Lana a Madadaan nga Usaren Nalabit!
BUENO, addaak sadiay, agin-inana, sangkatedted a lana, nga awan ti mangsingsinga kaniak. Nakataltalnaak a kadua dagiti minilion a tedted a kakaarrubak iti din mabilang a tawtawen. Idin, kellaat, riniingnakami ti pananggunggon ti mangluslussok nga asero iti diding ti balaymi. Daytoy a nangsinga iti kinatalingenngen manipud iti sabali a lubong nagbanag a maysa a pagsunda, ket binaliwanna ti panagbiagmi iti nagpatnag.
Kasano a siak, maysa nga awan patpategna a tedted iti lana, nagbalin a nakalatlatak? Ti estoriak mangrugi idi nasapa pay a 1960’s. Idi, maar-aramiden ti panagsirarak iti lana idiay North Slope iti Alaska. Bayat dagiti adu a tawtawen, gimmasto dagiti kompania ti lana iti minilion a doliar nga agsapsapul iti naatap a puntiriada—maysa a tay-ak iti komersial a lana. Kamaudiananna, nagunggonaan ti panangikagumaanda. Idi 1968 ti nagdakkelan a tay-ak ti lana iti Prudhoe Bay nasarakan.
Narauten ti pagtaengan dagiti inapok. Agasenyo ti panagamakko idi napilitak a mangidian iti nabara, komportable a pagtaengak ket naital-oak babaen kadagiti tubo nga asero nga agturong iti lubong a diak pay ammo idi?
Ti Pagtaengak ket Saan a Maysa a Libtong
Nalabit masapul a busbosek ti maysa a minuto a mangdeskribir kadakayo iti pagtaengan a panawak. Umuna, daytat’ naisaad iti 2,600 metros iti baba ti tukok ti baybay. Anian a kinatalingenngen! Kasta met, ti temperatura ket agarup 90 degrees Celsius—kalalainganna ti kinaimeng maipaay iti pannakabukel ti molekulami. Adut’ mangdeskribir iti pagtaenganmi a kas libtong. Mabalin a sibibiddut nga ipapan daytoy nga agtataengak iti maysa a dakkel a rukib a napno iti lana. Saan a pudno dayta. Ti pagtaengak ket maawagan libtong ti lana, ngem daytat’ aktual a tukok ti darat ken bato a napno iti lana ken gas. No narigat a maawatan daytoy, panunotenyo ti maysa a pagkargaan a napno iti darat. Mabalinyo pay laeng a nayonan iti danum dayta agingga iti 25 porsiento iti makarga ti pagkargaan—ket saan nga aglippias.
Ngem bay-andak nga agsubli idi tiempo a naipanak iti baro a panagbiag. Naipangatoak iti tubo a sipapartak gapu iti kasta unay a puersa iti ubbog ti lana. Daytoy ket narukod idi damo a nasurok a 280 kilogramo iti tunggal centimetro kuadrado ket iti kasta naipugsoak a sipapartak.
Daytat’ nangrugian iti baro a lubong kaniak. Dadduma ti agkuna a nakalatlatakakto a sungrod. Daddumat’ agkuna a nausarakto kadagiti rinibo a dadduma a pamay-an—maipaay iti sangakabbalayan ken iti industria. Sadinonto ti pagtungpalak? Maam-amakak. Siempre saanak nga agmaymaysa. Ad-adu pay nga ubbog ti nasunda tapno magun-odan dagiti ad-adu pay a kakaduak a tedted manipud kadagiti tay-ak ti lana idiay Prudhoe Bay.
Itan, daytoy ket nangina ken nakapegpeggad a trabaho. Adu a daras, dagiti pagsunda malussokda ti nakapigpigsa ti puersana nga ubbog, ket no didakam maurnong, mabalin a bumtakkami ket pataudenmi iti kasta unay a panagbettak ket adut’ dadaelenmi a tanap ken dagiti atap a biag. Ngem diak nakabasol itoy. Nagtungpalak iti panagdaliasat iti tubo a nagturong idiay Valdez, a mapan iti pagtungpalak nga agserbi kadakayo.
Naiparparna, ti tubo a mangawit kaniak a mapan sadiay adda iti ngatuen ti tanap tapno malapdan ti pannakalunag ti permafrost. Iti North Slope daytoy a permafrost agpromedio iti 600 metros ti kapuskolna. Daytat’ 30 porsiento a hielo a danum, gapuna no ti nabara a lana agayus iti uneg ti daga, malunag ti permafrost, ket ti tubomi nalaka laeng a mapilko ken bumtak. Mapanunotyo kadi ti pannakadadael? Anian a nagdakkel a dadael ti patauden ti rinibo a galon a krudo a naibelleng iti nalaka a madadael a tanap!
Manipud Valdez ti pagturongak kasapulanna ti panagbiahe babaen iti supertanker nga agturong iti repineria ti lana iti adayo a lugar. Sadiay rugiak ti baro a panagbiagko. Mapagsina ti gas ken danum tapno maipan iti sabali a pagtungpalan. Ti ‘gas,’ kunaenyo? ‘Pagarupko no sarsaritaentay ti maipapan iti lana.’ Bueno, kaaduan a tattao dida mabigbig nga iti pagnanaedak, kankanayon a kaarrubak ti gas. Iti kinaagpaysona, ti kaaduan a pakabuklak ket gas. Kinapudnona, no wayawayaandak no makasangpetakon iti rabaw ti daga, mabalinkot lumawa iti sangagasut a daras—ania koman a nagdakkelan a timek ti pataudek!
Ngem, idiay repineria naiyeskediolak nga aglasat iti pannakabalbaliw. Mapagsisina dagiti paspasetko, wenno pakabuklak, babaen iti pamay-an a maawagan fractional distillation. Ti krudo mapapudot agingga a sumngaw ket maipangato iti maysa a dakkel a torre. Daytoy ti mamagbalin a likido kadagiti dadduma a paset iti dadduma a tukad ket mailasinda babaen kadagiti balbula. Mabalin a maammuanyo a ngangngani kagudua ti bagik ti agbalin a gasolina, ket no mapasamak dayta, madadaanak nga usarenyo no agpakargakayo ti gasolina ket kunaenyo, “Kargaanyo man.”
Ngem mabalin nga agbalinak met nga adu a dadduma a bambanag. Dakami a tedted mabalin a naiduma ti itsurami idi damo, ngem kumitakayo iti aglawlaw ti kuartoyo. Dayta a tugaw mabalin a naaramid iti plastik, vinyl, sintetiko a goma. Dayta nagpintas a lamisaan iti kusina mabalin a naaramid iti lana a pammarang. Ti abbong ti daplatyo mabalin a materiales manipud iti planta iti kemikal a pinataud dagiti produkto ti lana—a mabalin nga usarenyo iti rinibo a pamay-an!
Saanen a ‘Madadaan nga Usarenyo’
Ngem para kaniak, awan kadagita ti pagtungpalak. Rinugiak ti panagdaliasatko manipud Valdez a mapan iti repineria babaen iti maysa a supertanker a managan Exxon Valdez. Di nagbayag kalpasan ti tengngat’ rabii naisagid ti metal iti bato—ad-adda pay a nakaam-amak ngem idi ti asero a pagsunda rinautna ti pagtaengak idiay North Slope! Idin nalussok ti tanke a nangkarga kaniak iti Bligh Reef idiay Prince William Sound. Nagayusak kadagidiay a dandanum, agraman ti 42,000,000 litros a kaduak a nagbiahe. Pasetnak ti kasta unay a panangmulit, paset ti kaaduan pay laeng a naibelleng a lana iti Norte America!
Gapuna diakto makatulong a mangpunno iti tangkeyo iti gasolinaan. Diakto agbalin a plastik a plato iti lamisaanyo, wenno paset iti telebisionyo, wenno ti paboritoyo a cream a kosmetiko, wenno kawes nga isuotyo, wenno ti bangbanglo nga usarenyo a pagpabanglo. Diakto maiparang ti bagik kadakayo tapno usarenyo, kas ti pinanggepko nga aramiden. Mabalin a saankon a maaramid ti aniaman kadagita itatta!
Imbes ketdi, nagtungpalak a nangmulit iti Prince William Sound ken ti Gulf iti Alaska. Nakiramanak iti panangmulit iti kinapintas dagiti ginasut a milias nga igid ti baybay. Nakiramanak iti ipapatay dagiti rinibo a tumatayab ken an-animal. Dinadaelko ti pagbiagan dagiti adu a mangngalap. Nasaysayaat pay koma kaniak a nagtalinaedak a tedted idiay North Slope idiay Prudhoe Bay, nga agin-inana ken awan mangsingsinga kaniak iti naimeng a kinabara ti pagtaengak a 2,600 metros iti tukok ti baybay.