Idi, Napatpateg Ngem Balitok
KAS bangbanglo daytat’ maiwaris kadagiti teatro iti Grecia. Idi simrek a sibaballigi ni Nero idiay Roma, dagiti lansangan nawarsianda iti dayta. Impatpateg ni Salomon dayta. (Canta ni Salomon 4:14) Bayat iti sumagmamano a tiempo dayta ket napatpateg ngem balitok. Uray pay itatta daytat’ kanginginaan pay laeng iti lubong. Isu dayta ti saffron.
Daytoy a naisangsangayan a lumabaga a balitok a rekado mapataud manipud iti stigma ti saffron crocus, a pumada iti crocus a mangarkos kadagiti adu a minuyongan iti panawen ti primavera. Daytat’ agbiag kadagiti namaga a daga a limestone, isu a mamagbalin iti La Mancha iti España a nasayaat a lugar a pakataripatuanna.
Gagangayen iti lugar ti Mideteraneo, ti saffron nataripaton idi immuna pay a tiempo idiay Asia Menor. Adu a siglo kalpasanna, dagiti Moors inyegda dayta idiay España ket pinarang-ayda ti pannakataripatona. Impatpategda dayta a pangparaman kadagiti putaheda ket inusarda pay dayta a pangagas kadagiti nadumaduma a saksakitda a kas ti sakit ti ngipen, ut-ot iti panagkadawyan, ken ti saplit. Itatta, ti saffron maitantan-ok laeng iti kusina, a mangnayon iti raman ken kolor kadagiti putahe a kas ti paella ti Español ken ti bouillabaisse a Pranses.
Napartak a Panagtrabaho ken Panagani
Kadagiti namaga a tantanap iti La Mancha, bassit laeng ti nagbaliwanna kadagiti adu a siglo. Mangrugi a tumubo dagiti saffron iti nasapa a kalgaw inton ti bagas ti crocus maimulan kadagiti nalabaga a daga ti La Mancha. Iti otonio dumtengen ti panagani, nga agpaut iti tallo a lawlawas. Amin a trabaho ket maaramid babaen iti ima, ta saan pay a nausar dagiti moderno a makmakina.
Umuna isu ti makapasakit ti bukot a panagburas kadagiti rinibribo a sabsabong a sinaggaysa. Daytoy ket maaramid iti pagnguduan iti Oktubre, inton dumteng ti umuna a lamiis ti otonio. Dagiti ginasgasut a bumario mapanda kadagiti inarayda a namulaan kadagiti crocus. Agrukobda a mangpuros kadagiti presko a sabsabong, ket buyogen iti nakaskasdaaw a kinapartak, dagiti nasigo nga im-imada purosenda dagiti napipintas a sabsabong iti crocus.
Di nagbayag napnon dagiti basketda iti napurosda iti agsapa, a nakasaganan a maiyawid. Sadiay dagiti kapurpuros a sabsabong maiwarasda kadagiti tray tapno maanginan. Itan ti narigrigat pay a trabaho mangrugin, ti panangilasin iti estigma ti saffron—ti babai a paset ti sabong—manipud iti dadduma a paset ti sabong.
Panangilasin iti “Stigmata”
Babaen iti panangsurot iti ugali idiay La Mancha, dagiti intero a pamilia agtitinnulongda a mangdalus iti naapit. Bayat iti tallo a lawas masansan nga agtrabahoda iti uneg ti 19 nga oras iti inaldaw.
Malukatan dagiti sabong, ket siaannad a maikkat ti stigmata. Ti nabasa, nasudi a nalabaga nga stigmata—addada tallo nga stigmata iti tunggal sabong—ket makolekta kadagiti plato. Ket adtoyen ti sekreto iti pateg ti saffron. Sigun iti The New Encyclopædia Britannica, kasapulan ti 75,000 a sabong tapno makagun-odka iti maysa a libra a saffron!
Ti kinapartak ken ti kinasigo nasken iti daytoy a tukad, yantangay ti stigma masapul a maikkat iti isu met laeng nga aldaw ti pannakapuros ti saffron. Nalaka a malaylay ti sabong ket agbalin a napigket dayta, a mamagbalinen nga imposible iti panangikkat iti stigmata. Ket ti stigma masapul a maikkat iti apagpag-isu a lugar; ta no saan saan a makakualipikar a kas Mancha Selecta, ti kasayaatan kadagiti amin a saffron.
Panangikirog iti Stigmata
Kalpasan daytoy narigat a trabaho, ti stigmata siaannad a maiwaras kadagiti tray wenno yakayakan a naaramid iti gaza a muslin tapno maibilag. Iti daytoy a tukad, maisagana ti beggang, ket dagiti tray wenno yakayakan nga addaan kadagiti napateg a karga ti maipadalan iti apuy. Masapul a maannadan tapno saan a makset ti delikado a stigmata. Daytoy masapul a makirog, saan a makset.
Kalpasan iti 15 minutos a pannakaipadalan iti saan a nadarang nga apuy, lumag-anen ti saffron iti 80 porsiento. Ti naapit iti 1 hektaria—ti stigmata nga agdagsen iti ngangngani singkuenta kilos—agbalin laengen a 9 a kilos a nagangon a saffron.
Apaman a malpasen ti pannakapamagana, ti saffron, nga itan ket nasudi a nalabaga a nagkakapet a filaments, ket nakasaganan a maipempen. Naipempen kadagiti naserraan a naimbag a plastik a bayong a saan a mastrek iti silnag ti lawag, ti “nalabaga a balitok” iti La Mancha agur-urayen ti pannakailakona iti managlako ti saffron.
Makaay-ayo a Rekado Manipud iti Napintas a Sabong
Nupay no mataripato met ti saffron idiay Francia, Italia, Grecia, Iran, ken India, 70 porsiento iti paglakuan iti saffron iti lubong ket ipaay ti España. Ti medio napait a ramanna ket mausar iti intero a lubong a mangpasayaat iti raman ti manok, inapoy, ken ikan, ngem dagiti taga Scandinavia tagiragsakenda ti raman ti tinapay a naikkan ti raman a saffron. Ket idiay Japan daytat’ maus-usar pay laeng a kas diobos a pangkolor kadagiti nangingina a bambanag.
Dagiti gunggona iti panagmula iti saffron ket saan laeng a maipaay iti ekonomia. Adda dagiti aldaw a dagiti amin a sabsabong ti crocus iti kadawyan ti kadakkelna a talon a 460 metros kuadrado ket kasla agsabongda nga aggigiddan. Ti kasta nga aldaw ket maawagan dia del manto—aldaw ti manto. Ti itsurana ket kasla naabbongan ti intero a tay-ak iti purpura a manto. Iti kasta nga aldaw, ti kinapintas dagiti natapuk a tay-ak iti La Mancha ipalagipnanto dagiti sasao ti mammadto: “Ti let-ang ken ti namaga a daga naragsakdanto ket ti tay-ak agsabongto a kas iti saffron.”—Isaias 35:1.