Panangmatmat iti Lubong
REPORT ITI SALUN-AT TI LUBONG
Duapulo a porsiento iti populasion iti lubong—agarup sangaribo a milion a tattao—ti agsagsagaba iti nakaro a parikut iti salun-at, sigun iti Report Maipapan iti Salun-at ti Lubong nga impablaak ti WHO (World Health Organization). Ti kaseriosuan isu ti saksakit dagiti ubbing, impeksion ti pagangsan, saksakit a panagibleng, saksakit a maiyakar babaen iti sekso (agraman ti AIDS), tesis, schistosomiasis, ken malaria. Ti kadadakkelan a parparikut ti salun-at ket makuna nga adda kadagiti nasnasion iti sub-Saharan nga Africa, a sadiay 160 milion a tattao ti nasaplit iti AIDS, saksakit a parasito, malaria, ken dagiti dadduma a saksakit; ken iti makin-abagatan ken makindaya nga Asia, a sadiay 40 porsiento iti populasion, agarup 500 milion a tattao, ti agsagaba iti sakit ken malnutrision. Adut’ masallamaan iti agrikrikos a panagpababa a ti kinapanglaw iyegna ti sakit ket agbanag iti nakarkaro nga ipapanglaw ken sakit. Ti tinawen a gastos iti salun-at kadagiti napangpanglaw a pagilian ket agpromedio iti nakurkurang a $5 iti tunggal tao. Sigun ken Dr. Hiroshi Nakajima, direktor heneral iti WHO, ti panangpaadu iti daytoy iti $2 laeng iti tunggal tao ipaaynan ti pananglapped ti sakit ken naballigi a pannakaagas babaen iti droga iti kaaduan kadagiti saksakit.
SUPORTARAN TI PAPA NI GALILEO
“Binigbig ni Papa Juan Paulo II a ti Iglesia Katolika Romana ket ‘saan a nasirib’ a nangkondenar ken ni Galileo maipaay iti panangibagana a ti daga saan nga isu ti sentro ti uniberso,” kuna ti The Christian Century. Kinondenar ti iglesia ni Galileo idi 1633 iti panangitandudona iti panangmatmat ti Copernican a ti init, imbes a ti daga, ti sentro ti uniberso. Di pay nabayag, idi 1979, maysa a komision ti tinudingan ti papa a mangimbestigar ti kaso. Iti immuna a reportna, idi 1984, kinunana a ni Galileo ket di umiso ti pannakakondenarna. Iti panagsaritana idiay Pisa, ti nakaipasngayan ti sientista ken ti lugar ti nalatak nga eksperimentona maipapan iti grabidad, binigbig ti papa ti trabaho ni Galileo kas “nasken a tukad iti pamay-an iti panagsirarak . . . ken iti dalan nga agturong iti pannakaawat iti lubong ti nakaparsuaan.”
PANANGARAMID ITI PANGNGEDDENG
Kaano ti panangaramidyo iti kasayaatan a pangngeddengyo—no agtaktakderkayo wenno agtugtugawkayo? Sigun iti maysa a panagadal idiay University of Southern California, “dagiti tattao a mapilpilit mangikeddengda iti narikut a pangngeddeng a 20% a naparpartak no nakatakderda ngem no nakatugawda,” kuna ti magasin nga American Health. Ti panagadal iramanna ti agsasaruno a salsaludsod a naipakita iti monitor ti maysa a kompiuter, a ti sumungsungbat ket nakatugaw ken kalpasanna nakatakder. Ti nakatakder nangiyeg iti nasaysayaat a resulta. Dagidiay natataengan ken kankanayon a nakatugaw dakkel ti sinayaatan ti panangikeddengda no nakatakderda. Daytoy saan a nakaskasdaaw, ta ti panagbitik ti puso pumartak iti agarup mamin-sangapulo a bitik iti maysa a minuto no agtakderkayo, isu a mangtignay iti “utek a mangtengtengngel iti pannakatignay.” Ti panagtakder ken ti panaginat a kanayon bayat ti regular a panagtrabaho iti aldaw ket mairekomendar kadagiti kanayon a nakatugaw nga agtartrabaho iti opisina.
AIDS BABAEN ITI SUPLAY A DARA
Agingga iti 40 porsiento kadagiti biktima ti AIDS a Soviet ti nakaala iti virus babaen iti namulitan a dara, inreport ti The Toronto Star. Babaen ti panangawagna iti kasasaad a “nakaam-amak,” ni Valentin Pokrovsky, pangulo iti Soviet Academy of Medical Sciences, aminenna: “Addaantayo iti nakangatngato a percentahe iti kaso iti virus ti AIDS a maiyak-akar babaen iti dara bayat ti operasion.” Kadagiti makin-abagatan a siudad iti Elista ken Volgograd, ti itataud ti AIDS ket natunton kadagiti namulitan a dagdagum a nausar kadagiti ospital. Agarup 81 nga ubbing ti naimpeksionan iti virus sadiay.
NAIPAREGTA TI GAGANGAY A PANAGTALON
“Nasarakan ti National Academy of Sciences a dagiti mannalon a mangikabil laeng iti bassit wenno awan pay ketdi ti usarenda a kemikal kadagiti mulada ket mabalin nga adu met ti maapitda a kas kadagidiay mangusar kadagiti pestisidio ken sintetiko nga abuno,” kuna ti The New York Times. “Ti panagadal ti kangrunaan a bagi dagiti sientista iti nasion nalabit isu ti kapapatgan a mangpatalged iti panagballigi dagiti ar-aramid iti agrikultura a mangusar iti gagangay a panangpatubo iti mula imbes a babaen kadagiti kemikal.” Agingga iti nabiit pay, naisuro dagiti mannalon a mangusar iti adu a kemikal nga abuno ken pestisidio tapno mangpataud iti adu nga apit, ket naibilang a nakapuy ti gagangay a panagtalon. Ngem bayat a mapataud dagiti insekto ti kinaandor kadagiti kemikal, ad-adu a kemikal ti usaren dagiti mannalon, isu a mangpapeggad iti salun-at ti tao. Impakita ti panagadal a babaen ti panangsukatsukat iti mula ken babaen ti panangusar iti nadumaduma a mulmula ken sistema ti panagtaraken, masansan a mapaadu dagiti mannalon ti apitda ket pabassitenda ti gastos, ken maitalimengda pay ti aglawlaw. Nupay kasta, ti gagangay a panagtalon, pudno a kasapulanna ti ad-adu a panagtrabaho.
PAMMUTBUTENG ITI “ICE”
“Uray no makidangdangadang pay laeng ti E.U. iti crack cocaine,” kuna ti magasin a Time, “ti ad-adda a makapakintayeg a droga ket nagparang: ti ‘ice,’” Kas iti crack, ti ice ket saan a baro a droga. Daytat’ mabalin a tabakuen a bersion iti timmangken a methamphetamine, a naammuan idi 1960’s a kas speed. Kas iti crack, daytat’ makaadikto ket pataudenna met ti nakaro a panagliday, paranoia, ken kombulsion. Ngem nupay ti panagbalin a ‘high’ iti crack ket agpaut iti nakurkurang a 30 a minutos, ti panagbalin a ‘high’ manipud iti ice ket agpaut iti walo nga oras wenno mabaybayag pay. Kas ti kakaruanen a parikut iti droga idiay Hawaii, ti ice ket “bumalballasiwen iti E.U.,” kuna ti Time.
PAKASEKNAN ITI PANAGLUTO ITI MICROWAVE
Dagiti taraon a naikabil kadagiti pugon a microwave ket napnapno iti nakarot’ bilegna a raya a mangbalbaliw iti molekula ti danum ti taraon a pagbalinen nga alingasaw, isu a mangpapudot a nakaparpartak iti taraon. Ti nasaysayaat a pagalagadan ken disenio iti talged ti nangpabassit iti risgo iti pannakaruar ti radiasion. “Kaskasdi dagiti pugon a microwave mangipaayda iti parikut iti talged a saan nga ipaay dagiti gagangay a pugon,” kuna ti artikulo iti The New York Times. Ti maysa a saludsod ket no ti panagluto ket naan-anay a mangpapatay iti makadangran nga organismo a mabalin a masarakan kadagiti taraon, kas iti trichinae iti karne ti baboy ken salmonellae iti manok. Paset iti parikut ket dagiti microwave a pugon saan a padapada ti panangpapudotda iti taraon, a dadduma a paset ti saan unay a naluto ket nakseten dagiti dadduma, ket ti angin iti pugon mabalin a nalamiis unay a mangpapatay kadagiti organismo iti rabaw iti taraon. Ti sabali pay a parikut isu ti no natalged ti mangusar kadagiti plastik kadagita a pugon, yantangay ti plastik a nausar kadagiti dadduma a balkot ket mabalin a maiyakar iti taraon, nangnangruna no ti plastik dumket iti dayta. Makuna a kaaduan a parparikut ket marisot no dagiti pagalagadan iti panagluto ket istrikto a masurot.
SAAN A MANGPAINGPIS ITI OZONE NGA AEROSOL
Maysa nga imbentor idiay Tasmania, isla nga estado iti Australia, ti nakapataud iti maysa nga aerosol nga alikamen a saan a mangusar iti chlorofluorocarbons wenno hydrocarbons, isu nga agpadpada a makadadael iti ozone layer iti daga. Ti aerosolna ket mangusar ketdi iti nitrohena, isu a mangbukel iti agingga iti uppat a kakalima iti atmospera. Malaksid iti nalaka a pananggun-od, ti gastos iti panangusar iti nitrohena ket nababa, ket ti gas agsubli a di makadangran iti atmospera kalpasan ti panangusar. Ti nitrohena ket naiwalin idi a kas mangiduron gapu ta ti adu unay a kasta a gas iti lata ti aerosol mabalin a sapulenna ti nangina unay a panangpalagda iti lata. Ti imbentor pinarmekna daytoy, kuna ti pagiwarnak a The Australian, babaen ti panangusar iti bassit a silindro ti gas a naikonektar iti naisangsangayan ti pannakadiseniona a balbula nga adda iti uneg ti lata. Ti disenio adda laeng maymaysa nga agkutkuti a pasetna, saan a mauram wenno bumtak, ket makuna a masabetna dagiti amin a pagalagadan ti aerosol iti lubong. Mainanama a mailakonton daytoy iti nasapa a paset ti sumaganad a tawen.
AGLALAOK A SINTOMAS GAPU ITI GINGGINED
Dagiti ginggined pataudenna ti rigat agpadpada kadagiti tattao ken an-animal. Idi napalabas a kalgaw, idi rinibo a kangrunaan ken babassit a gunggon ti nanggunggon iti Itō, Japan, adu a tattao ti nangrugi a nagreklamo iti sakit ti bagis, panagibleng, ken, nangnangruna, insomnia. Dagiti doktor “agkedkedda a mangireseta nga interamente kadagiti pangpakalma, ta agamakda a dagiti pasienteda mabalin a saandan a mariing no adda mapasamak nga agsasaruno a pannakagunggon,” kuna ti The Daily Yomiuri. Dagiti ospital ti animal idiay Itō impadamagda a dagiti lokal a taraken nagsagabada met manipud iti aglalaok a sintomas iti ginggined: namaga a kudil, panagurot ti dutdot, panaggagatel, panagsarwa, awan a ganas a mangan, kinakapsut, ken gurigor—amin ket sintomas iti rigat.
IMBENTARIO TI SANGALUBONGAN A LET-ANG
Kasano pay kaadu iti lubong ti let-ang, a saan pay a nasagsagid ti tao? Adda laeng ti kakatlo iti daga iti planeta—agarup 48.07 milion kilometros kuadrados—kuna ti mangus-usig iti kasasaad ti aglawlaw a ni J. Michael McCloskey ken ti geographer a ni Heather Spalding, isu a nangsirarak iti banag iti 18 a bulbulan. Babaen ti panangsukimatna kadagiti tsart a naala manipud iti tangatang, “dagitoy didan inkankano dagiti luglugar a mangipakita kadagiti kalkalsada, settlements, patpatakder, eropuerto, riles, tubtubo, linea ti koriente, dam, reservoirs ken dagiti ubbog ti lana,” kuna ti Science News. Dagitoy “limitaranda met ti pagibatayanda kadagiti dagdaga a 1 milion nga acres.” Ti nangidaulo iti listaan, nga addaan iti naan-anay a let-ang, isu ti Antarctica. Kalpasanna isu ti Norte America (37.5 porsiento); ti Union Soviet (33.6 porsiento); ti Australasia, isu a mangiraman kadagiti makin-abagatan a laud nga islas Pacifico (27.9 porsiento); Africa (27.5 porsiento); Sud America (20.8 porsiento); Asia (13.6 porsiento); ken Europa (2.8 porsiento). Nakurang a 20 porsiento iti let-ang ti lubong ti legal a masalakniban iti pannakausarna.