Pundamentalismo​—Ania Dayta?

SADINOT’ nangrugian ti pundamentalismo? Iti ngudo ti napalabas a siglo, binalbaliwan dagiti liberal a teologo dagiti pammatida tapno maiwayaan ti komplikado a panangkritikar iti Biblia ken dagiti nasientipikuan a teoria, kas ti ebolusion. Kas resultana, kimmapuy ti panagtalek dagiti tao iti Biblia. Nagtignay dagiti konserbatibo a narelihiosuan a papangulo idiay Estados Unidos babaen ti panangipasdekda kadagiti aw-awaganda a pakaibatayan ti pammati.a Iti rugrugi ti maika-20 a siglo, impablaakda ti pannakasalaysay dagitoy a pakaibatayan iti maysa a serye dagiti tomo a napauluan The Fundamentals: A Testimony to the Truth. Iti daytoy a paulo a naggapu ti sao a “pundamentalismo.”

Iti umuna a kagudua ti maika-20 a siglo, naipadpadamag ti pundamentalismo. Kas pagarigan, idi 1925, indarum dagiti relihioso a pundamentalista ti maysa a maestro nga agnagan John Scopes iti Tennessee, E.U.A., iti korte iti nagdinamag nga Scopes trial. Ania ti basolna? Mangisursuro idi iti ebolusion, ket maibusor dayta iti linteg ti estado. Kadagidi nga aldaw, namati ti dadduma a di agbayag ti pundamentalismo. Idi 1926, kinuna ti Christian Century, maysa a magasin dagiti Protestante, a dayta ket “narabaw ken artipisial” ken “saan a pulos makatulong iti pananggun-od iti kalat wenno agpaut.” Anian a biddut dayta a kapanunotan!

Sipud idi dekada 1970, masansan a maipadamag ti pundamentalismo. Kuna ni Propesor Miroslav Volf, iti Fuller Theological Seminary, California, E.U.A.: “Saan laeng a nagtalinaed ti pundamentalismo, no di pay ket nagsaknap.” Ita, ti sao a “pundamentalismo” agaplikar saan laeng kadagiti movimiento a Protestante no di pay met kadagidiay adda iti sabali a relihion, kas iti Katolisismo, Islam, Judaismo, ken Hinduismo.

Reaksion iti Kaaldawantayo

Apay nga agsaksaknap ti pundamentalismo? Dagidiay mangad-adal iti dayta ibagbagada a dayta, uray kaskasano, ket gapu iti panagduadua iti moral ken relihion iti kaaldawantayo. Kadagiti immun-una a tawen nagbiag ti kaaduan a kagimongan iti kasasaad a masigurado ti moral a naibatay kadagiti tradisional a pammati. Ita makarkarit wenno maiwakwaksin dagita a pammati. Ipilpilit ti adu nga intelektual a tattao nga awan ti Dios ket ti tao agmaymaysa iti di maseknan nga uniberso. Isursuro ti adu a sientipiko a ti sangatauan ket bunga ti naiparparna nga ebolusion, saan nga aramid ti naayat a Namarsua. Agraraira ti napanuynoy a kapanunotan. Maparparigat ti sangatauan gapu iti pannakapukaw dagiti moral a pagalagadan iti amin a tukad ti kagimongan.​—2 Timoteo 3:4, 5, 13.

Ar-arapaapen dagiti pundamentalista dagiti kinapudno idi ugma, ket ikagkagumaan ti dadduma kadakuada nga isubli dagiti komunidad ken pagilianda iti pagarupenda a maitutop a pundasion ti moral ken doktrina. Ar-aramidenda ti amin a kabaelanda a mangpilit iti sabsabali nga agbiag sigun iti “umiso” a pagalagadan iti moral ken sistema dagiti doktrinal a pammati. Kombinsido unay ti pundamentalista nga isu ket umiso ken saan a husto dagiti sabsabali. Kuna ni Propesor James Barr, iti librona a Fundamentalism, a ti pundamentalismo “ket masansan a maibilang a makapasimron ken manglais a termino, a mangipaspasimudaag iti kinarabaw, kinapanatiko, ibubusor iti pannakaisaknap ti pannakaammo ken sektarianismo.”

Tangay awan mayat a maawagan iti narabaw, panatiko, wenno sektariano, saan nga amin ket agkakatunosan no siasino ti pundamentalista ken no siasino ti saan. Nupay kasta, addada sumagmamano a pakailasinan ti narelihiosuan a pundamentalismo.

Panangilasin iti Pundamentalista

Kadawyanna, ti narelihiosuan a pundamentalismo ket maysa a panaggandat a mamagtalinaed iti maipagarup nga orihinal a tradision wenno narelihiosuan a pammati ti maysa a kultura ken mangbusor iti maipagarup a sekular a kapanunotan ti lubong. Di kayat a sawen dayta a busoren dagiti pundamentalista amin a moderno. Sieepektibo unay nga us-usaren ti dadduma ti moderno a komunikasion a mangitandudo iti kapanunotanda. Ngem makidangadangda maibusor iti sekularisasion ti kagimongan.b

Determinado ti dadduma a pundamentalista saan laeng a tapno pagtalinaeden dagiti tradisional a mangbukel iti doktrina wenno wagas ti panagbiagda no di ket tapno ipilit dagitoy iti sabsabali, a balbaliwanda dagiti urnos iti kagimongan tapno maitunosda iti patpatien dagiti pundamentalista. No kasta, saan la nga agkedked iti aborsion ti Katoliko a pundamentalista. Nalabit pilitenna pay dagiti agpampanday iti linteg iti pagilianna a mangitandudo kadagiti linteg a mangiparit iti aborsion. Idiay Poland, sigun iti pagiwarnak a La Repubblica, tapno maanamongan ti linteg a maibusor iti aborsion, nangiwayat ti Iglesia Katolika iti “‘gubat’ nga iti dayta inaramatna amin a pannakabalin ken impluensiana.” Iti panangaramidda iti dayta, nagtignay dagiti autoridad ti simbaan nga umasping unay kadagiti pundamentalista. Mangiwaywayat met ti Protestante a Christian Coalition idiay Estados Unidos kadagiti umasping a “gubat.”

Kangrunaan iti amin mailasin dagiti pundamentalista iti nauneg-pannakairamutna a narelihiosuan a pammatida. Gapuna, ti maysa a Protestante a pundamentalista naan-anay nga umanamong iti literal a pannakaipatarus iti Biblia, a nalabit uray ti pammati a ti daga naparsua iti innem a literal nga aldaw. Awan panagduadua ti Katoliko a pundamentalista maipapan iti kinaawan-biddut ti papa.

Gapuna, matarusantayo no apay a ti termino a “pundamentalismo” abbukayenna ti panangiladawan ti di nainkalintegan a kinapanatiko ken no apay a dagidiay saan a pundamentalista madanaganda no makitada nga agsaksaknap ti pundamentalismo. Kas indibidual, mabalin a ditay kumanunong kadagiti pundamentalista ken maamak kadagiti napolitikaan a panangimaniobrada ken kadagiti naranggas nga aramidda no dadduma. Kinapudnona, mabalin a maamak dagiti pundamentalista iti maysa a relihion iti ar-aramiden dagidiay pundamentalista iti sabali a relihion! Kaskasdi, maseknan ti adu a managpanunot a tattao maipapan kadagiti banag a mangtignay iti panagsaknap ti pundamentalismo​—ti kumarkaro a kinalulok iti moral, pannakapukaw ti pammati, ken ti pannakailaksid ti espiritualidad iti moderno a kagimongan.

Ti pundamentalismo kadi laeng ti sungbat kadagitoy a pagannayasan? No saan, aniat’ pagpilian?

[Dagiti Footnote]

[Blurb iti panid 5]

Idi 1926, dineskribir ti maysa a magasin dagiti Protestante ti pundamentalismo kas “narabaw ken artipisial” ken “saan a pulos makatulong iti pananggun-od iti kalat wenno agpaut”