Adda Kadi Pagnaedan Agpadpada ti Tao ken Ayup?

APAY a bumasbassit ti atap a biag iti nakaad-adu a paset ti Africa? (Kitaenyo ti kahon iti bangir a panid.) Pabasolen ti dadduma ti napartak nga iyaadu ti populasion ti tao.

Pudno, dadduma a paset ti Africa, nangnangruna iti aglawlaw dagiti siudad, sobra ti populasionda. Kasta met, dagiti lugar iti away ti kankanayon a pagpastoran dagiti adu a mannalon kadagiti ayupda. Kas pangarigan, usigenyo ti adut’ populasionna a rehion ti Venda, Gazankulu, ken Kangwane, a kabangibang ti Kruger National Park. Dagitoy a daga a pagnanaedan dagiti negro napormada a paset ti dati a polisa ti panaglalasin idiay Sud Africa ket addaanda ti populasion a manipud 180 agingga iti nasurok a 250 a tattao iti las-ud ti tunggal 70 agingga ti 100 kada kilometro kuadrado. Maupaykayo no agbiahekayo a lumabas kadagitoy a rehion iti dalanyo a mapan agbakasion idiay Kruger National Park. “Napanglaw dagiti kabangibang a komunidad . . . , kaaduanna awan pagtrabahuanda ken mabisbisin,” inlawlawag ti diario ti Sud Africa a Sowetan. “Dagiti ayup agbibiagda kadagiti nakalaslasbang a karuruotan iti kabangibang nga inaladan,” kuna ti sabali pay a diario iti dayta a lugar a The Natal Witness.

Sigun kadagiti nabiit pay a report, panggep dagiti autoridad iti Kruger Park ti mangipaay iti ad-adu a tulong kadagiti tattao a kabangibang ti parke. Ngem aniat’ mapasamak no maikkat dagiti amin nga alad ket di malaplapdan dagiti aganup, agpaspastor, ken dagiti agnaed a sumrek? Maamak dagiti manangitalimeng a kaaduan nga atap nga ayup mapukawdanton, kas ti napasamak kadagiti dadduma a pagilian.

Dagiti nagsayaat ti pannakaaywanda a pagtaraknan kadagiti ayup napateg unay ti pasetda iti panangitalimeng kadagiti atap a biag, nangnangruna kadagiti adut’ populasionna a rehion. Dagiti pagtaraknan makaipaayda met ti kasapulan unay a kuarta manipud kadagiti ganggannaet a turista. (Kitaenyo ti kahon, panid 5.) “Dagitoy a lugar,” kuna ti journalist nga Africano a ni Musa Zondi, iti artikulo ti Sowetan a natukoy nga immuna, “mangipaay met iti pagtrabahuan kadagiti rinibo a tattao​—nangnangruna dagidiay adda iti kabangibang dagitoy a pagtaraknan. Kasta met, daytoy ti tawidmi. Dikam maikkan dagiti annakmi iti nasaysayaat a sagut ngem dagitoy a lugar.”

Sobra a Populasion​—Ti Kakaisuna a Peggad?

Saan a ti sobra a populasion ti tao ti kakaisuna a peggad ti atap a biag iti Africa. Usigenyo, kas pangarigan, ti uppat a dadakkel a pagilian ti Africa nga agkakabangibang: ti Namibia, Botswana, Angola, ken Zambia. Dagitoy buklenda ti kalawa a dakdakkel ngem ti India, kaskasdi adda nagtitipon a populasion nga 6 iti tunggal kilometro kuadrado. Bassit laeng dayta no idilig iti kaadu ti populasion dagiti pagilian a kas ti Alemania, nga addaan iti 222 iti tunggal kilometro kuadrado; Britania, nga addaan iti 236 iti tunggal kilometro kuadrado; ken India, nga addaan 275 iti tunggal kilometro kuadrado! Kinapudnona, ti kaadu ti populasion iti intero nga Africa, 22 iti tunggal kilometro kuadrado, ket nababa nga adayo ngem ti promedio ti lubong a 103.

“Napartak ti iyaadu ti populasion ti tao idiay Africa,” inamin ni Richard Bell a taga Zambia iti librona a Conservation in Africa, “ngem ti intero a kaadu ti populasion ket nababa pay laeng malaksid kadagiti dadduma a lugar a nakaipamaysaan ti populasion.”

Dagiti sakit, makadadael a tikag, internasional nga ilegal a panaganup, guerra sibil, ken ti panangbaybay-a dagiti mannalon iti away agbanag amin iti ibabassit dagiti atap a biag iti Africa.

Ti panagdangadang ti dati nga Union Soviet ken ti Laud maipaay iti pannakabalin nagbanag iti panagdadangadang iti intero nga Africa, ket dagiti dua a dasig mangipapaayda kadagiti adu a moderno nga armas iti kontinente. Masansan, dadduma nga automatiko nga armas ti mausar a mangpapatay kadagiti atap a biag a pangpakan kadagiti mabisbisin a buyot ken tapno makagun-od kadagiti ad-adu nga armas manipud iti paglakuan kadagiti saong ti elepante, sara ti rhino, ken dagiti dadduma a tropeo ken produkto manipud iti ayup. Ti napartak a pannakadadael ti atap a biag saan a simmardeng idi nagpatingga ti Cold War. Adda pay laeng dagiti armas idiay Africa. Maipapan iti maysa kadagiti guerra sibil ti Africa, idiay Angola, ipadamag ti pagiwarnak nga Africa South: “Nasaknapen ti ilegal a panaganup bayat ti intero a gubat, immadu pay idi simmardeng ti panagraranget ta kankanayon ti pannakawayawaya dagiti mannakidangadang.” Ket naituloy manen ti panaggugubat.

Adu nga ilegal a mangnganup irisrisgoda ti biagda gapu ta dakkel ti masapulan. “Ti maysa laeng a sara ti [rhino] aggatad iti $25,000,” kuna ti maysa a diario ti Africa a The Star. Maysa a manangitalimeng, ni Dr. Esmond Martin, bimmisita iti maysa a pagilian ti Asia idi 1988 ket naammuanna a ngimmina ti gatad ti sara ti rhino iti las-ud ti tallo a tawen manipud $1,532 agingga iti $4,660 iti tunggal kilo.

Sinot’ Umuna nga Agtignay?

Naalan dagiti nainget nga addang tapno maasikaso ti peggad a patpatauden ti panagtarigagay iti marfil ken ti sara ti rhino. Idi Hulio 1989, minilion a managbuya ti TV iti intero a lubong binuyada ti nakaad-adu a bunton ti 12 tonelada a marfil, a napattapatta nga aggatad iti baet ti tallo a milion ken innem a milion a doliar, a pinuoran ti presidente ti Kenya, ni Daniel arap Moi. Napagsaludsodan ti direktor ti atap a biag idiay Kenya, ni Dr. Richard Leakey, no kasano a maikalintegan ti kasta a nalawag a panangsayang. “Mabalin a ditayto maallukoy dagiti tao idiay America, Canada wenno Japan a sumardeng a gumatang iti marfil no ilaklakotay pay laeng dayta,” kinunana. Kinapudnona, dagita nga addang kinellaatna ti adu a tattao a makitintinnulong iti internasional a panangiparit iti negosio a marfil. Bimmassit iti kasta unay ti panagtarigagay kadagiti produkto ti marfil.

Naiduma ti kasasaad iti rhino. Nupay pinuoran ti presidente ti Kenya dagiti minilion a doliar ti gatadna a sara ti rhino idi 1990, agtultuloy pay laeng ti panagtarigagay iti dayta. (Kitaenyo ti kahon a “No Apay Nakalatlatak ti Sara ti Rhino,” panid 9.) Tapno salakniban ti bumasbassit a populasion ti rhino, dadduma a pagilian ragragadiendan dagiti sara dagitoy a parsua. No dadduma makaupay a salisal no siasino ti umuna nga agtignay, dagiti manangitalimeng a mangpasardeng ti panana wenno ti ilegal a managanup nga addaan makapapatay nga automatiko nga armas.

Baro a Pamay-an ti Panangitalimeng

Nabayagen nga impatpateg dagiti mangnganup ken manangitalimeng iti Laud ti abilidad dagiti taga away a mangsapul kadagiti ayup babaen ti panagsurot ti tugot. Kinapudnona, adu nga Africano ti addaan ti nakaskasdaaw a pannakaammo maipapan iti atap a biag. “Adu kadagitoy a pannakaammo,” inlawlawag ni Lloyd Timberlake iti librona nga Africa in Crisis, “ti naisuro a mismo, ket agpegpeggad ti pannakapukawna bayat a panawan dagiti Africano ti away a mapan kadagiti siudad . . . Ngarud agpegpeggad ti lubong iti . . . awagan ti antropologo a ni Leslie Brownrigg nga ‘adu a siglo a sientipiko a panagsirarak dagiti adu a tattao.’”

Idi napalabas, nangipasdek dagiti kolonial a gobierno kadagiti parke nasional babaen ti panangilaksidda kadagiti mannalon nga iti adun a siglo nagpannuray kadagiti atap a biag maipaay iti taraonda. Ita sapsapulenen ti dadduma a gobierno ti Africa ti tulong dagitoy a nabayagen a nabaybay-an a mannalon iti away. “Iti sumagmamano a nasion ti makin-abagatan nga Africa,” kuna ti Worldwatch Institute, “impalubosen ti estado [kadagiti taga away] ti panangaywan kadagiti atap a biag. Dagiti komunidad iti away nga agnanaed iti 10 kadagiti 31 a Luglugar a Pagtaraknan ti Ayup iti Zambia naikkandan ti kalintegan kadagiti atap a biag; bimmassit ti ilegal a panaganup iti kasta unay ket agparang nga umad-adu manen dagiti atap a biag.” Addada pay dadduma a naipadamag a balligi a sadiay nairaman dagiti mannalon iti away iti panangitalimengda kadagiti nangisit a rhino ken elepante nga adda iti disierto iti Kaokoland idiay Namibia, kadagiti pagtaraknan ti ayup iti Kangwane idiay Sud Africa, ken kadagiti dadduma a pagilian ti Africa.

Nupay adda daytoy mapangnamnamaan a kasasaad, maseknan pay laeng dagiti manangitalimeng maipapan iti masanguanan. Iti kasayaatan a kasasaad temporario laeng daytoy baro a pamay-an. No agbayagen, ti napartak nga irarang-ay ti populasion ti sangatauan agtalinaed a pagam-amkam. “Bayat ti sumaganad a siglo,” inlawlawag ti U.S.News & World Report, “manamnama nga umadu ti populasion ti tao iti dandani 5 a bilion, kaaduanna kadagiti napanglaw a pagilian a, nupay di naiparna, isu met ti maudi a pagkamangan dagiti atap a biag iti daytoy a planeta.”

Bayat nga umadu ti populasion ti tao agingga kadagiti let-ang, tumaud ti panagsubang ti tao ken ayup. “Adu a kita dagiti dadakkel nga ayup ti Africa ti di maibagay kadagiti kaaduan a porma ti pannakaparang-ay dagiti away, kas pangarigan ti elepante, hippopotamus, rhinoceros, buffalo, leon ken buaya, agraman dagiti dadduma a dadakkel nga unicornio, dagiti tsonggo ken baboy,” kuna ti libro a Conservation in Africa.

Yantangay agparang nga awan ti solusion ti tao iti napaut a pannakalasat ti atap a biag iti Africa, asinot’ addaan?

[Kahon/Mapa iti panid 7]

“Bimmassit dagiti buffalo manipud 55,000 agingga iti nakurang a 4,000, dagiti waterbuck manipud 45,000 agingga iti nakurang a 5,000, dagiti zebra manipud iti 2,720 agingga iti agarup 1,000, ken dagiti hippo bimmassitda manipud 1,770 agingga iti agarup 260.”​—Panangidilig ti dua a surbey a naala iti tangatang a naaramid idi 1979 ken idi 1990 idiay Marromeu Delta ti Mozambique ken naipadamag iti pagiwarnak nga African Wildlife, Marso/Abril 1992.

“Idi 1981 agarup 45,000 a zebra ti immakar a napan kadagiti karuruotan ken kabakiran [iti makin-amianan a Botswana]. Ngem idi 1991 adda laeng agarup 7,000 a nakaturpos iti dayta met laeng a panagakar.”​—Manipud iti magasin a Getaway iti panangrepasona iti video dagiti atap a biag a Patterns in the Grass, Nobiembre 1992.

“Bayat ti ibibisitami [idiay Togo, West Africa] nakasarakkami iti makaawis ken di ninamnama a populasion dagiti elepante iti bakir idiay Fosse aux Lions Nature Reserve . . . Maysa a census a naaramid iti tangatang idi Marso 1991 nangipaay iti dagup a 130 nga ayup. . . . [Ngem iti nakurang pay a nakatawen,] bimmassit ti bilang dagiti elepante idiay Fosse aux Lions agingga iti 25.”​—Naipadamag idiay pagiwarnak nga African Wildlife, Marso/Abril 1992.

[Mapa]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dagiti pagtaraknan ti ayup iti Africa napategda unay iti panangitalimeng kadagiti adu a kita ti ayup

AFRICA

MOROCCO

MAKINLAUD A SAHARA

MAURITANIA

ALGERIA

MALI

TUNISIA

LIBYA

NIGER

NIGERIA

EGIPTO

CHAD

SUDAN

DJIBOUTI

ETIOPIA

CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

CAMEROON

CONGO

Cabinda (Angola)

GABON

ZAIRE

UGANDA

KENYA

SOMALIA

TANZANIA

ANGOLA

ZAMBIA

MALAWI

NAMIBIA

ZIMBABWE

MOZAMBIQUE

BOTSWANA

MADAGASCAR

SUD AFRICA

SENEGAL

GAMBIA

GUINEA-BISSAU

GUINEA

BURKINA FASO

BENIN

SIERRA LEONE

LIBERIA

CÔTE D’IVOIRE

GHANA

TOGO

EQUATORIAL GUINEA

RWANDA

BURUNDI

SWAZILAND

LESOTHO

Fosse aux Lions

Nature Reserve

Masai Mara Game Reserve

Serengeti National Park

Marromeu Delta

Kruger National Park

Baybay Mediteraneo

Nalabaga a Baybay

Taaw Indiano

Dagiti lugar a Nadakamat iti Artikulo

Kangrunaan a Parke Nasional

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 9]

No Apay Nakalatlatak ti Sara ti Rhino

“THREE LEGS Brand Rhinoceros Horn Anti-Fever Water.” Dayta ti nagan ti nalatak nga agas a nailako idiay Malaysia, sigun kadagiti autor ti libro a Rhino, da Daryl ken Sharna Balfour. Ti etiketa daytoy makuna nga agas naglaon itoy a mensahe: “Naannad a naisagana daytoy nga agas manipud iti nagsayaatan ti pannakapilina a Sara ti Rhinoceros ken Dagiti Agas ti Gurigor, ken adda iti sidong ti direkta a panangiwanwan dagiti Eksperto. Daytoy nagsayaatan nga agas ket agserbi a kas anting-anting a dagus a mangbang-ar kadagidiay agsagsagaba iti: Malaria, Nangato a Gurigor, Gurigor a mangapektar iti Puso, Saksaka ken Im-ima, Pangsumra iti Panagulaw Gapu iti Klima, Panagmauyong, Sakit ti Ngipen, kdp.”​—Kuami ti italiko.

Nasaknapen dagita a panamati kadagiti pagilian ti Asia. Nalaka a magatang ti likido wenno pulbos a sara ti rhino kadagiti adu a siudad ti Asia. Tapno makontra ti kinalatakna, kuna dagiti Balfour: “Ti epekto ti panagtomar iti maminsan iti sara ti rhino maipada iti panangngalngalyo iti kukoyo.”

Idiay Yemen, nangina ti sara ti rhino gapu iti sabali a rason​—kas putan ti dága. Nasurok a 22 a tonelada ti ginatang ti pagilian bayat ti dekada iti ’70’s, ket narigat ti makasarak iti maitutop a kasukatna. “Dagiti taga Yemen,” ilawlawag dagiti Balfour, “nasarakanda nga awan ti kas iti kasayaat ti sara ti rhino iti kinalagda agraman ti kapintasna. . . . Bayat a dumadaan [dagiti putan ti dága] pumimpintasda, a kasla nalitnaw a dumuyaw ti kolorna bayat a dumadaan.”

[Dagiti graph/Dagiti ladawan iti panid 8]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

2,720

1,000

1979 Populasion ti zebra 1990

55,000

3,696

1979 Populasion ti buffalo 1990

1,770

260

1979 Populasion ti hippo 1990

45,000

4,480

1979 Populasion ti waterbuck 1990

Mamagdilig a bilang dagiti atap a biag iti Marromeu Delta para ti 1979 ken 1990

[Credit Line]

Makimbaba a kanigid: Safari-Zoo ti Ramat-Gan, Tel Aviv