Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna

Paset 20—maika-19 Siglo Agtultuloy​—Dumtengton ti Pannakaisubli!

“Ti kasayaatan a pamay-an ti pannakakita iti nadiosan a lawag isu ti panangiddep iti mismo a kandilam.”​—Ni Thomas Fuller, Ingles a mangngagas ken mannurat (1654-1734)

TI MAIKA-19-siglo ket naawagan a ti kabibilgan a panawen iti Nakristianuan a historia, no ilinea kadagiti immuna a siglo ken iti tawtawen ti Repormasion. Dagiti rason a maipaay iti kasta nga iyaadu iti narelihiusuan a panangpampanunot ken ar-aramid ket aduda ken nagduduma.

Ti autor a ni Kenneth S. Latourette ilistana dagiti 13 a mainaig a bambanag, a dadduma kadagitoy ti naisalaysayen kadagiti napalabas a bilang daytoy a magasin. Kunaenna nga “awan pay a pulos iti nakaab-ababa a tiempo a ti natauan a kagimongan ket nabalbaliwan iti kasta unay ken iti nadumaduma a pamay-an.”

Idiay Estados Unidos, ti relihiuso a pannakaisubli ket nakalawlawag a madlaw. Kas pangarigan, ti miembro ti iglesia ngimmato manipud iti nakurkurang a 10 porsiento iti populasion idi pangrugian iti siglo agingga iti 40 porsiento iti pagnguduan dayta. Dagiti Sunday school​—a nairugi idiay Inglatera idi 1780​—nakalatlatak ti iyaaduda. Ti rason maipaay itoy ket, maisupadi iti Europa, ti panagsina iti Iglesia ken ti Estado idiay Estados Unidos linapdanna dagiti relihiuso a pannakaisuro kadagiti eskuelaan publiko. Mainayon iti dayta, naipasdek dagiti dinosdosena a kolehio iti denominasion ken dagiti aglalaok ti denominasionna a sosiedad iti Biblia, ken bayat iti umuna a kagudua iti siglo, agarup 25 a teolohikal a seminario ti naipasdek idiay Estados Unidos.

Kabayatanna, iti sangalubongan, ti Protestantismo agbalbalinen a sipapanunot iti kinamisionero. Ti Briton a sapatero ken mannursuro a ni William Carey indauluanna idi 1792 ti panangipablaak iti libro nga An Enquiry Into the Obligations of Christians to Use Means for the Conversion of the Heathens. Bayat ti panagserbina idiay India kas misionero, da Carey ken dagiti kakaduana impatarusda nga interamente ti Biblia wenno dagiti paspasetna iti nasurok a 40 nga Indian ken dadduma pay a pagsasao ken dialekto iti Asia. Ti trabaho nga inaramid ti dadduma kadagitoy nga immuna a misioneros iti panangiwaras iti Biblia ket makomendaran.

Ti kabbarbaro unay a siensia iti arkeolohia iti Biblia nakagun-od met iti pagsaadan bayat ti maudi a siglo. Idi 1799 nakasarak dagiti soldado a Pranses iti maysa a pedaso ti nangisit a bato a maawagan itan iti Rosetta stone. Dayta naglaon ti isu met laeng a surat a naisurat iti namitlo a daras, dua a daras iti dua a nagduma a porma iti hieroglyphics dagiti Egipcio ken naminsan iti Griego. Daytoy ngarud ket nakapatpateg iti panangawat kadagiti hieroglyphics dagiti Egipcio. Di nagbayag kalpasanna naipatarus metten dagiti sursurat a cuneiform iti Asiria. Gapuna idi nangrugin ti panagkali idiay Asiria ken Egipto di nagbayag, dagiti nakali nga artifacts addaanen ti baro a kinapateg. Adu a salaysay ti Biblia ti napatalgedan agingga kadagiti kababassitan a detalye.

Panangitandudo iti Bukodda nga Ambision

Bayat a kumaro ti panaginteres iti relihion, kasta met immadu ti bilang dagiti agbalinto a repormador. Nupay kasta, nalawagen a saan nga amin ket napasnek. Ti immunan a nadakamat nga autor a ni Kenneth S. Latourette sipapanayag nga inaminna a dadduma kadagiti baro a relihiuso a denominasion “naipasngayda gapu iti panagimon, pannakidangadang, ken personal nga ambision.” Ngem dagiti repormador a mangitandudo kadagiti personal nga ambisionda narigat nga inanamaen nga isuda ti pinili ti Dios a mangitandudo iti pudno a panagdayaw.

Iti tengnga daytoy a makariro aganda-andap nga indibidual nga ambision, nariribuk ti teolohikal a kapanunotan. Ti higher criticism wenno panangadal iti Biblia sigun iti lawag ti siensia a kangrunaanna ket produkto dagiti Aleman nga unibersidad, binaliwanda ti pannakaipatarus ti Kasuratan sigun iti lawag iti “narang-ayen” a sientipiko a kapanunotan. Dagiti kritiko a mangad-adal ti Biblia sigun iti lawag iti siensia (higher critics) matmatanda ti Biblia a basta rekord laeng dagiti relihiuso a kapadasan dagiti Judio. Pagduaduaanda ti autoridad iti Biblia a mangikeddeng iti dalan iti pannakaisalakan, a kas met iti panagduaduada iti kinasirib iti moral a pagalagadan dagiti manangitandudona.

Ti higher criticism timmaud iti maysa a kumperensia iti General Assemblies of the Presbyterian Churches idiay Scotland. Impadamag ti Edinburgh Evening News: “Sigun kadagiti higher critics, . . . ti Biblia ket koleksion dagiti sarsarita, isu a pangalaan ti maysa a manangaskasaba kadagiti sumagmamano a sursuro a maitunos iti naimbag a kababalin kas iti panangala ti maysa a sumursurot iti naimbag a kababalin iti sumagmamano a maitunos iti naimbag a kababalin a sursuro kadagiti ‘Sarsarita nga Æsop’s.’” Nupay kasta, napaliiw ti diario: “Dagiti trabahador saanda a maag. Saanda a makimisa tapno dumngeg kadagiti tattao nga agbibiag a mismo a nakullaapan ti isipda.”

Ti maysa nga artikulo a simmaruno sumagmamano nga aldaw laeng kalpasanna ket ad-adda pay a direkta, a nagkomento: “Awan ti mamaay ti pranka a panagsao. Ti iglesia Protestante ket organisado a kinamanaginsisingpet, ket dagiti papangulona pudno a manangallilaw. Pudno a kastoy ta no ti autor iti ‘Panawen iti Panagrason’ ket sibibiag itatta mabalin a saan koma a masarita a buyogen ti pananglais a kas Tom Paine, ti di manamati, no di ket ti Rev. Thomas Paine, D. D., Propesor iti Hebreo ken ti Old Testament Exegesis, U[nited] F[ree] College, Glasgow. Awan komat’ pakarigatanna iti panangasaba manipud iti pulpito a Protestante . . . [ket] makagun-od koma iti nagsayaatan a sueldo kas maysa a propesor iti teolohia.”

Relihiuso a Panagbalandra

Manipud iti pangrugian, impaganetget ti Protestantismo ti personal a pannakakumberte ken ti Nakristianuan a kapadasan, a nangnangruna nga agpannuray iti Kasuratan, ken impababana dagiti sakramento ken tradision.

Idi 1830’s ken 1840’s, adu nga Evangelical a Protestante ti nangrugi a mangiwaragawag iti umadanin nga iyaay ni Kristo ken mairaman iti dayta ti pangrugian ti Milenio. Ni William Miller, maysa a mannalon a taga Nueva York, impadtona a ti maikadua nga iyaayna mabalin a mapasamak iti agarup 1843. Daytoy a movimiento iti milenio ti nakatulong iti pannakaipasdek iti nalatlatak pay ken ad-adda nga agresibo a porma iti Ebanghelikalismo a naammuan a kas ti Fundamentalismo.

Ti Fundamentalismo ket kangrunaanna panagbalandra a maibusor iti panagduadua, siwayawaya a panagpanunot, panagrason, ken ti moral a kinalulok nga inikutan ti nawayawayaan a Protestantismo. Iti kamaudiananna innalana ti naganna manipud iti serie dagiti 12 a sursurat a napauluan The Fundamentals, nga impablaak ti Moody Bible Institute idi 1909 agingga iti 1912.

Ti Fundamentalismo, nangnangruna idiay Estados Unidos, naglatak gapu iti epektibo a ministeriona iti radio ken iti TV, dagiti institusionna iti Biblia, ken ti nasayaat ti pannakaipablaakna ken dagiti gimgimongna a mangtignay iti emosion. Di pay nabayag, nupay kasta, nagsagaba ti pakasarsaritaanna iti sidong ti di umiso a panagtignay iti pinansial ken iti seksual nga ar-aramid dagiti dadduma kadagiti kalalatakan a papangulona. Daytat’ nababalaw met gapu iti immadu a napolitikaan nga ar-aramidna, nangnangruna nanipud iti pannakaporma iti Moral Majority idi 1979, isu a nabiit pay a naparitan.

Ti Fundamentalismo, nupay kunkunaenna nga itantandudona ti Biblia, ket iti kinapudnona pinakapuyna ti autoridadna. Maysa a pamay-an ti panangaramidna iti kasta isu ti babaen iti literal a panangipatarusna kadagiti teksto a nalawag a saan a literal. Ti maysa a pangarigan iti daytoy a panangakem ket, sigun iti salaysay iti Genesis, ti daga ket naparsua iti 6 a literal a 24-oras nga al-aldaw. Nalawag, dagitoy ket simboliko nga al-aldaw a nawatwatiwat. (Idiligyo iti Genesis 2:3, 4; 2 Pedro 3:8.) Dagiti dadduma pay a pamay-an ti panangpakapuy ti Fundamentalismo iti Biblia isut’ babaen iti panangisurona kadagiti di nainkasuratan a doktrina, a kas ti agnanayon a pannakatutuok idiay impierno nga apuy, ken no dadduma babaen ti panangitandudona kadagiti pagalagadan iti kababalin malaksid kadagidiay sapulen ti Kasuratan, kas iti panangiparit iti panaginum iti inumen a de alkohol wenno ti panangusar dagiti babbai iti make-up. Kadagitoy a pamay-an ti Fundamentalismo pinataudna ti panangibilang dagiti tattao iti mensahe ti Biblia a kas di nakapapati, di nainkalintegan, ken saan a sientipiko.

Sigun iti Tiempo

Nalawag, ti kasapulan isu ti pannakaisubli, ti pannakaisubli iti pudno a panagdayaw! Ngem kas kunaen ti Eclesiastes 3:1: “Maipaay iti tunggal banag adda nakedngan a tiempo.”

Idi immuna a siglo, tinignay manen ni Jesus ti pudno a panagdayaw iti porma iti Kinakristiano. Kaskasdi, impadtona nga addanto apostasia. Imbagana a dagiti pudno a Kristiano, ket kasdanto iti trigo, ket dagiti ulbod a Kristiano, kasda kadagiti sisania, nga “agpadpada nga agtubo agingga iti panagani.” Iti dayta a tiempo, dagiti anghel “urnongendanto dagiti sisania ket . . . puoranda ida,” ket dagiti pudno a Kristiano maurnongdanto iti anamong iti Dios. (Mateo 13:24-30, 37-43) Iti maudi a kagudua iti maika-19 a siglo, addan kadagiti ruangan ti naituding a tiempo iti pannakaisubli ti pudno a panagdayaw.

Ni Charles Taze Russell naipasngay idiay Pittsburgh, Pennsylvania, idi 1852, ket kas maysa nga ubing, isut’ nangiparangarang iti dakkel nga interes iti Biblia. Iti nasapa nga edadna a 20’s, pinanawanna ti negosio ti pamilia tapno ipamaysa ti amin a tiempona iti panangasaba. Idi 1916, idi isut’ natay iti edad a 64, makuna nga isut’ nakaikasaban kadagiti nasurok a 30,000 a sermon ken nakaisuraten kadagiti liblibro a buklen dagiti nasurok a 50,000 a pinanid.

Nupay no bigbigentayo ti mapadayawan unay a trabaho dagiti dadduma ken ti naaramidanda iti panangitandudo iti Biblia, nabigbig ni Russell a ti basta panangipatarus, panagiprenta, ken ti panagiwaras iti Biblia ket saan nga umdas. Gapuna idi 1879 rinugianna ti nangipablaak iti magasin a maawagan itatta a kas Ti Pagwanawanan. Ti immuna a bilangna kinunana: “Agannayastay unay a mangiyimtuod ti, Ania ti kunaen ti iglesiak maipapan iti aniaman a saludsod, imbes nga Ania ti kunaen ti Kasuratan? Ti kasta unay a naadal a teolohia, ken ti Biblia ket saan nga umdas. Gapu iti kapanunotan, ngarud, a ‘Pasiribennatay ti Kasuratan,’ a ‘dagiti pammaneknek ti Apo ket napudnoda a mamagsirib iti nanengneng,’ ngarud sukimatentayo.”

Itatta, babaen ti pannakaturposnan iti 110 a tawtawen nga awan ressatna a pannakaipablaak, Ti Pagwanawanan (nga itan naipablaaken iti 106 a pagsasao ken addaan iti sirkulasion a nasurok a 13 milion a kopia iti tunggal bilang) itultuloyna ti mangsukimat iti Sao ti Dios. Minilion a tattao ti nakasursuron a mangapresiar ti tulong nga ipapaayna iti panagadal, pannakaawat, ken ti aplikasion iti isursuro ti Biblia.

Ni Russell ket saan a kas kadagiti adu a sipapanunot iti repormasion a kapatadanna ta isut’ saan a nangikasaba iti naisangsangayan a pamay-an ti iyaadani iti Dios, saanna nga intangsit dagiti nadiosan a sirmata wenno panangipaltiing, saanna a sinapul dagiti nalimed a mensahe iti porma dagiti nailemmeng a liblibro wenno dadduma pay a porma, ket dina inakem a kabaelanna ti mangagas kadagiti masaksakit iti pisikal. Kasta met, saanna nga imbaga a mabalinna nga iyulog ti Biblia. Kas situtulok nga instrumento nga ik-ikutan ti Dios, nagkedkedanna dagiti amin a pannulisog a mangipalubos iti “panangitandudona iti bukodna nga ambision” a mangringbaw iti nadiosan a lawag.

“Ti kinapudno imbes a ti adipenna ti masapul a naidayaw ken maiwaragawag,” insurat ni Russell idi 1900, a kinunana pay: “Kasta unay ti pagannayasan a mangipabiang iti kinapudno iti manangaskasaba, a malipatanen nga amin a kinapudno ket nagtaud iti Dios, isu a mangus-usar iti maysa wenno sabali nga adipen iti panangiwaragawag sigun iti pagayatanna.” Daytoy ti kangrunaan a rason no apay a dagiti mannurat ken managipatarus kadagiti publikasion iti Watch Tower, agraman dagiti miembro iti New World Bible Translation Committee, pinilida ti saan a mainaganan.

Naitronon ti Ari ti Dios!

Idi umuna a siglo, inyanunsio ni Juan Bautista ti umadanin a panagparang ni Jesus kas ti tinudingan ti Dios nga Ari. Idi maika-19 a siglo, dimtengen ti tiempo iti panangiyanunsio iti umadanin a panagparang dayta nga Ari iti nailangitan a pannakabalin. Maitunos iti dayta, iti Marso 1880 a bilang, inwaragawag ti Zion’s Watch Tower: “‘Ti Panawen Gentil’ agtultuloy agingga iti 1914, ket ti nailangitan a pagarian saanto a naan-anay nga agturay agingga iti dayta a tiempo.”

Gapuna, ti grupo nga itan maawagan a kas dagiti Saksi ni Jehova naglatakda iti publiko iti nasuroken a sangagasut a tawtawen iti napalabas a nangiwaragawag a ti tawen 1914 tandaannanto ti panangrugi iti Pagarian ti Dios. Ti pannakaitrono iti Ari ti Dios ket umuna nga addang iti kamaudiananna a pannakapukaw iti aganda-andapen a kandila iti ulbod a relihion, tapno dinanton paglidemen ti nadiosan a lawag.

Bayat ti iyaadani ti panagpatingga iti maika-19 a siglo, ti relihion iti Kakristianuan awanan kadagiti pagan-anay a mangilasin iti bagina a kas adipen ti Dios. Rumbeng laeng ti panangbaybay-a ti Dios. Umadanin ti tiempo iti pannakaukomna. Ammuenyo ti ad-adu pay maipapan itoy iti sumaganad a bilangmi.

[Kahon iti panid 18]

Dadduma a “Naudi a Simmangpet” Dagiti Annak iti Repormasion

Church of Christ, Scientist: Daytoy a movimiento ti relihion ket gagangay a maawagan a Christian Science. Daytat’ imbangon ni Mary Baker Eddy idi 1879, a sipapanunot unay iti salun-at. Ti makuna a giddato a pannakaimbagna manipud iti nakaro nga aksidente idi 1866 ti nangkumbinsir kenkuana nga isut’ nakasaraken kadagiti prinsipio a namagbalin ken Jesus a makabael a mangagas kadagiti masaksakit ken makapagungar kadagiti natay. Ti librona a naisurat idi 1875 a Science and Health With Key to the Scriptures isurona a ti naespirituan ringbawanna ti pisikal, a ti basol, sakit, ipapatay, ken dagiti dadduma a negatibo a banag ket arapaap a mabalin a parmeken ti pannakaammo iti kinapudno ken ti positibo a panagpampanunot a maitunos iti Isip, kaipapananna ti Dios.

Disciples of Christ: Daytoy nga iglesia ket binuangay dagiti managpanunot iti pannakaisubli nga Americano a Presbiteriano idi 1832. Ti pagsasaoda ket: “No ania ti kunaen ti Kasuratan, isut’ sawenmi; no saan nga ibagbaga ti kasuratan, dikam sasawen.” Maysa a surat deskribirenna ida a “di mangikankano kadagiti bambanag maipapan iti doktrina ken iti relihion.” Dagiti miembro ipalubosda ti politika a mangsinasina kadakuada iti kasta unay bayat ti Guerra Sibil ti E.U. Idi 1970 adda 118 a denominasion, agraman dagiti Churches of Christ a naporma idi 1906.

Salvation Army: Ni William Booth imbangonna daytoy a relihiuso a grupo a naorganisar a maitunos iti namilitaran a pagalagadan. Simrek ni Booth iti ministerio a Metodista iti nasapa pay nga edadna a 20’s ket nagbalin nga agwaywayas nga ebanghelista idi 1861. Isu ken ti asawana nangipasdekda iti mision a panangasaba kadagiti napanglaw idiay Makindaya a Pungto iti London. Ti nagan ti grupo ket nasukatan idi 1878 manipud iti Christian Mission a nagbalin a Salvation Army. Ti Salvation Army sapulenna ti “panangisalakan kadagiti kararua” babaen ti panangitukon iti sosial a tulong kadagiti awan ti pagtaenganda, dagiti mabisbisin, dagiti di umiso ti pannakatratoda, dagiti daksanggasat.

Seventh-Day Adventists: Daytoy ti kadadakkelan kadagiti 200 a denominasion ti Adventista. Ti naganda ket naibatay iti pammati iti maikadua nga iyaay, wenno kaadda, ni Kristo. Ti Adventists timmaud iti movimiento ti ministro ti Baptist a ni William Miller idi nasapa pay a 1840’s. Babaen ti panangisuro a ti Sangapulo a Bilbilin ket agkurkurri pay laeng, salsalimetmetan ti Seventh-Day Adventists ti literal a panaginana iti Sabado. Dadduma a miembro ipabiangda ti ngangngani naibatay iti Biblia a pannakaipaltiing kadagiti sursurat ni Ellen Gould White, maysa kadagiti dakkel ti impluensiana a pangulo iti grupo, isu nga agkuna nga isut’ nalawlawagan babaen kadagiti agsasaruno a nadiosan a sirmata.

[Ladawan iti panid 17]

Ti bato a Rosetta nakatulong a nangpatalged iti kinapudno iti Biblia

[Credit Line]

Pammadayaw iti Trustees of the British Museum