Asinot’ Mangsalaknib iti Atap a Biag ti Africa?
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY SUD AFRICA
NAISAWANG dagiti nasaem a bambanag maipapan iti panangmatmat dagiti Africano iti tawidda nga atap a biag. ‘Pudno nga awan ti apresasionda iti dayta; matmatanda laeng a kas gubuayan iti taraon ken kuarta,’ kunaen dagiti dadduma a bisita. Aniat’ makagapu kadagitoy a sasao? Dagiti pagtaraknan [ti atap a biag] masansan nga aduan kadagiti turista a taga Laud ket mammano laeng dagiti katutubo sadiay. Ngem inlawlawag ti maysa a hepe ti Zulu idiay Sud Africa: “Adut’ parikut a manglapped iti ibibisita dagiti negro kadagiti pagtaraknan. Kadatayo ti panangitalimeng ti atap a biag ket maysa a luho a mammano a negro ti adda iti kasasaad ti ekonomia a mabalin a mangtagiragsak iti dayta.”
Adu nga Africano ita, saan a kas kadagiti ammada, ti dimmakkelen kadagiti iskuater iti siudad, a sadiay saanda a makakitkita kadagiti atap a biag. Kasta met, dagiti agnanaed iti away ket masansan a biktimada iti kinapanglaw ken panangbaybay-a. “Dagidiay laeng adda umdas a taraonda ti makabael a mangitalimeng iti atap a biag tapno maapresiar a nangnangruna ti kinapintas, kultura ken edukasion,” inlawlawag ti mangay-aywan kadagiti atap a biag iti maysa a pagilian iti Makinlaud nga Africa.
Nupay adda dagitoy a negatibo a kasasaad, nalatak ti tema nga atap a biag iti arte nga Africano, kas paneknekan ti isasarungkar kadagiti Africano a pagpabuyaan. Ipalgak ti arkeolohia a dagiti atap a biag ti tema iti arte nga Africano idi immuna a panawen. Saan kadi a pammaneknek dayta iti nagsayaatan a panangapresiar iti atap a biag?
Usigenyo ti kasasaad da Abel ken Rebecca, a nangbusbosen ti sumagmamano a bakasion iti pagtaraknan iti atap a biag idiay makin-abagatan nga Africa. Kaskasdi, agpadpadada a dimmakkel kadagiti siudad a pagnanaedan dagiti negro iti Sud Africa. Nangrugi ti panagayat ni Rebecca iti atap a biag gapu kadagiti zoo nga agpaay iti publiko idiay Johannesburg ken Pretoria. “Idi ubingak,” inlawlawagna, “ti kakaisuna a pannakakitami kadagiti atap nga ayup isut’ ibibisitami kadagitoy a zoo.”
Naiduma ti panangrugi ti panagayat ni Abel kadagiti atap a biag. Masansan a binusbosna dagiti bakasionna idiay eskuelaan iti away a kadua dagiti apongna a lakay ken baket. “Ni apongko a lakay,” malagipna, “itudona dagiti nadumaduma nga animal ket ilawlawagna dagiti ugalida. Malagipko ti panangibagana kaniak maipapan iti honey badger ken ti maysa a nasirib a bassit a billit, ti kangrunaan a giya a mangsapul iti diro, a mapapati a mangiturong kadagiti ayup kadagiti balay ti oyukan.” Isalaysay ni Abel daytoy makaawis a kapadasanna idi isut’ maysa nga ubing nga agtawen iti 12.
“Maysa nga aldaw, bayat ti pannagnami iti kasamekan, pinasiputan ni apongko a lakay ti maysa a bassit a billit a kasla mangay-ayab kadakami. Daytat’ maysa a giya a mangsapul iti diro. Gapuna sinurotmi ti billit bayat nga umuna a tumayab manipud maysa a ruot nga agturong iti sabali. Nagtultuloy daytoy bayat iti kaguduat’ oras. Kamaudiananna nagbatayen ti billit iti maysa a sanga ket simmardengen nga agay-ayab. Kinuna ni apongko a lakay a masapul a birukenmi ti balay ti oyukan iti aglawlaw. Ket kas ninamnamami, di nagbayag nakitamin dagiti oyukan a sumsumrek iti maysa nga abut iti sirok ti maysa a bato. Siaannad a nangala ni apongko iti diro. Kalpasanna nangala ti maysa a pedaso a rara nga addaan kadagiti annakda ket imparabawna iti bato. Daytoy ti wagas ti panagyamanna iti billit gapu iti panangiturongna kadakami iti yan ti balay ti oyukan.”
Daytoy a naisangsangayan a relasion ti tao ken ti giya a mangiturong iti diro ket pinaneknekanen a naimbag dagiti ornitologo. “Diakto pulos malipatan ti kapadasan,” intuloy a kinuna ni Abel. “Daytat’ namagtarigagay kaniak a mangadal nga ad-adda pay kadagiti atap a biag.”
Maysa a dati a mannakigubat a Masai iti Tanzania, ni Solomon ole Saibull, a nagbalin a kualipikado kalpasanna kas manangitalimeng iti atap a biag, inkabilna dagiti bambanag iti umiso a panangmatmat idi siaalumamay nga inlawlawagna iti maysa nga autor iti Laud: “Adut’ am-ammok nga Africano a saan laeng a mangapresiar iti ekonomia ti panangitalimeng iti atap a biag, no di ket apresiarenda met dagiti saan unay a madlaw a pategda . . . Dagitoy a tattao—dagiti Africano—ti makapagtugaw ken mangbuya iti Nakaparsuaan bayat nga iparangarangna ti bagina iti nadumaduma a nasikap a pamay-an. Ti ilelennek ti init iti kasla lila a katurturodan, dagiti nalasbang a kaykayo ken ti buya dagiti karayan ken ginget, dagiti nadumaduma ken nakaad-adu a nakabulos a parsua—amin dagitoy buklenda ti makaawis a buya. Sigurado, daytoy a nakaragragsak a rikna saan laeng a naipamaysa iti Europa ken America?”
Wen, manipud iti nanumo nga agnanaed iti ili agingga kadagiti edukado a sientista—saan aya a maawisda amin iti tawid ti Africa nga atap a biag? Kinuna ti maysa nga estudiante a beterinario nga Aleman, a nabiit pay a bimmisita idiay Sud Africa ken ti Kruger National Park: “Makitak a ti nakaparsuaan ken ti atap a biag ket makapainteres ken makaawis unay a banag maipapan itoy a pagilian. Gapu iti nagbassit a nadumaduma a dadakkel nga ayup ken ti nasupit a lugar idiay Alemania, naan-anay nga awan ammok maipapan iti nakaparsuaan a paglinglingayan ken ti panangitalimeng iti daytoy a kaadu.”
Maawis met dagiti turista iti kaadu dagiti atap a biag a maay-aywanan idiay Botswana, Namibia, ken Zimbabwe. Ngem nalabit ti kaaduan a nakaipamaysaan dagiti dadakkel nga ayup idiay Africa ket masarakan idiay aglawlaw ti Serengeti National Park iti Tanzania ken Masai Mara Game Reserve iti Kenya. Agabay dagitoy a nalatak a parke, ket nakabulos dagiti ayup. “No agtipon,” kuna ti magasin nga International Wildlife, “ay-aywanan ti Serengeti-Mara ti maysa kadagiti kaaduan a populasion ti atap a biag iti lubong: 1.7 milion a wildebeest, 500,000 a gacela, 200,000 a zebra, 18,000 nga eland, agraman ti adu nga elepante, leon ken cheetah.”
Damo a simmarungkar ni John Ledger, editor ti pagiwarnak nga Endangered Wildlife ti Sud Africa idiay Kenya idi 1992 ket dineskribirna dayta a kas ‘maysa a pimmayso a tagtagainep.’ Insuratna a “ti Masai Mara, mabalin a kas iti buya idi a nakita ni Cornwallis Harris [maika-19-siglo nga autor ken mangnganup], bayat ti panangsukisokna iti uneg ti Sud Africa idi 1820’s. Dagiti sumalog a karuruotan, narasay ti pannakaiwarasna a thorn tree, ken dagiti adu nga atap nga ayup, agingga iti adayo unayen!”
Anniniwan ti Napalabasen a Dayag
Nakalkaldaang, iti adu [a lugar] iti Africa itatta, basbassiten dagiti ayup a makitatayo ngem dagiti nakita dagiti nagnaed sadiay a taga Europa kadagidi napalabas a siglo. Kas pangarigan, idi 1824 nagnaed ti umuna a tao a puraw iti Natal (itan maysa a probinsia iti Sud Africa) a nagbalin idi a kolonia ti Britania. Napuspusek ti bassit a kolonia kadagiti nakaad-adu nga atap a biag ta dagiti tropeo ti panaganup ken dagiti dadduma pay a produkto dagiti atap a biag ti kangrunaan a negosiona. Iti maysa a tawen, agingga iti 62,000 a lalat dagiti wildebeest ken zebra ti naipatulod manipud pantalan ti Durban, ken iti sabali pay nga adut’ nalakuanna a tawen, nasurok a 19 tonelada nga ivory ti nailako iti ballasiw taaw. Di nagbayag, immadun dagiti puraw agingga iti nasurok a 30,000, ngem kaaduan kadagiti ayup napukawdan. “Bassiten dagiti nabati nga ayup,” kuna ti mahistrado ti Natal idi 1878.
Kasta met laeng a nakalkaldaang nga estoria ti maisalaysay kadagiti dadduma a paset ti Africa a sadiay impalubos ti kolonial a gobierno ti panangdadael kadagiti atap a biag nga agtultuloy agingga iti maika-20 a siglo. Usigenyo ti Angola, a nakagun-od iti wayawayana manipud Portugal idi 1975. “Ti rekord ti dati nga iturayan ti kolonia,” kuna ni Michael Main iti librona a Kalahari, “ket saan a makaawis. Tapno malukatan ti Huila District a maipaay a rantso ti baka, impakaammo ti nalatak a Diploma Legislativo Numero 2242 idi 1950 ti lugar a sadiay libre ti aganup. Kas banagna, adut’ napapatay nga ayup . . . Dandani tunggal dakkel a mamalia ket napukaw. Napattapatta a ti panangpapatay inramanna ti 1,000 a nangisit a rhino, sumagmamano a ribo a giraffe, ken pinullo a ribo a wildebeest, zebra ken buffalo. Di nagpatingga ti Diploma iti unos ti dandani dua ket kagudua a tawen, nga iti dayta a tiempo napasamaken ti pannakadadael, ket awanen ti ayup a nabati.”
Ngem ania ti kasasaad itatta, ken aniat’ masakbayan ti atap a biag iti Africa?
[Kahon iti panid 5]
Panguartaan Dagiti Pagtaraknan ti Atap a Biag
Naiwaras dagiti pagtaraknan kadagiti ayup ken dagiti parke nasional iti Africa iti daytoy nakalawlawa a kontinente a napattapatta nga agdagup iti 850,000 kilometro kuadrado. Daytoy ket katupag ti lugar a nalawlawa ngem ti agtipon a kalawa ti Britania ken Alemania.
Iti kaaduan kadagitoy a pagtaraknan ti atap a biag, makitayo ti makunkuna a lima a dadakkel a kita ti ayup—elepante, rhino, leon, leopardo, ken buffalo. Manipud iti nagpintas nga agila a tumayok iti langit agingga iti nanumo a dung beatle a mangipatpatulid a mangiballasiw kadagiti natukel nga iblengda iti lansangan, adu a parsua ti pakaawisan ti mata.
Rinibo a bisita manipud ballasiw taaw ti mangapresiar itoy nga atap a biag. Tinawen a mangipaayda iti nasurok a maysa a bilion a doliar kadagiti pagilian a mangaw-awis kadagiti agrayo kadagiti atap a biag. Wen, situtulok nga agbayad dagiti tattao tapno makitada dagiti pagtaraknan kadagiti atap a biag.
[Ladawan iti panid 4]
Iti kallabes a tawtawen, napapatay ti adu a ribo nga atap nga ayup iti tinawen agpaay a tropeo ken lalat idiay Sud Africa
[Credit Line]
Impaay ti Africana Museum, Johannesburg