Panangitalimeng iti Naamo a Pachyderm

“MATMATANYO laengen dagidiay nagpipintas nga urbon! Anian a nagpintas! Kayatmo a sawen daydiay kalakian a sumabsabet kadatayo, a managan Lanka, ket pito laeng a bulanna? Ket dayta managbabain a bumalasang sadiay, ni Kanchana, ket walo a bulanna? Ket amin dagitoy urbon nga elepante nga agdardaras a mapan iti kakaykayuan a nakaseggar dagiti natibker a dutdot ti urbon iti intero a bagida, aniat’ ar-aramidenda? Ay, isu met la a kasta, tiempo gayam ti panagpasuso! Pasusuem dagiti urbon nga elepante iti maminlima a daras iti inaldaw ket ikkam ida iti pito a bote a gatas iti tunggal tiempo, tunggal bote naglaon iti maysa a litro? Ket daytat’ 35 a litro, dandani 10 a galon idiay pagnanaedak! Awan duadua a tunggal maysa ket agdagsen iti agarup 90 kilogramo, nupay sumagmamano laeng a bulan ti edadda!”

Addakami idiay Pinnawela Elephant Orphanage agarup 85 kilometro manipud Colombo, ti kangrunaan a siudad ti Sri Lanka. No masarakan dagiti urbon nga elepante a nabaybay-an wenno nasugatan iti let-ang, maiyegda ditoy a pagtaraknan kadagiti ulila ket matarakenda agingga nga agmataenganda. Adda agarup 15 nga urbon nga elepante ti adda sadiay idi bimmisitakami. Gagangay maitiponda kadagiti nataengan ken maiwaraswarasda iti nalawa a lugar iti kakaykayuan, ngem iti tiempo ti panagpasuso maayaban dagiti urbon nga uminum kadagiti rasionda a gatas. Dagitoy nga ulila dida agmayeng a mapan sadiay ket birukenda ti maysa kadagiti tallo wenno uppat a katulongan nga agur-uray nga addaan kadagiti bote a napno iti gatas.

Kawikawenda dagiti sungoda nga isusuon, ingangada dagiti ngiwatda, ket sipapartak nga agalimonda bayat ti panangibukbok ti katulongan kadagiti bote. Awanen ti tsupon dagitoy a bote! Agubo ti gatas ket aglipias pay no dadduma kadagiti sikigan ti ngiwatda. Ti maysa, a dakdakkel ngem dagiti dadduma, ti nakawaran iti maysa a poste tapno maikkan dagiti babbabassit ti gundaway. Gaput’ maupay iti kastoy a “pannakaiduma,” agibar-ibar, ingatona ti sungona, ket punnuenna ti tangatang iti panagugana. Apaman a nabsogen dagitoy nga urbon, agaaribongbongdan iti aglawlawyo, agsadagda kadakayo, ikawikawda pay dagiti sungoda iti sakayo tapno asikasuenyo laeng ida.

Ti Pagdigosan dagiti Elepante

Iti ngudo ti aldaw, tiempo ti panagdigos. Amin dagiti elepante, dadakkel ken babassit, maukodda iti kagudua milia iti kalsada nga agturong iti igid ti Karayan Maha Oya. Ababaw dayta ken nalawa nga addaan kadagiti daplat a bato a rumrummuar iti danum. Tallo wenno uppat a babbai ti aglablaba kadagiti kawesda, a maluenda ida tapno maikkat dagiti rugit, kalpasanna iyaplagda ida tapno agmaga. Iti adayo daytat’ kasla kadagiti nagpipintas kolorna a quilt a naiyaplag kadagiti bato. Dagiti nasamek a kabakiran naipataraigidda iti adayo nga igid ti Maha Oya. Daytat’ maysa a nagpintasan ken nakalawlawa a pagdigosan dagiti elepante.

Awan panagtaktakda, tumapogda, a dagiti urbon ti mangidaulo. Nupay kasta, agkedked ti isuamin nga agidda. Gapuna dagiti katulongan sabuaganda ida iti danum ket iduronda ida babaen kadagiti atiddog a teddek. Gaput’ naparegtada, iyuper dagiti elepante ti bagida iti nalamiis a danum. Dadduma a daddadakkelen agiddada a nairarem dagiti uloda ngem nakaruar ti murdong dagiti sungoda tapno agserbi nga snorkel a pagangsanda. Nakapudpudot ti init, ket ti danum mariknada a makabang-ar iti napuskol a kudilda—ti naganda a pachyderm kaipapananna “napuskol-kudilna.”

Ni Mr. Bradley Fernando, direktor ti zoo ti nasion, ti mangay-aywan iti pagtaraknan kadagiti ulila. Ibagana iti Agriingkayo! ti panggep ti zoo: “Idi damo, basta kayatmi laeng nga agbiag dagitoy nga urbon. Idi agangay, panggepmin ti mangibangon iti arban a pagpaaduan.”

Ngem ania ti posible a kabusor ti naamo a pachyderm iti Asia? Nupay basbassit ngem ti kasinsinna idiay Africa, ti nataengan nga elepante iti Sri Lanka agdagsen pay laeng iti uppat a tonelada wenno nasursurok pay ken agtayag iti 3 metro iti abagana. Ti kasta laeng a kadakkel umdasen a mangupay kadagiti mangsida kenkuana. Ti leopardo iti Sri Lanka, kas kadagiti leon ken tigre kadagiti dadduma a daga, adayuanda la ketdi ti nataengan nga elepante.

Gapuna sino ti mabalin a kabusorna? Ti tao. Kasapulan ti elepante ti daga; tarigagayan ti tao ti daga; gun-oden ti tao ti daga. Ket sangsanguen ti elepante ti Sri Lanka ti pannakapukaw. Siempre, kasta ti panangmatmat ti Asiaweek iti dayta:

“Dagiti ari ti Sri Lanka ibilangda a sagrado a rebbengen ti mangsalaknib iti atap a biag. Nangipaulogda kadagiti linteg—nalabit dagitoy ti immuna a linteg ti panangitalimeng iti lubong—a nangparnuay kadagiti pagaponan iti aglawlaw dagiti nalawa a pagurnongan [ti danum] iti irigasion nga imbangonda. Mapalubosan ken maaramid ti panaganop kadagiti dadduma a lugar, ngem saan a pulos a mapapatay dagiti elepante agpaay a taraon wenno pagay-ayaman. Ket dagiti laeng ari ti makabalin a mangtiliw ken mangsanay iti animal agpaay kadagiti naarian ken narelihiusuan a prosesion wenno nausar kas pagtrabaho nga animal. Idi panagturay ti kolonia nagbaliw amin dayta. Dagiti elepante naan-anopandan.”

Mangyeg Parikut ti Sibilisasion

Idi unana pulos a di napapatay ti elepante agpaay iti ay-ayam, ngem idi dimteng ti Makinlaud a sibilisasion—ket kakuyogna ti managay-ayam—nagbaliwen dagiti bambanag. Dagiti ngay managanop iti elepante? Kuna ti libro nga Sketches of the Natural History of Ceylon, ni J. Emerson Tennent: “Maysa nga opisial, ni Major Rogers, pinapatayna ti nasurok a 1400; ti sabali, ni Kapitan Gallwey, napadayawan iti panangpatayna iti nasurok a kagudua dayta a bilang; ni Major Skinner, ti Commissioner of Roads, dandani kas met laeng ti kaaduna; ken dagidiay saan unay nga interesado iti panaganop basbassit ngem dayta a nagdakkel a bilang.”

Kinuna pay ni Tennent a nangitukon ti kolonial a gobierno iti sumagmamano a shilling a gunggona iti tunggal napatay nga elepante—namatmatanda a peste. Iti sumagmamano a tawen, 5,500 ti nasingir agpaay itoy a gunggona. Kinuna ni Tennent kamaudiananna: “Ti awan ressatna a panangpapatay dagiti managanop kadagiti elepante idiay Ceylon [itan Sri Lanka] agparang a basta impluensiaan laeng ti pagannayasan a mangdadael, yantangay ti bangkay ket saan a pulos a mausar a pagimbagan, no di ket mabaybay-an nga agrupsa ken mangmulit iti angin iti kabakiran.” Saan a ti marfil ti nakagapu idiay Sri Lanka, ta “awan ti uray maysa nga elepante iti sangagasut a nasarakan nga addaan kadagiti sangi idiay Ceylon, ket ti sumagmamano nga addaan kadakuada isu laeng dagiti kalakian.”

Ituloy ti Asiaweek ti salaysayna no kasano a kimmaro ti kasasaad ti elepante bayat ken nanipud iti panawen ti kolonia: “Dagiti kabakiran a pakaitalimenganda, a din salsalakniban ti linteg ti ari, ket nadalusanen a pagmulaan iti tsa. Idi 1800 nalabit adda laeng 50,000 nga elepante iti isla. Idi 1900 adda laengen 12,000. Itatta, uray pay kalpasan ti 50 a tawen dagiti nainget a linteg ti panangitalimeng, ti populasion[da] ket basbassit pay ngem 3,000.” Saan met patien ti Asiaweek a ti marfil ti kangrunaan a gapu iti panangpapatay, nupay ikabilna ti kaadu dagiti elepante nga addaan kadagiti sangi a 1 iti 20 imbes a 1 iti 100. Kalpasanna ibagana ti pudno a makagapu iti panagpeggad dagiti elepante ti Sri Lanka: “Ti pudno a peggad isu ti awan sarday a panagsapsapul ti tao iti daga. Bayat nga umad-adu a daga ti matalon iti aglawlaw ti gagangay a pagtaenganda, dagiti elepante ti Sri Lanka sanguenda ti pannakapukaw.”

Yala National Park

Nagkomento ni Dr. Ranjen Fernando, presidente iti Wildlife and Nature Protection Society iti Sri Lanka, iti Agriingkayo!: “Kaaduanna gapu iti panangikagumaan ti kagimongantayo, ti umuna a lugar a nakaitalimengan dagiti atap a biag a maiparit ti panaganop ket naipasdek idiay Yala idi 1898. Idi 1938 ti Yala nagbalin nga immuna a parke nasional, ket nagtultuloy a nainayon dagiti dadduma. Ibilangmi dagitoy a parke a kas gameng iti nasion ket tarigagayanmi nga agtultuloyda a mangsalaknib kadagiti amin a napateg nga aywantayo nga atap a biag.”

Inyeskediolmi ti mapan idiay Yala National Park, ket ti panangtukoy ni Fernando iti dayta ti ad-adda pay a nangpainteres kadakami. Nagyamankami kadagiti katulongan idiay Pinnawela Elephant Orphanage gapu iti kinamanangaasi ken pammadayaw nga impakitada kadakami, impayapaymi dagiti imami kas ebkas ti pammakada kadagiti ulila ken nataengan nga elepante a mangtagtagiragsak pay laeng iti panagdigosda idiay Maha Oya (diak sigurado no nadlawda), ket nagturongkami iti Yala National Park.

Binusbosmi ti tallo a rabii sadiay iti maysa a bungalow iti igid ti taaw. Maysa a giya ti nangilugan kadakami iti aglawlaw a mangkita kadagiti animal—dika mapalubosan a dumsaag iti lugan. Nakitami ti ugsa, dagiti alingo, sumagmamano a dadakkel nga iguana, adu a napipintas a tumatayab. Maysa a peacock ti nangiyukrad iti nagpintasan nga ipusna ket nagsala iti sala ti panagdenna, nakabitin kadagiti kayo dagiti umok ti managlaga a tumatayab, ket makaawis unay dagiti nakapimpintas a painted stork. Naupaykami ta dikam nakita dagiti leopardo, nupay addada sadiay. Nupay kasta, nakitami ti sumagmamano kadagiti datin a gagayyemmi nga elepante iti Asia. Kasla naamo ken kontentoda iti nasalakniban a parkeda.

Kasapulan ti elepante ti nalawa a lugar. Ket gapu iti iyaadu ti tao, mammanon dagiti matalon a daga. Iyebkas dagiti manangitalimeng ti pannakaseknanda no kasanonto kapaut ti nainget a panangaywan ti gobierno iti pannakailasat ti elepante. Ti laeng tiempo ti mangipalgak iti pagbanaganna.—Babaen ti mannurat a kameng ti “Agriingkayo!”

[Dagiti Ladawan iti panid 15]

No tiempon ti panagdigos maallukoy dagiti elepante nga agidda iti danum, a sadiay usarenda dagiti sungoda kas snorkel

[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

Dagiti urbon nga elepante a naulila iti kabakiran ket mataraken agingga nga agmataengan idiay Pinnawela