Ti Ayup nga Addaan Matartarigagayan a Sara
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY SUD AFRICA
KELLAAT a sipapardas a dimmuklos ti rhinoceros. Insiasi ti lalaki ti bagina ket timmaray iti bassit a kayo iti asideg. Ngem nagbuelta ti rhino buyogen ti nakaskasdaaw a kinaparagsit, a dinan inikkan iti gundaway a makapagkamang. Isut’ nakamat iti aglawlaw ti kayo iti adu a daras sakbay a nakawit ti sarana sana impallatok. Nanabtuog ti piman pay a lalaki, a nagdisso pay nga umuna iti abaga ti rhino sakbay a natnag iti daga. Sadiay a napadata, a sidadaanen a maibaddek wenno mapersay agingga a matay. Bayat nga immabante ti rhino, intayag ti lalaki ti sakana, ngem basta inangot dayta ti rhino sa nagtaltag a pimmanaw!
Daytoy ti nangisit a rhino ti Africa—managusioso, mannakilaban, nalaka a makadlaw. No ti nagsayaat a panagangot wenno panagdengngeg ti rhino ti nalaka a mangipadlaw iti dayta iti banag a dina makita (nakapuy ti panagkitana), sidadaras a dumuklos iti pagtataudan—kas tren man ti kadakkelna wenno maysa a kulibangbang laeng ti kabassitna! Nupay agarup maysa ket kagudua a metro ti katayagna manipud abaga ken agarup 1,000 kilo ti kadagsenna, nupay kasta, makataltag agingga iti 55 kilometro iti kada oras ken makapagbuelta a dagus iti 180-degree nga anggulo!
No dadduma ti panangduklosna ket pangkigtot laeng wenno pangangawna. Kunaen ni Yuilleen Kearney, a naminsan a nagtagikua iti urbon a nangisit a rhino a naawagan Rufus, a “no ad-adu ti tapuk gapu iti panagtaraytarayna, ad-adda a maragsakan ni Rufus.” Siraragsak a malagipna ti maysa a pasamak idi a dimteng ni Rufus a “bumanang-es, umanangsab ken limmasat” iti kakaykayuan, “a dimmarup iti hardin agingga a kellaat a nagsardeng iti sango ti beranda, siaannad nga immuli iti agdan sa nagidda iti sibay ti makulpi a tugaw [ni Yuilleen].”
Daytoy a panangipateg dagiti nangisit a rhino ket nagsasaritaan ti adu a nangaramid iti maysa a panagadal iti dayta. Ngem, umanamongda amin a nagduduma ti personalidad dagiti rhino a kas met laeng iti tattao. Isu nga agannadkayo iti rhino a dakes ti ugalina! Mamakdaar ti maysa a nalatak a mangiwanwan kadagiti ayup iti tay-ak ti makin-abagatan nga Africa a ti nangisit a rhino “ket pulos a di rumbeng a pagtalkan, ken rumbeng a maipaayan iti nainkalintegan kalawana a paggianan.” Nakalkaldaang, ti panangraut ti tao ti masansan a pakaigapuan ti iyiingarna. Isennaay ni propesor Rudolf Schenkel, ti nakalasat iti iduduklos ti rhino a nadakamat itay, ti kinapudno a ti tao ti nangaramid iti bagina a kakaisuna a kabusor ti rhino.
Ti ngay dadduma pay a rhino ti Africa, ti puraw [a rhino]? Ti kadawyan a kinakalmana ti mangigidiat iti naingar a kasinsinna. Gistay mamindua pay ti kadakkelna ngem iti nangisit, isu a daytat’ maikatlo kadagiti kadakkelan nga ayup iti lubong. Nakadagdagsen ti nagdakkelan nga ulona nga uray la kasapulan ti uppat a tao a mangibagkat iti dayta! Kaskasdi, nakaparparagsit a kas iti nangisit a kasinsinna.
No maranaanna ti tao iti let-ang, masansan nga agtaray ti puraw a rhino iti butengna a makakita, makangngeg, wenno makaangot iti tao. Nupay kasta, iti libroda a Rhino, mamakdaar da Daryl ken Sharna Balfour maibusor iti pananggundaway iti daytoy. “Ad-adu ti panangdangran ti puraw a rhino ngem iti nangisit iti kallabes a tawtawen,” isuratda, sa kinunada pay a nalabit daytoy ket maigapu iti “kinaawan panagraem” ti tao iti dayta.
Pagay-ayatda a Pagaliwaksayan
Adda partikular a pagay-ayat ti rhino iti Africa. Isut’ pagay-ayatda a panaglubnak—mamin-adu a panaglubnak! Adu ti agdardaras bayat nga umadanida iti pagay-ayatda a paglubnakan ken agemmakda pay iti ragsakda iti papananda. Dagiti Balfour, a masansan a makapaliiw iti daytoy, isalaysayda a bayat nga in-inut nga aglubnak ti rhino, “mangngegan ti panagsennaay, ket agidda ti napnek nga ayup iti maysa a sikiganna iti sumagmamano a minuto . . . sakbay nga ituloyna ti panagtulidtulidna, masansan nga agtulidtulid iti mismo a bukotna, a ti sakana ket agkugta-kugtar a palangit.”
Agpada a pagrinnanudan dagita a kita ti rhino ti isu met la a lubnak ken isukoda amin a dignidadda iti panaglubnakda. Ti urbon a ni Rufus, a nadakamat, nagagaran unay nga aglubnak a “no dadduma aglagto sakbay a malpas ti panaglubnakna, basta agtaraytaray iti aglawlaw ti hardin nga agalma-alma a kaslattay kabalio, sakbay nga ipapasna manen ti aglubnak.”
Nupay kasta, saan laeng nga agserbi ti lubnak kas pangpennekan iti ragsak. Daytat’ lugar a pagtataripnongan ti padada a rhino ken dadduma nga ayup a pagay-ayatdat’ aglubnak, a mangbang-ar ngata iti rhino manipud kadagiti makapasuron a kinnit ti sepsep, ken mangpalamiis iti bagida manipud iti bara ti init. Isu a saan ngarud a pakasdaawan a ti rhino ket makita no dadduma nga agbayag iti nakapitpitak a loteda iti nakapapaut nga oras.
Asino Kadagitoy?
Kasano a mailasin ti maysa a tao no ania ti puraw ken nangisit a rhino? Talaga kadi a nangisit ti maysa ket puraw ti sabali? Saan. Agpadada a kolor dapo—no mailasinyo pay ti kolor dapo—ngem nagduma ti kasudina. Ti aktual a makitayo isu ti kolor ti pitak iti maudi a panaglubnakda, nga ita ket nangbungonen iti kudilda.
Ngem ti sukog ti ngiwat ti dagus a mangibaga kadakayo iti pakabigbiganda. Ti nangisit a rhino, tangay mangan iti sarsaringit, ket paarintiddog ti makingngato a bibig nga usarenna a pangkawikaw wenno pangkawit iti bulbulong ken sarsaringit ti babassit a kayo. Ti ad-adda a maitutop a naganna ngarud ket kawit-ti-sungona a rhino. Ti puraw a rhino, iti kasumbangirna, ket managarab. Gapuna, diretso ti sungona, isu a kaslattay lawn mower ti panagarabna iti ruot. Isu met laeng nga ad-adda a maitutop ti naganna kas kuadrado ti sungona a rhino. Ngem gapu iti dadduma a rason, nagtalinaed ti nangisit-wenno-puraw a pakabigbigan, nga agparang a nagtaud kadagiti nagkauna nga Olandes a nagindeg idiay umabagatan nga Africa.
Dagidiay Matartarigagayan a Sara
Ti nagan a rhinoceros ket nagtaud iti Griego a sasao a kaipapananna “nagsara ti agongna.” Ket ania ti pakabuklan ti sara ti rhino? Dadduma a tattao iladawanda ida kas timmakder a buok, a kas kettay simgarda manipud iti puon. Nupay kasta, saanda nga agpayso a buok, kuna ni Dr. Gerrie de Graaff, sientipiko a mamalbalakad idiay South Africa’s National Parks Board, ngem “no mingmingan a naimbag, umasping unay kadagiti kuko dagiti ayup [nga adda kukoda].”
Umat-atiddog ti sara, a kas kadagiti kuko ti ramay. Adda sara ti maysa a nalatak a nangisit a rhino nga agnagan Gertie a nasurok nga uppat ket kagudua a pie ti kaatiddogna, ket immatiddog ti maysa a sara ti puraw a rhino agingga iti innem ket kaguddua a pie! Ket no mabungtol ti sara, a mapasamak no dadduma, masukatanna dayta iti kapardas a walo centimetro iti kada tawen.
Apay a matarigagayan unay dagiti sara ti rhino? Adu a tao ti mangusar kadakuada kas agas, ket tagtagiragsaken ti dadduma ti dayaw a mangtagikua iti imukó a sara ti rhino ti putanna. Adu unay ti agtarigagay, ken narang-ay ti negosio, nga uray la rinibu a rhino ti patpatayen dagidiay naagum iti ganansia.
Nasalbar ti puraw a rhino, nga idi ket ngangnganin mapukaw, maigapu iti kasta unay a panangikagumaan dagiti manangitalimeng. Ngem saan ti nangisit a kasinsinna. Nadumaduman a plano ti madama a maipapaalagad tapno maisardeng ti panaganup agraman panangikkat iti sara ti ayup. Ngem daytoy a dakkel a trabaho ket napaneknekan a limitado ti pategna. Iti presio ti sara ti rhino a makagteng agingga iti $2,000 iti kada kilo, patien dagiti managanup nga uray dagiti puon ti nabungtolan a sara ti rhino ket maikari a maala. Ngem, sapay koma ta mapaayton ti kinaagum ti tao, tapno maragsakanto metten dagiti sumaganad a kaputotan a makiam-ammo iti daytoy makaay-ayo nga ayup.
[Blurb iti panid 27]
Kasano a mapaggidiatyo ti nangisit a rhino ken ti puraw, idinto ta agpada a dapo ti kolorda?
[Ladawan iti panid 26]
Maysa a puraw a rhino ken ti urbonna
[Credit Line]
National Parks Board of South Africa