Ti Mapukpukaw nga Atap nga Animal iti Africa—Makalasatto Aya?
BIGAT idin, ket ti amin nakalma iti savanna wenno tanap a karuruotan iti Africa. Maysa a kalakian nga elepante ti agar-arab kadagiti karuruotan. Babaen ti panangiputipotna iti naiyunnat a sungona kadagiti amin a babassit a mulmula ken saringit, dagitoy ti parutenna, iwagsakna tapno maikkat dagiti dagana, ket isakmolna iti ngiwatna, a ngalngalenna a buyogen iti pannakapnek; isut’ addan iti kangitingitan iti pannanganna iti inaldaw a 300 a libra (136 kg) a ruruot. Saanna nga ammo dayta, ngem nakitanan a limmabas ti 40 a tawtawen kadagitoy a tanap a karuruotan; ti dakkel a sangina ti mangiparangarang iti edadna. Mabalin nga agtultuloy pay a mangputot kadagiti urbon nga elepante iti sabali pay a sangapulo a tawtawen ken mabalin nga agbiag pay iti sabali a dekada iti labes dayta.
Immaweng ti maysa a putok, isu a nangsinga iti kinaulimek iti agsapa.
Ti bala naggapu iti napigsa a riple; immuneg iti sikigan ti kalakian nga elepante. Isut’ naguga, nagpigerger, ket padpadasenna a bangonen ti ulona a buyogen ti panaguga, ngem ad-adu pay a bala ti dimteng. Isut’ nagparintumeng ken natumban. Immasideg ti maysa a bassit a trak, ket maysa a grupo dagiti maragsakan a lallaki ti nangrugin a nagtrabaho. Iniwada ti rupa ti elepante tapno maalada dagiti sangina manipud kadagiti mismo a ramutna iti bangabanga ket dagdagus a putdenda dayta. Iti uneg ti sumagmamano a minutos awanen dagiti managanop. Agsubli manen ti kinaulimek iti savanna. Ti nakatantan-ok idi a lakayen a kalakian nga elepante ti basta 14,000 laengen a libra (6,300 kg) a karne, a nabaybay-anen sadiay tapno mabulok.
Nakalkaldaang, daytoy ket saan a maysa laeng a karkarna a kaso. Kinapudnona, napattapatta a ti bilang dagiti elepante a mapapatay iti tinawen babaen kadagiti managanop ket agbilang iti manipud 45,000 agingga iti 400,000. Dagiti surbey kadagiti atap nga animal ipamatmatna a ti nakagupgupan a bilang dagiti Africano nga elepante ti bimmaban manipud iti dati a minilion agingga iti ngangngani 900,000 nga animal. No agtultuloy ti panaganop iti agdama a kapartakna, dayta a bilang ti mapabassitton iti agarup kagudua iti sumaganad a sangapulo a tawtawen. Agsipud ta dagiti lallakayen a kalakian, wenno dagiti addaan kadagiti sangi, ti mammanon, umad-adu a kalakian nga agtutubo ken uray pay dagiti kabaian ti mapaltogan.
Apay a mapapatayda? Ti $50 milion a negosio ti Africa iti ivory, a napakuyogan iti nalaka laeng a pannakagun-od kadagiti automatiko nga armas, ti namagbalin iti elepante a di malapdan a puntiria dagiti mangnganop.
Ti rhinoceros iti Africa ti adda iti dakdakkel pay a peggad. Gaput’ nakaro ti pannakaan-anopda idi napalabas a siglo, ti bilangda bimmasiten agingga iti agarup sangagasut a ribo maysa a kaputotan ti napalabasen. Itatta, ti bilangda ket, ti agpegpeggad nga 11,000. Idi nagbaetan iti 1972 ken 1978, 2,580 a rhino ti napapatay iti tinawen; adu a biologo ti maamak a dagitoy ti mabalin nga awanton inton tawen 2000.
Apay a mapapatayda? Manen ti kuarta ti nakalawlawag a paset iti sungbat: Ti sara ti rhino ti mabalin a mangiyeg iti nasurok a $5,000 iti tunggal libra ($11,000 iti tunggal kg) iti tingi a panaglako. Dayta ti mailako a pulbos iti isuamin nga Adayu a Daya kas agas iti sakit ti ulo ken gurigor, uray pay no dagiti panangsubok ipamatmatda a daytat’ awan met ti mamaayna maipapan iti daytoy. Ti dakdakkel pay a paglakuan iti sarana isu iti Makin-amianan a Yemen, a sadiay dagiti nabiit pay a bimmaknang nga agtutubo a lallaki ti agtarigagay unay a mangtagikua iti pangseremonia a dâga nga addaan iti putan a sara ti rhino—uray pay no ti sara ti baka ti mabalin nga agserbi met a maipaay iti daytoy a panggep.
Kadagiti tuktok ti bulkaniko a kabambantayan iti Rwanda ken Zaire, ken iti asideg a kabakiran iti Bwindi iti Uganda, agbibiag ti maudi kadagiti gorillas iti bantay. Bimmasiten ti bilangda agingga iti ngangngani mapukawen. Ita agarup 400 laengen kadakuada ti nabati nga agbibiag nga atap. Apay? Dagitoy ti papatayen dagiti managanop a maipaay a trophies. Ti ulo ti gorilla ti mabalin a mailako iti saan a legal a panaglako a maipaay iti $1,200 tapno pagarkos iti diding, dagiti im-imana maipaay iti $600 a mausar a kas maysa nga ashtray!
Ti kapapartakan nga animal iti lubong, ti cheetah, ti maipagarup met a ngannganin mapukaw. Adda laengen 20,000 a bilang dagiti nabati nga atap. Mamakdaar pay dagiti sientista a daytoy bassit a populasionda ti mabalin a naipasngay manipud iti nakapegpeggad nga assideg unay ti relasionda a nagannak, ta nakaad-adu ti matmatay nga annak dagiti cheetah. Gapuna, dagitoy ti ad-adda pay a maapektaran iti rigat iti bumasbassit a gagangay a pagtaenganda.
Kinapudnona, ti pannakasapul iti pagnaedan dagiti atap nga animal iti Africa ket mangipaay kadagiti nakarikrikut a parparikut. Kas pangarigan, ti maysa nga atap nga elepante a lumabas ken agarab iti maysa a bassit a talon ti mabalin a nakalaklaka a mamagpeggad iti pagbiagan dagiti mannalon. Ket, no nakaad-adu nga elepante ti adda iti pagbeddengan iti maysa a parke wenno reserba a sadiay saanda a pagpeggaden dagiti mulmula dagiti mannalon, mabalin a nakaparpartak a pagbalinenda ti kabakiran iti parke a maysa a karuruotan babaen iti nakarawrawet nga ugalida a pannangan. Agsipud ta saan a makapanaw dagiti elepante, ti kabakiran awanan iti gundaway nga agtubo wenno lumasbang manen.
Dagiti manangitalimeng, rangers, ken dagiti sientista makomendaranda iti pannakidangadangda kadagitoy a parparikut ket addaanda kadagiti pakaidayawanda a panagballigi. Idiay Sud Africa, kas pangarigan, ti puraw a rhino di pay nabayag ket agbilang laeng iti agarup a sangagasut. Naala dagiti epektibo nga addang a mangsalaknib kadakuada, gapuna itan addan agarup 3,000 a bilangda.
Ket ti peggad agtultuloy saan laeng nga iti Africano a rhino ken dagiti atap nga animal iti Africa, no di ket, kadagiti amin nga atap nga animal iti isuamin a lubong. Agpada ti elepente ken ti rhinoceros iti Asia ti ad-adda nga agpeggad iti pannakapukaw ngem dagiti kakikitada idiay Africa a naisalaysay ditoy. Ti ad-adda pay a makariribuk, dadduma a panagadal ipamatmatda a ti interamente nga intero a kita iti biag ti mapukaw iti inaldaw. Ti maysa pay a report napaliiwna nga itan ken iti nagbaetan ti panagngudo ti siglo, dagiti adu a kita ti atap nga animal ti mapukaw iti kapartak a maysa iti uneg ti maysa nga oras!
Maipalubostayo kadi daytoy a kita iti pannakapukaw? Ti kadi panaglako kadagiti kasapulan ti tao, pudpudno man dayta wenno pagpagarup laeng, ti mabalin a mangikalintegan iti kasta a di mapmapnek a panangdadael?