Talna ken Talged—Ti Pannakasapul iti Dayta
“Ti gubat iti maikaduapulo a siglo kimmaron nga ad-adda pay ti kinaranggasna, ad-adda a makadadael, ad-adda a dakes iti amin a kasasaad. . . . Dagiti bomba a naitinnag idiay Hiroshima ken Nagasaki ti nangipatingga iti gubat. Pinagbalinda met a nakalawlawag a masapul a ditay koma maaddaanen iti gubat. Daytoy ti leksion a masapul a masursuro ti tao ken dagiti papangulo iti sadinoman, ket patiek a no sursuruenda dayta makasarakdanto ti pamay-an ti agnanayon a talna. Awanen ti sabali a pagpilian.”—Henry L. Stimson, “The Decision to Use the Atomic Bomb,” Harper’s Magazine, Pebrero 1947.
MAYSA laeng a tawen ti napalabas kalpasan ti pannakaporma ti Naciones Unidas idi a ni Mr. Stimson, ti sekretario iti gubat iti E.U. manipud 1940-45, sinaritana dagiti sasao iti ngato. Bueno, kalpasan iti ngangngani 40 a tawtawenen, nakasursuron aya ti tao “iti leksion”? Ti kadi Naciones Unidas pinagbalinna a posible ti panangtagiragsakyo iti biag iti “agnanayon a talna”? Ta, usigenyo ti nangato a presio nga ibaybayad ti sangatauan a maipaay iti gubat ken ti panagsaganan a maipaay iti gubat nanipud laeng idi Gubat Sangalubongan II.
TI NATAUAN A GATAD: Ania ti natauan a gatad dagiti gubgubat nanipud idi Gubat Sangalubongan II, iti sidong ti panangikagumaan ti Naciones Unidas a mangiyeg iti talna? “Nanipud idi pannakauram idi Gubat Sangalubongan II, addada 105 a kangrunaan a gubgubat ([a mausig babaen] kadagiti ipapatay dagiti 1,000 wenno ad-adu pay iti tinawen) isu a napaglalabanan kadagiti 66 a pagpagilian ken teritoria. . . . Dagiti gubgubat nanipud idi 1945 ti nangpapatayen kadagiti 16 milion, ken ad-adu pay kadagiti sibilian ngem kadagiti nairaman a puersa ti armada. (Ti bilang, nangnangruna kadagiti sibilian, saan a naan-anay; awan ti opisial a rekord a naidulin a maipaay kadagiti kaaduan a gubgubat.)”—World Military and Social Expenditures 1983 babaen ken Ruth Sivard.
Kinapudnona ti talna ken talged umad-adayo—ti kasansan dagiti gubgubat agpangpangato. Inlawlawag ni Sivard: “Idi 1950’s ti promedio a bilang [bilang dagiti gubgubat] ket 9 iti tinawen; idi 1960’s, 11 iti tinawen; ket idi 70’s . . . , 14 iti tinawen.”
TI SIKOLOHIKAL A GATAD: Nanipud pay iti pasamak idiay Hiroshima, ti tao agam-amaken iti nuklear a gubat. Ta, ti sumagmamano a nuklear nga armas idi 1945 immadun agingga iti 50,000 iti sangalubongan idi 1983. Ken kaskasdi ad-adu pay ti mapatpataud! Nalawag, bayat a ti bilang agpadpada dagiti nuklear nga armas ken dagiti nasnasion nga addaan kadakuada rumang-ay, kasta met ti peggad iti nuklear a gubat. Ania, nupay kasta, dagiti sikolohikal nga epekto iti panagbiag nga agam-amak iti nuklear a gubat?
Ti libro a Preparing for Nuclear War—The Psychological Effects sumungbat: “Ti epekto iti panagbiag iti anniniwan iti nuklear nga armas kadagiti inanama ken kababalin dagiti ubbing ken nataengan ti naganat a makasapul iti ad-adda pay a panangusig . . . Adtoy ti mabalin a nagdakkelan, agtultuloy a paggastuan ti sosiedadtayo, nga umad-adu babaen iti interes bayat nga agmatmataengan dagiti kaputotan. Ania ti pateg dagiti arapaap ti maysa nga ubing?”
Kinapudnona, dagiti agtutubo ti nangnangruna a maapektaran iti kinakurang iti natalged a masanguanan. Ti nabiit pay a surbey kadagiti ages-eskuela nga ubbing idiay Australia manipud iti 10 agingga iti 12 a tawen nakapataud kadagiti komento a kastoy: “Inton dumakkelak pagarupek nga addanto gubat ket tunggal maysa ditoy Australia matayto.” “Ti lubong marbekto—addanto dagiti natay a parparsua iti sadinoman, ket ti EUA mapukawto iti rabaw ti daga.” Nasurok a 70 porsiento kadagiti ubbing ti “nangdakamat iti nuklear a gubat a mabalin a mapasamak.” Dagiti sosial a managsirarak agamakda a ti kinakurang iti natalged a masanguanan ti mabalin nga addaan iti paset iti kababalin dagiti agtutubo a bay-andak nga agbiag ita, a ti banagna isut’ panangsapul iti pagragsakan.
TI GATADNA ITI EKONOMIA: Sakbay ti agtengnga iti 1930’s, ti gasto iti militaria ket agarup a $4.5 bilion (E.U.) iti tinawen. Ngem idi 1982 ngimmato ti bilang agingga iti $660 bilion. Ken, kas pagaammoyo, nagtultuloy a ngimmato. Tapno mamatmatan dagiti kakasta a gatad iti umiso a kasasaadda, ti World Military and Social Expenditures 1983 ilawlawagna: “Tunggal minuto 30 nga ubbing ti matay gapu iti kinakurang iti taraon ken dagiti nalaka a bakuna ket tunggal minuto ti badyet ti lubong iti militaria abutenna iti $1.3 milion iti gameng ti publiko.” (Kuami dagiti italiko.) Ket itan, iti nasurok a dua a tawen, nakagtengen iti $2 milion iti tunggal minuto.
No usigenyo ti nangina a presio nga imbayad ti tao iti gubat ken ti kinasaganana a maipaay iti gubat, maysa a banag ti sigurado: Iti bukodna, ti tao saan a nakasarak iti “pamay-an nga agturong iti agnanayon a talna.” Nupay kasta, imtuodenyo ti bagiyo met laeng: Adda kadi pamay-an nga agturong iti sangalubongan a talna ken talged iti panagbiagtayo? Manipud iti ania a gubuayan? Agpannuraytayo aya iti Naciones Unidas? No saan, kasanonto a maibanag ti talna ken talged?