Tiempon Aya ti Intay Panagpakada?
MAYSA a naisangsangayan a gubat ti kumarkaro idiay Africa. Daytat’ saan a suppiat maipapan iti teritoria, napolitikaan a pagalagadan, wenno narelihiusuan a pammati. Ti natay a tattao, nupay nakalkaldaang, ket bassit laeng no idilig iti kaaduan a gubgubat. Kaskasdi daytoy a gubat inawisnan ti atension dagiti nasnasion iti aglawlaw ti lubong. Daytat’ panaggugubat a maipaay kadagiti elepante.
Ti gubat pagbinnusorenna dagiti ranger ti parke ken dagiti manangaywan iti panaganop a maibusor kadagiti managanop. Dagiti ranger ken manangaywan iti panaganop ket suportaran ti linteg, dagiti gobiernoda, ken dagiti manangitalimeng. Dagiti managanop ket suportaran ti moderno nga armas ken iduron ti pakasapulan ken ti kinabuklis—dagiti saong ti elepante kaipapanannat’ kuarta, masansan kinabaknang a mammano nga ar-arapaapen dagiti napanglaw a pagilian. Dagiti dua a dasig pumutokda tapno mangpapatay. Apay a pakaseknan unay dagiti elepante? Serioso unay kadi ti pagbutbutngan kadakuada?
Adut’ Matay iti Panaganop
Bueno, usigenyo: Idi 1930’s addada sangapulo milion nga elepante idiay Africa. Idi 1979 adda 1.3 milion. Itan, sangapulo a tawen kalpasanna, dayta a bilang bimmaban iti kagudua. Dagiti pattapatta iti bilang dagiti elepante idiay Africa itatta ket agarup 625,000. Apay a nagadut’ binabaanna? Nasaknap a mapabasol ti panaganop. Daytat’ krimen pay laeng idi ugma nga umad-adu iti moderno a tiempo, pagyamanan laengen iti teknolohia.
Idi napalabas a tiempo, dagiti managanop iti Africa isu dagiti lallaki iti tribo nga addaan kadagiti pana ken pika, a tumaray no makitada ti awan armasna a manangaywan. Itatta, agpadpada a naarmasan dagiti manangaywan ken managanop, ngem ad-adda a naarmasan dagiti managanop. Dagiti adu a tawen iti riribuk idiay Africa nangibatida kadagiti adu a sobra a paltog, a nalaka a magun-odan dagiti kriminal. Itatta dagiti managanop agbiaheda a grupo ket aganopda kadagiti elepante babaen kadagiti nabibileg nga automatiko nga armas. Iti sumagmamano laeng a minutos matumbadan ti sumagmamano nga elepante, alaenda ti saongda babaen ti panangragadida ti sango ti uloda iti de kadena a ragadi, ket itultuloyda ti aganop. Gaput’ agpangpangato a ngina ti marfil iti sangalubongan, makasapul dagiti managanop iti rinibo a doliar iti maysa nga aldaw; uray pay dagiti portero makasapulda iti ginasut. Kas kunaen ti U.S.News & World Report: “Dagitoy saanda laeng a lokal a lallaki iti tribo no di ket dagiti moderno, narungsot a propesional a mangpapaandar iti adut’ magunggonana a negosio.”
Nakasaysayaat ti negosio. Nanipud idi 1973 bimmassit dagiti elepante iti 85 porsiento idiay Kenya, 53 porsiento idiay Tanzania, ken 89 porsiento idiay Uganda. Kinapudnona, tinawen agarup 70,000 nga elepante ti Africa ti maparti gapu iti marfilda. Agpadpada ti Zimbabwe ken Kenya a nangipaay iti kalintegan kadagiti manangaywan a mangpaltog kadagiti makitada a managanop. Ti parikut ket, bumales dagiti managanop—ket nabilbileg ti putokda. Papatayenda agpadpada dagiti ranger ken dagiti sibilian. Idi kalgaw iti 1988, maysa a grupo dagiti managanop ti nangraut iti hedkuarter ti manangaywan, rineppetda ken minalmaloda dagiti ranger, ket kalpasanna pinatayda dagiti lima a puraw a rhinoceros, dagiti nabatbati iti kitada iti aniaman kadagiti parke iti Kenya. Siempre, dagiti managanop alaenda laeng dagiti sarada. Ibatida dagiti dadakkel a bangkay iti mammanon nga animal tapno mabulok.
Apay nga Isalakan dagiti Elepante?
Matmatay dagiti ranger iti panangikagumaanda a mangsalaknib kadagiti elepante. Kabayatanna, maysa nga internasional a panangikagumaan a mangitalimeng ti maar-aramid a manglapped iti pannakapukaw dagiti elepante sakbay nga agpatingga ti siglo. Ngem mabalin a panunoten dagiti dadduma, ‘Apay adda kastoy a panagdanag kadagiti elepante?’ Ti pannakapukaw, nupay kasta, ket saanen a kabbaro itoy a planeta. Dagiti dinosaurs ti kalalatakan a maitudo. Gapuna apay a pakadanagan ti pannakapukaw dagiti elepante?
Para kadagiti adu ti sungbat ket agpannuray iti kinatan-ok ti parsua a mismo. Daytat’ obramaestra iti pannakadiseniona. Awan duadua siasinoman a nakabuyan iti pangen dagiti elepante a nakabulos mariknana ti saem ti pukaw iti pananginanama iti pannakapukawda. Ti pamay-an ti panangsanayda ken panangsalaknibda kadagiti urbonda, ti nakaskasdaaw a kinasigoda a mangusar iti bagida, uray pay ti nakaskasdaaw a kadakkelda—amin dagitoy ket nakalawlawag a pammaneknek iti di maipadpad a nasirib a Diseniador.
Ngem adda ad-adu pay. Adda met napateg a paset dagiti elepante iti kasasaad ti pagtataenganda. Ad-adda ngem ti sabali a parsua malaksid ti tao, ti elepante baliwanna ken aywananna ti aglawlawna. Saan a kas iti tao, nupay kasta, dagiti elepante pagbalinenda ti aglawlawda nga ad-adda a nasayaat a pagtaengan dagiti padada a parsua. Kasano? Ti rason agpannuray iti kinarawetda. Ti maysa nga elepante mangan iti 140 kilogramo a ruruot iti inaldaw!
Kadagiti napuskol a kabakiran, dagiti elepante bungtulenda dagiti sanga ken parutenda dagiti babassit a kaykayo, isu a mangipalubos iti ad-adu a lawag a sumrek iti manglinong a napuskol a bulbulong. Ti lawag papartakenna ti panagtubo dagiti mulmula iti daga, isu a mangipaay iti taraon kadagiti babbabassit nga animal, manipud kadagiti buffalo ken gorilla agingga kadagiti alingo. Iti nalawa a tantanap iti Africa, wenno savannas, dagiti elepante mangaramidda iti kasta met laeng a panagserbi: Ti panagarabda paaduenna dagiti aglaok a karuruotan ken kakaykayuan, isu a mangtaraon iti ad-adu a kita dagiti mangan iti ruruot a parparsua, manipud kadagiti giraffe ken zebra agingga kadagiti gasela ken dagiti wildebeest, ngem ti mabalin nga agbiag koma iti dayta.
Daytoy a nakarikrikut a panagsasaganad iti panagpannuray iti maysa ken maysa, nupay kasta, ket nakapuy. Daytat’ mabalin a mapugsat no adu unay nga elepante ti mapukaw iti maysa a lugar wenno no adu unay ti maipekpek iti maysa a lugar. Aramiden ti sangatauan dagitoy a dua—pabassitenda dagiti elepante iti ruar dagiti parke ken pataudenda ti pannakapusekda iti unegda. Gapuna, ti kasasaad dagiti elepante ipakitana no ania ti naiduma iti panangpukaw a patauden ti tao: Dagitoy saanda a paset ti dakkel a panggep wenno disenio. Imbes ketdi, dagitoy ket patauden ti kinaagum, nga awan ti panangikankano kadagiti pagbanaganna. Ipakitada pay a ti imperpekto ken naagum a tao saan a maibagay a mangaywan itoy a planeta.
Ti Pannakidangadang a Mangispal Kadakuada
Adda dagidiay makidangdangadang a manglapped iti adu a panangpapatay. Dagiti mangitalimeng nga organisasion ken dagiti dinosdosena a gobgobierno mangiyus-uswatda iti maudin a panangikagumaan a mangsalaknib ti elepante. Ngem saanda nga agtutunos no kasano ti panangaramidda iti dayta. Inkeddeng ti maysa a grupo a saanda a lapdan ti internasional a negosio iti marfil, ta mariknada a ti kasta a pananglapped pilitenna laeng ti nalimed a panaglako ket ad-adda a narigat a kontrolen. Ta ngamin, ti panangiparit a naipaulog iti panagnegosio iti sara ti rhinoceros awan ti naaramidanna a mangpabannayat iti di malapdan a napartak a pannakapukawna. Nupay kasta, idi Hunio 1989 sumagmamano a grupo dagiti manangitalimeng ti nangangay iti pannakaipatingga iti panagnegosio iti marfil. Tallo nga aldaw kamaudiananna, pinagbalin ti presidente iti E.U. a ni George Bush a saan a legal ti panaggatang iti marfil. Kasla umadanin ti sangalubongan a pannakaiparit iti panaglako iti marfil.
Ti maysa a grupo dagiti manangitalimeng inanamaenna laeng ti mangitalimeng iti agarup 200,000 wenno 300,000 nga elepante, a puntiriada ti sumagmamano a dosena a luglugar a salakniban. Inanamaenda a pasardengen ti panaglako iti marfil babaen ti panangallukoy iti pagimbagan ti tao, a kumbinsiren dagiti lokal nga umili a dagiti elepante ad-adu ti maipaayda a kuarta iti maysa a lugar a sadiay naisardeng ti panaganop. Ti programa nakaipakitan iti sumagmamano a pagilasinan iti balligi.
Ngem no ti pannakalasat dagiti elepante agpannuray iti pagimbagan ti tao, kasano ti katalged dagitoy? Saan kadi a ti pagimbagan ti tao ti mamutbuteng kadakuada iti damo pay laeng? Ta ngamin, ti panaglako iti marfil agtultuloy ti irarang-ayna, isu a mangisakripisio kadagitoy a dadakkel unay a parparsua tapno ipaayan iti lubong kadagiti selio, nalaka nga alahas, ken dagiti arkos—ti napattapatta nga 80 porsiento ket naaramid manipud iti di legal a pannakagun-od iti marfil. Ti gobierno ti Kenya masapul a suspenderenna wenno ikkatenna ti ngangngani uppat a dosena a rangers ken mangay-aywan iti panaganop a nakuna a di makapagkedked iti panangawis ti adu a kuarta ken sililimed a nakitinnulong kadagiti managanop. Sinot’ makailibak a daytoy a kaputotan nakitanan ti sangatauan a makagteng iti nakaro a panagimbubukodan? Bayat ti ad-adda a panangpampanunot ti sangatauan iti bagina met laeng, ad-adda nga agbalbalin a di natalged ti lubong.
Naimbag laengen ta, itukon ti Biblia ti nasaysayaat a namnama maipaay iti planetatayo ken ti atap a biag nga adda kenkuana. Ibagana kadatayo a ti Namarsua isublinanton ti daga iti kasasaad a pinanggepna nga immuna maipaay iti dayta—maysa a sangalubongan a paraiso, a sadiay naruayto ti talna. Ti pannakidangadang ti tao maipapan kadagiti elepante, ken kadagiti amin a pakaskasdaawan iti aglawlawtayo, maturposton kamaudiananna.—Isaias 11:6-9.
[Picture Credit Line iti panid 16]
Pammadayaw iti Clive Kihn