Panangmatmat iti Lubong
ESKANDALO ITI SEKSO ITI IGLESIA
“Bayat ti adu a tawtawen, dagiti papadi iti Iglesia Katolika ken dagiti dadduma nga agtartrabaho iti simbaan kadagiti paruko ti Newfoundland maulit-ulit nga inabusoda dagiti dinosena nga ubbing, a kaaduan kadakuada ti agtutubo nga ubbing a lallaki, adu kadakuada ti ulila nga ay-aywanan dagiti nangatake kadakuada,” kuna ti magasin dagiti damdamag iti Canada a Maclean’s. “Ket saan laeng a maar-aramid ti eskandalo idiay Newfoundland: adda pay innem a kaso iti seksual a panangabuso dagiti tattao iti simbaan kadagiti dadduma a lugar idiay Canada, ken nasurok a 20 idiay Estados Unidos.” Gapu iti iyaadu ti seksual a panangabuso iti binulan—ti nagupgop a bilang dagiti 17 a papadi ken dagiti dadduma a nainaig iti iglesia ket napabasoldan—ti pammati ken panagtalek dagiti adu a Katoliko kadagiti papadida nagunggonen. Ti ad-adda a makariribuk isu ti pammabasol a ti seksual a panangabuso iti iglesia saan laeng a nabayagen no di ket gagangay a dayta ti mailimlimed ket ti nagbasol a padi maiyakar laeng iti sabali a paruko a sadiay makaaramid manen kadagiti baro a basol. Dagiti nagannak nagtignayda babaen ti panagkedkedda a dagiti annakda ket agbalin a sakristan wenno saanda pay a palubosan dagiti annakda a sumrek iti pagkumpesaran. “Ti kuelio a Romano, a maisuot idi a buyogen iti pagpannakkel, ket nagbalinen a gubuayan iti pannakaibabain ken panagsuspetsa,” kuna ni Paul Stapleton, bise-tsirman iti St. John’s Catholic school board. “Dagiti nabiit pay a paspasamak ti nangikabil kadagiti amin a papadi iti sidong ti naisao wenno naulimek a panagsuspeta. Ti mensahe ket kasla: Dika mapagtalkan ti siasinoman no di ti bagim ken ti Dios.”
“NAPARTAK NGA AGTURONG ITI PANNAKAPUKAW”
“Ti elepante iti Africa ket napartak nga agturong iti pannakadadael, biktima iti narawet a sangalubongan a negosio iti marfil,” kuna ti magasin a Science. Bimmaban ti bilang dagiti elepante iti agarup 40 porsiento idi napalabas a sangapulo a tawen—a bimmaba agingga iti 750,000 manipud 1.3 milion. Iti agdama a kaadu ti panangpapatay, ti naan-anay a pannakapukaw ti elepante dumtengto iti uneg ti 50 a tawen. Ngem ad-adu pay ti nairaman. “Ti panagsapul iti marfil dinadadaelna ti bilang ken sosial a kasasaad dayta a kita,” kuna ti Science. Kadagiti dadduma a luglugar nakurkurang ngem 5 porsiento kadagiti elepante ti kalakian, gapuna dagiti agmayá a kabáyan saanda a maiyasawa, ket iti kasta mangpabassit pay iti populasionda. Ket gapu ta awanen dagiti dadakkel a kalakian, ad-adu nga elepante ti masapul a mapapatay tapno mangpataud iti isu met laeng a kaadu ti marfil. Nasurok a maysa a kakapat dagiti elepante a matay ti naulila nga urbon a mabisinan agingga a matay kalpasan ti pannakapapatay ti inada. Nupay no adda naisingasing a naan-anay a pannakaiparit ti negosio iti marfil, pagam-amkan a ti damag maipapan iti umadanin a panangiparit mangiturongto iti maudin a naganat a panangpapatay dagiti managanop kadagiti nabati nga elepante.
BISIN ITI TENGNGA TI KINAWADWAD
Agarup kagudua a bilion a tattao ti mabisbisin, naibaga kadagiti nakipaset iti maika-15 a tinawen a kumperensia iti World Food Council, maysa nga ahensia ti NU. Nupay mangpataud ti lubong iti agarup 10 porsiento nga ad-adu pay a taraon ngem ti kasapulanna, minilion ti mabaybay-an a mabisbisin gapu iti kinakampante, panangbaybay-a, ken dida pannakabael. Sigun iti tsirman ti konsilio, ni Eduardo Pesqueira iti Mexico, “ti talna ti kangrunaan nga umuna a kasapulan” iti panangiyeg iti panagpatingga ti sangalubongan a pannakasigliw; adu a nasnasion nga aggugubat ti mangusar kadagiti bassiten a kinabaknangda iti armas imbes nga iti programa ti taraon.” Kaaduan kadagiti di nasayaat ti pannakataraonna ket agnanaed idiay Asia ken Africa. Agarup 14 milion nga ubbing nga awan pay ti lima a tawenna ti matay iti tinawen gapu iti di nasayaat a pannakataraon agraman diarrhea ken dagiti makaakar a saksakit, kinuna ti konsilio.
NASARAKAN A “BAYBAY” ITI UNEG TI DAGA
Maysa kadagiti kangrunaan a parikut kadagiti aw-away iti Australia ket kankanayon a ti panangsapul iti natamnay a danum. Gapuna adda naimbag a damag idi nasarakan ti dakkel a “baybay” iti natamnay a danum iti uneg ti daga iti nabiit pay iti baba daytoy makin-abagatan a lugar iti Makinlaud nga Australia. Ti danum ket adda iti dakkel a pila, a makuna a 250 metros ti kapuskolna a ti kalawana ket agarup 3,000 kilometros kuadrado. Daytoy a pila ket napattapatta a manglaon iti napattapatta a maminsangapulo a daras a danum a kas iti kaaspingna a gubuayan ti danum a nasarakan pay laeng. Daytat’ naisigud a gubuayan a maipaay iti “baybay” ket nagsaad iti 200 metros agingga iti 1,500 metros iti tukok ti daga.
NAKARIT TI PANANGIDAULO TI PAPA
“Bayat nga agparang a kumarkaro ti panagsisina iti uneg ti Iglesia Katolika Romana, dagiti bumusbusor a teologo iti aglawlaw ti Makinlaud nga Europa rinugiandan ti sipapanayag a panangkarit iti konserbatibo a pannursuro ken ti pannakaipamaysa ti panangidaulo ken Papa Juan Paulo II,” kuna ti The New York Times. Idi Enero, 163 a teologo manipud Austria, ti Netherlands, Switzerland, ken Makinlaud nga Alemania nangipaulogda iti sao a ti papa masapul nga inanamaenna ti pannakabusor imbes a ti panagtulnog no “aramidenna ti saan a paset ti akemna.” Ti maysa a nakalkaldaang a punto isu ti ugali ti papa a manglipat kadagiti rekomendasion dagiti lokal a papangulo a Katoliko no mangtudtuding kadagiti obispo, a pilienna dagiti konserbatibo. Daytoy, agraman ti masansan a panagbibiahe ti papa kadagiti sabali a dagdaga, ket namatmatan a kas maysa a pamay-an iti panangipilpilit ti Vaticano iti autoridadna iti iglesia. Kadagti 3,000 nga obispo iti sangalubongan, agarup 1,400 ti pinili ni Papa Juan Paulo II.
NAPATPATEGDA NO SAAN A MAPUKAN
“Nasurok a 11 milion hektaria a kabakiran ken kakaykayuan ti mapukpukaw iti tinawen iti intero a lubong,” kuna ti The New York Times. “Ket iti agdama a kapartak iti pannakapukan dagiti kaykayo manamnama nga iti sumagmamano a pagilian, agraman ti El Salvador, Costa Rica, Nigeria ken Ivory Coast, nadadaeldanton dagiti amin a kabakiranda iti uneg ti 30 a tawen.” Dagiti mangay-aywan iti aglawlaw maseknanda gapu ta ti nasaknap a pannakapukan dagiti kaykayo makatulong iti ibabara ti atmospera ken pakaruenna ti “greenhouse effect,” ken kasta met tignayenna ti panagsaknap ti layus, kas iti napasamak idiay Bangladesh, India, ti Sudan, ken Thailand. Ngarud, dagiti mangay-aywan iti aglawlaw inawatda ti nabiit pay a panagadal dagiti sientista a mangipakita a dagiti natutudo a kabakiran napatpategda no mabaybay-anda a saan a mapukpukan. Sigun iti panagadal, dagiti masapulan manipud iti panangapit kadagiti makan a bungbunga, cocoa, lana, ken ti goma kadagiti kabakiran ket ngangngani mamindua ngem ti patauden ti panangilako iti troso ken ti panangusar iti daga a pagaraban dagiti baka. Mainanama a ti gunggona iti ekonomia ket ad-adda a mangawis kadagiti napapanglaw a pagilian a mangispal kadagiti kabakiranda.
MARUNRUNOTEN DAGITI PAGILASINAN ITI LUBONG
“Ti acid rain ken ti namaga nga angin iti polusion a maawagan acid gas ket daddadaelennan dagiti parupa ti dadduma a maipatpateg a pagilasinan iti lubong,” kuna ti The Toronto Star. “Narunoten ti agingga iti 3 centimetro a bato manipud iti makinruar a paset ti St. Paul’s Cathedral iti London . . . ti Westminster Abbey iti [London] ken The Parthenon iti Athens marunrunotda metten babaen iti arbis dagiti mangmulit a bambanag.” Ngem ti solusion ket saan a kas iti kalaka ti panangpabassit kadagiti maipugso nga acid. Mapapatin a dagiti mangmulit a bambanag nga addan kadagiti abut dagiti batbato ti agtultuloyto a mangdadael uray pay no bimmasiten dagiti maipugso nga acid, ket uray no awanen ti polusion, agtultuloyto ti pannakarunotna iti sumagmamano a tiempo.
PANAGBEKKEL DAGITI LALLAKAYEN
Ti kaadu dagiti panagbekkel kadagiti lallakayen idiay Estados Unidos ngimmaton iti 25 porsiento iti nagbaetan ti 1981 ken 1986. Ti intero a nasional a promedio ket 12.8 a panagbekkel iti tunggal 100,000 a tattao. Ngem ti kaaduna kadagiti nasurok a 65 ti edadda ket 21.6 iti tunggal 100,000. Pabasolen dagiti eksperto ti di ninamnama nga irarang-ay ti panagbalbaliw dagiti kababalin, nangnangruna ti iyaadu ti panangawat iti panagbekkel a kas kasukat iti panagsagaba babaen iti napaut ken nangina a saksakit. Kas napaliiw ti The New York Times, “dadduma nga eksperto pattapattaenda a ti irarang-ay ti teknolohia a mangpapaut iti panagbiag dagiti lallakayen mangyeg no dadduma iti kasasaad iti biag a ditay mabalin nga awaten.” Maysa nga eksperto iti panagbekkel pabasolenna dagiti ubbing a saan nga agprotesta no ti agsakit a naganak iyebkasda ti rikna a dadagsenda iti pamilia.
CRACK ADDAN ITI EUROPA
Ti crack, ti produkto iti cocaine a nangpataud iti adu unay a krimen idiay Britania ken Estados Unidos, nagparangen idiay Makinlaud nga Europa. Nasurok a sangaribo a tattao ti nainayon kadagiti puersa iti polis a Briton ken kadagiti opisiales ti adwana iti panangikagumaan a manglapped iti parikut sadiay. Nupay no di pay a nasarakan ti nasaknap a panagusar iti crack, pagamkan dagiti autoridad a dinto agbayag a dumteng, ta kimmaron iti kasta unay ti nalaka a pannakagun-od iti cocaine idiay Europa iti nabiit pay ket bimmaba ti presiona. “Daytat’ mamagpanunot no ammom nga addan 15 a naaresto gapu iti crack idiay siudad ti Nueva York idi 1985 ket addada nasurok a 18,000 a naaresto iti umuna nga innem a bulan iti 1988,” kuna ti maysa nga eksperto iti narkotiko iti gangannaet a daga.