Dagiti Ulila a Rhino Idiay Kenya
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA
ANIA ti mapasamak iti tay-ak no ti urbon ket maisina kadagiti nagannak kenkuana? Mabalin a papatayen dagiti mangmangan iti padada nga animal. Tapno malapdan dayta, ti kakasta nga urbon ket ispalen dagiti montero kadagiti pagitalimengan iti atap nga an-animal idiay Kenya ken ipanda kadagiti pagamponan kadagiti ulila nga animal. Maysa kadagiti agdindinamag unay ket ti tartarawidwidan ni Daphne Sheldrick idiay Nairobi National Park. Pinulpullon a tawen nga agpadpadakkel ni Sheldrick iti adu nga animal agraman dagiti bufallo, antelope, civet cat, warthog, mongoose, elepante, ken rhino sana insubli ida iti natural nga aglawlawda.
Itay napan a tawen, inaywananna ti dua nga urbon a nangisit a rhino a da Magnette ken Magnum. Ni Magnette ket urbon ti sibibiag pay laeng a ni Edith iti Nairobi Park. Naipan ti urbon iti daytoy a pagtaraknan dagiti ulila idi ngalay ti Pebrero iti 1997, ta iti di naammuan a rason ket naisina ken ni nanangna. Idi nasarakan met laengen dagiti montero ti nanang ni Magnette, liman nga aldaw ti napalabas. Iti dayta a panawen, adayon ti posibilidad nga awaten pay laeng ti ina ti urbon gapu iti kapaut ti pannakaisinana ken ti dimketen nga angot dagiti tattao iti animal.
Naipasngay ni Magnum idi Enero 30, 1997, ken urbon ti maysa a rhino nga agnagan Scud, a dinan maipagna ti kamaunana, nalabit a gapu ta naikursong bayat ti nakaparpartak a panagtartarayna. Nupay naikagumaan unay a maagasan ti nadunor, naimpeksion ti tulang, ken masapul a mapapatay ni Scud gapu iti asi kenkuana tallo a lawas kalpasan nga impasngayna ni Magnum.
Panangpadakkel iti Rhino
Nalaka nga ay-aywen ken aywanan dagiti urbon a rhino, ngem saan a mabalin a padakkelen ida iti salas. Iti kada maikapat nga oras iti agmalem, sumusoda iti nagdakkelan a biberon, nga aglaon iti puro a gatas. Manganda met iti babassit a kayo. Nupay agarup 40 a sentimetro laeng ti katayag ti urbon a rhino ken 30 agingga iti 40 a kilo ti kadagsenna no kappasngay, napartak ti idadagsenda—sangakilo iti kada aldaw! No nataenganen, nasurok a sangatonelada ti kadagsen ti maysa a rhino.
Da Magnette ken Magnum ket inaldaw a kuyogen dagiti para aywanda iti napaut a panagpagnapagnada iti uneg ti parke. Saan laeng a pagehersisio dagitoy a pannagna; serbianda ti napateg a panggep—ti pannakibagay ti rhino iti natural nga aglawlawda. Kitaentayo no kasano a maaramidan daytoy.
Nakapuy ti panagkita dagiti rhino, ngem napigsa ti panagangotda ken nakaskasdaaw ti memoriada. Iti kasta, agiinnammo dagiti rhino babaen iti angot. Markaan dagiti rhino ti keteganda babaen ti nabunton a panagiblengda ken panangipusitsitda iti isboda iti babassit a kayo.
Iti sidong dagiti normal a kasasaad, ti urbon ket salakniban ti inana, ti naisangsangayan nga angotna iti sadinoman a papananna ket mailaok iti angot ni inana agingga nga agpasngay manen iti maysa nga urbon. Iti dayta a tiempo, naan-anayton a maikadua ken maawat ti urbon iti komunidad dagiti rhino. Para kadagiti kabbaro a kas kada Magnette ken Magnum, naiduma ti kasasaad. Masapul nga inayonda dagiti iblengda kadagiti naipasdeken a bunton ti ibleng dagiti rhino nga agnanaed iti lugar sakbay a personal a makipulapolda kadakuada. Isu a kabayatan ti napaut a panagpagnapagnada iti kada aldaw, dagiti ulila a rhino nayonanda dagiti naipasdeken nga ibleng iti kakaykaywan. Iti kastoy a pamay-an, matakkuatan ti angotda, mausig, ken kamaudiananna awaten dagiti pumurok a rhino. Ti pannakaisubli dagiti rhino a pinadakkel ti tao iti natural a pagnaedanna, ngarud, ket komplikado a proseso a makasapul iti sumagmamano a tawen.
Ania ti Masakbayan Dagiti Ulila?
Sigun iti World Wildlife Fund, idi 1970, adda agarup 65,000 a nangisit a rhino idiay Africa. Ita, basbassitdan ngem ti 2,500. Daytoy a napartak nga ibabassit ket gapu kadagiti mangnganup a nangpapatay kadagiti rhino gapu iti lalat ken sarada. Iti black market, ti sara ti rhino ket nanginngina ngem iti balitok a katupag ti kadagsenna. Apay a nakangingngina?
Maysa a gapu ket, iti dadduma a pagilian idiay Adayo a Daya, adut’ mamati a mangpababa iti gurigor ti napulbos a sara. Impakita dagiti kemikal a pannubok a medio agpayso daytoy no mausar laeng ti kantidad nga ad-adu nga amang ngem kadagidiay masarakan kadagiti agdama a remedio. Siempre, adda pay dadduma nga agas a mangpababa iti gurigor.
Ti sara ti rhino ket matarigagayan met gapu iti kultura. Iti maysa a pagilian idiay Makintengnga a Daya, ti nagkillo a punial ket matarigagayan kas emblema ti kinalalaki. Matarigagayan unay ti punial no sara ti rhino ti putanna nga uray la situtulok dagiti gumatang nga agbayad iti $580 para iti putan a naaramid iti baro a sara ken $1,200 para iti putan a naaramid iti nabayagen a sara.
Gapu iti panaganup, napukaw ti Kenya ti nasurok a 95 a porsiento iti rhino-na iti kurang a 20 a tawen. Idi kattapog ti dekada 1990, bimmassit ti bilang manipud iti 20,000 agingga iti 400 laengen. Sipud idin, gapu iti naganetget a pamay-an ti panangsalaknib, immadu ti populasion ti rhino iti agarup 450. Maysa itan ti Kenya kadagiti tallo a pagilian idiay Africa a saan pay a nakissayan wenno umad-adu dagiti rhino-da. Isu a kasla narimat ti masakbayan da Magnette ken Magnum, ket inanamaen dagiti para aywanda a makikaduadanton iti lokal a komunidad dagiti rhino ken agbiagdanton a napaut ken siraragsak.
[Ladawan iti panid 12]
Ni Magnum (kannigid) ken ni Magnette idi uppat a bulanda pay laeng