawko ti pammatik iti Dios gapu ta pinalubosanna ti panagsagaba ken dagiti kinaulpit.”
Ti pannakakigtot iti kasta a pannakaipuera, pannakaisina, ken ti panagladingit ket narigat nga ibturan. Nakaad-adu dagiti napukaw a tattao. Maysa nga agtutubo a babai, a nabalo bayat iti Gubat idiay Falklands iti nagbaetan ti Britania ken ti Argentina idi 1982, inyebkasna ti rikna dagiti minilion kadagiti natayan ken nabalo a tattao idi kinunana: “Saan a maikari dayta kaniak, ti pannakapukaw ti asawak a maipaay iti bassit laeng a lugar a nakaad-adayo . . . Ti panangparmek ti pannakakigtot ti riknak isu ti kadakkelan a parikut.”—Sunday Telegraph, Oktubre 3, 1982.
Panunotenyo, met, iti pisikal ken emosional a pannakadangran dagiti nakalasat iti nuklear a gubat. Maysa a report a naisurat idi 1945 iti, Shadows of Hiroshima, ti mangipaay iti makapakigtot a pakalaglagipan iti nakaam-amak nga epekto iti pannakabomba iti Hiroshima:
“Idiay Hiroshima, tallopulo nga aldaw kalpasan ti panangdadael ti immuna a bomba atomika iti siudad ken ginunggonna ti lubong, matmatay pay laeng dagiti tattao, a misterioso ken nakaam-amak—dagiti tattao a saan a nadangran iti panangdadael iti di ammo a banag a deskribirek laeng a kas saplit nga atomiko. Ti Hiroshima ket saan nga aglanglanga a kas nabomba a siudad. Aglanglanga a kasla dinalanan ti dakkel a pison ket rinebbekna a pinukaw dayta.” Iti nasurok a 40 a tawtawen kamaudiananna, agsagsagaba pay laeng dagiti tattao manipud iti dayta a panagbettak.
Dagiti Annak
Dadduma kadagiti nakalkaldaang a biktima iti luglugar ti paggugubatan iti lubong isu dagiti annak, nga adu kadakuada ti nailista kadagiti buyot iti luglugar a kas iti Ethiopia, Lebanon, Nicaragua, ken Kampuchea.
“Nalawag a, manipud Iran, no maibaon dagiti agtutubo a lallaki kadagiti minefields nalaklaka a masanay dagiti agtutubo a lallaki, nalaklaka ken mabalin a maiturong iti panagregget iti napaut a tiempo a saan a mabalin nga aramiden kadagiti nataengan a soldado,” kinuna ti The Times iti Londres. Iti panagkomentona maipapan iti narungsot nga epekto daytoy kadagiti ubbing, ti tsirman iti organisasion iti kalintegan ti tao inimtuodna, “Kasano a dumakkelda nga addaan iti nasayaat a panunot ken natimbeng a nataengan?”
Naulit-ulit dayta a saludsod idiay libro ni Roger Rosenblatt a Children of War. Pinagsaludsodanna dagiti ubbing a dimmakkel kadagiti luglugar a sadiay awan ti naammuanda malaksid ti gubat. Adut’ nangipakita iti nakaskasdaaw a kinatibker ti nakem iti sidong dagiti nakaam-amak a kapkapadasan. Ngem dagiti dadduma, kas kadagiti “nakaad-adu nga ubbing nga immakar babaen iti bilog, nangnangruna dagidiay nabati ti dadakkelda idiay Viet Nam, ket kaslada madanagan ken mariribukan.”
Kasano a dagiti nakalasat a biktima iti gubat—dagiti lallaki, babbai, ken ubbing—makapagballigida kadagiti parparikut a pinataud daytoy iti panagbiagda? Kasano a makatulong dagiti dadduma a miembro iti pamilia? Ket agpatingganto pay kadi dagita a trahedia?
[Blurb iti panid 6]
‘Natangdanankami a mangpapatay sadiay. Kalpasanna iti sumaganad nga aldaw agawidkamin ket lipatenmin ti isuamin!’