“Kaskasdi nga Aggunay!”
“ISURO ti Biblia no kasano ti mapan sadi langit, saan a no aniat’ mamaggaraw kadagiti langlangit,” kuna ti Italiano a sientista ken imbentor idi maika-16 a siglo a ni Galileo Galilei. Dagiti kasta a pammati ti nangipasungalngal kenkuana iti pannakisubang iti Iglesia Katolika Romana, isu a nangipangta kenkuana iti pannakatutuok ken pannakaibalud. Agarup 350 a tawtawen kalpasanna, rinepaso ti simbaan ti panangtratona ken Galileo. Ti napasamak idi kaaldawan ni Galileo ket naawagan iti “panagbinnusor ti pudno a siensia ken bulsek a pammati.”
Ita, dagiti agbirbiruk iti kinapudno makasursuroda manipud iti kapadasan ni Galileo. Ngem apay a napasamak ti kasta a panagbinnusor? Ti panangusig kadagiti maawat a sientipiko a kapanunotan idi tiempona ipaayna ti sungbat.
Idi ngalay ti maika-16 a siglo, maipagarup a ti daga isut’ sentro ti uniberso. Mapapati nga agrikrikos dagiti planeta kadagiti naan-anay a sirkulo. Nupay di paneknekan dagiti sientipiko a metodo, sipapasnek a naakseptar dagitoy a kapanunotan kas naipasdek a kinapudno. Kinapudnona, ti siensia agraman dagiti “datdatlag a kapanunotanna” ket kanayon a naisinggalut iti relihion.
Iti kasta a lubong a naipasngay ni Galileo iti maysa a mararaem a pamilia idiay Pisa idi 1564. Kayat ni tatangna nga isut’ agadal iti medisina, ngem nakayawan iti matematika ti managsaludsod nga ubing. Idi agangay, kas maysa a propesor iti siensia, naduktalanna ti sumagmamano a prinsipio ti inertia. Idi nakagteng kenkuana ti pannakailadawan dagiti immuna a teleskopio ti Olandes, pinasayaatna unay ti disenio ket nangaramid iti bukodna a narangrang-ay nga instrumento. Impaturongna dayta iti tangatang ket impablaakna ti naadalna iti umuna a librona, ti Sidereus Nuncius (Ti Nabituen a Mensahero), a nangiyam-ammo iti uppat a bulan ti Jupiter iti kaputotanna. Isut’ naayaban idiay Roma idi 1611, a sadiay imparangna dagiti takkuatna iti Jesuita a Collegio Romano. Isut’ pinadayawanda babaen iti maysa a kumperensia a sadiay binigbigda dagiti takkuatna.
Sinuppiat ti Simbaan dagiti Sursurona
Sakbay a pimmanaw ni Galileo sadi Roma, inyusuat ti maysa a nabileg a Jesuita, ni Cardinal Bellarmine, ti pannakasukimat dagiti sursuro ni Galileo isu a namagpeggad kenkuana. Patien ni Galileo a ti sangaparsuaan ket iwanwanwan dagiti linteg a maammuan dagiti tao babaen ti panagadal. Sinuppiat ti Iglesia Katolika daytoy a kapanunotan.
Sinuppiat uray pay dagiti dadduma nga astronomo ti kapanunotan ni Galileo. Patienda nga imposible a pasayaaten ti teleskopio ti kinapudno ket maysa kano a panangallilaw dayta nga imbension. Kuna pay ti maysa a padi a dagiti nakita a bituen ket sigud nga addan kadagiti lente! Idi nadiskobre ni Galileo dagiti bambantay ti bulan, a mangpasingked a saan a naan-anay a natimbukel dagiti nailangitan a bagi, inkalintegan ti padi a ni Clavius a nabalkot ti bulan iti kristal, iti kasta, uray no makita ti maysa dagiti bambantay, daytat’ perpekto a nagbukel latta! “Daytoy,” insungbat ni Galileo, “ket maysa nga arapaap, saan a kinapudno.”
Ti panaggagar ni Galileo a mangbasa iti “Libro ti Panamarsua,” kas panangawagna iti panagadal iti sangaparsuaan, isut’ nangiturong kenkuana iti gapuanan ti astronomo a Polako a ni Nicolaus Copernicus. Idi 1543, nangipablaak ni Copernicus iti maysa a libro nga agkunkuna a ti daga agrikrikos iti init. Pinatalgedan daytoy ni Galileo. Nupay kasta, daytoy ti nangikursong ken Galileo maibusor iti sientipiko, napolitikaan, ken relihiuso nga urnos idi kaaldawanna.
Nupay inusar ti Iglesia Katolika ti astronomia ni Copernicus iti panangituding kadagiti petsa, kas ti Domingo Paskua, saan nga opisial a naabrasa dagiti kapanunotan ni Copernicus. Intan-ok ti turay ti simbaan ti teoria ni Aristotle a ti daga isut’ sentro ti uniberso. Dagiti kabbaro a kapanunotan ni Galileo, nupay kasta, kinaritna ti dayawda ken bilegda.
Nupay nagtitinnulong dagiti agsolsolo a sientista idiay Europa a mangpasingked iti sistema ni Copernicus, kapnekanda a salaysayen dayta saan nga iti publiko, no di ket kadagiti sientista laeng. Gapu ta kasta binaybay-an ida ti Iglesia Katolika. Nagsurat ni Galileo saan nga iti Latin no di ket iti Italiano ti gagangay a tao ket iti kasta naglatak dagiti takkuatna. Narikna dagiti klero a karkaritenna saan laeng nga isuda no di ket ti Sao ti Dios.
Saan a Maysa a Libro iti Siensia
Siempre, ti panangduktal kadagiti kinapudno maipapan iti uniberso ket saan a pudno a panangkarit iti Sao ti Dios. Bigbigen dagiti estudiante dayta a Sao a ti Biblia saan a maysa a libro iti siensia, nupay umiso no masagidna dagiti sientipiko a bambanag. Naisurat dayta agpaay iti naespirituan nga irarang-ay dagiti mamati, a saan ket nga isurona ida maipapan iti pisiko wenno dadduma pay a natural a siensia. (2 Timoteo 3:16, 17) Immanamong ni Galileo. Impasimudaagna nga adda dua a kita ti pagsasao: dagiti piho a termino iti siensia ken dagiti inaldaw a sasao dagiti napaltiingan a mannurat. Insuratna: “Kasapulan idiay Kasuratan . . . nga ilawlawag dagitoy iti pamay-an a maawatan dagiti gagangay a tao, nga isalaysay ti adu a banag a kasla maigiddiat (no maipapan iti kaipapanan dagiti sasao) iti naan-anay a kinapudno.”
Addada pangarigan iti daytoy iti nagduduma a teksto ti Biblia. Maysa isut’ Job 38:6, a sadiay saritaen ti Biblia maipapan iti daga a kas addaan “pamuon” ken “bato a pasuli.” Di umisot’ panangusar dagiti dadduma iti daytoy kas pammaneknek a ti daga adda nagsaadanna. Dagita a sasao dina kaipapanan ti sientipiko a panangiladawan iti daga no di ket, piguratibo a panangiyarig ti pannakaparsua ti daga iti pannakaibangon ti maysa a pasdek, a ni Jehova ti Maestro a Manangibangon.
Kas kunaen ti biograpo a ni L. Geymonat iti librona a Galileo Galilei: “Dagiti nailet panunotna a teologo nga agtarigagay a manglimitar iti siensia a maibatay iti biblikal a panagrason awan ar-aramidenda no di ti mangrakrak iti kinapudno ti Biblia a mismo.” Gapu kadagiti agimbubukodan a rason kasta a mismo ti inaramid dagiti nasubeg a tattao. Naipatulod ti maysa a surat iti Nasantuan nga Opisina a mangidagdagadag iti pannakausig ni Galileo.
Idi Pebrero 19, 1616, naidatagan dagiti teologo a Katoliko iti dua a singasing: (1) “ti init isut’ sentro ti uniberso” ken (2) “ti daga saan nga isut’ sentro ti uniberso.” Idi Pebrero 24 inkeddengda a minamaag ken maibusor iti simbaan dagita a kapanunotan. Nabilin ni Galileo nga iwaksina ti panangsalimetmet wenno panangisuro kadagita a teoria.
Napaulimek ni Galileo. Isut’ saan laeng a kabusor ti Iglesia Katolika no di ket awan gaway dagiti gagayyemna a tumulong kenkuana. Basta impamaysana laeng ti nagsirarak. No saan a gapu iti pannakasukat ti papa idi 1623, awanen koma ti nangngegantayo maipapan kenkuana. Nupay kasta, ti baro a papa, ni Urbano VIII, ket maysa a nasaririt a tao ken manangsuporta ken Galileo. Naammuan ni Galileo a palubosan ti papa ti baro a libro. Uray pay ti papa ket maysa kadagiti managbasana. Kalpasan daytoy a nalawag a panangipabigbig iti silulukat a panagpampanunot ti papa, rinugian ni Galileo ti agsurat iti libro.
Nupay naipablaak ti Dialogue Concerning the Two Chief World Systems ni Galileo iti sidong ti lisensia ti Katoliko idi 1632, di nagbayag nagpukaw ti kinaregget ti papa. Idi agtawen iti 70, naayaban ni Galileo a dumatag manen iti Inkisision. Ti darum nga isut’ maatap a bumusbusor iti simbaan kalikagumanna a nasken a mailawlawag pay nga umuna ti pammalubos ti simbaan a mangipablaak iti libro, ket naipato a sigugulib nga inlimed ni Galileo ti immuna a panangiparit iti sursuro ni Copernicus. Yantangay indilig ti Dialogue dagiti sistema iti astronomia, agraman ken Copernicus, naipato a linabsing dayta ti panangiparit.
Insungbat ni Galileo a ti librona ket panangrebisar laeng iti gapuanan ni Copernicus. Nakapsut a depensa dayta, ta naaramiden iti libro ti makakumbinsir unay a kaso agpaay ken Copernicus. Mainayon pay, naikabil dagiti sasao ti papa iti ngiwat ti kalanggongan a karakter iti libro, ni Simplicio, ngarud maysa a pananginsulto ken Papa Urbano VIII.
Napabasol ni Galileo iti Kinaerehe
Naduktalan a nagbasol ni Galileo. Imbabawi ni Galileo dagiti sinaona gapu ta isut’ masakiten ken naballaagan iti pannakatutuok malaksid no agbaliwen. Nagparintumeng a nagsapata: “Ibabawik . . . dagiti nakuna a biddut ken kinaerehe . . . Diakto pulos sawenen . . . dagita a bambanag a mabalin a mangipasidong kaniak iti umasping a panagatap.” Makapainteres, sigun iti sarsarita idi timmakder, kinabilna ti daga ket nagtanamitim, “Eppur si muove! [Kaskasdi nga aggunay!]”
Ti dusa ket pannakaibalud ken panagpenitensia agingga iti ipapatay, a napasamak kalpasan ti siam a tawen. Kinuna ti suratna idi 1634: “Saan a ti kapanunotak ti nangirugi iti dangadang, no di ket ti dakes a panangmatmat dagiti Jesuita kaniak.”
Idi 1822 naikkat ti panangiparit kadagiti librona. Ngem idi laeng 1979 a riniing manen ni Papa Juan Paulo II ti isyu ken inaminna a “nalabes ti panangparigat . . . dagiti tao ken organisasion ti Simbaan” ken ni Galileo. Iti pagiwarnakan a Vaticano, ti L’Osservatore Romano, ni Mario D’Addio, maysa a nalatak a miembro ti naisangsangayan a komision nga imbangon ni Papa Juan Paulo II a mangrepaso iti pannakapabasol ni Galileo idi 1633, kinunana: “Ti makunkuna a kinaerehe ni Galileo awan aniaman a pakaibatayanna, iti teolohia man wenno iti linteg kanoniko.” Sigun ken D’Addio, sinalungasing ti korte ti Inkisision ti autoridadna—dagiti teoria ni Galileo awan linabsingna a ramit ti pammati. Inamin ti pagiwarnakan a Vaticano nga awan pakaibatayan ti pannakapabasol ni Galileo iti kinaerehe.
Aniat’ maadaltayo iti kapadasan ni Galileo? Nasken a bigbigen ti maysa a Kristiano a ti Biblia ket saan a maysa a libro iti siensia. No agparang nga adda panaggiddiat ti Biblia ken ti siensia, di masapul a pagtunosenna ti tunggal “pagdudumaan.” Iti laksid ti amin, naibatay ti Nakristianuan a pammati iti “sao maipapan ken Kristo,” saan nga iti sientipiko nga autoridad. (Roma 10:17) Malaksid iti dayta, kanayon nga agbaliwbaliw ti siensia. Ti teoria a kasla maikontra iti Biblia ken nalatak ita mabalin nga iti masanguanan maduktalan a biddut ken maiwaksi.
Ngem, no itudoda ti kaso ni Galileo a mangipakita iti narelihiusuan a panangparmek iti siensia, nasayaat no laglagipen dagiti sientista a ti takkuat ni Galileo ket saan nga awaten ti urnos ti panagsirarak idi kaaldawanna. Maisupadi iti kasta a kapanunotan, maitunos ti Biblia iti dayta a kinapudno. Di kasapulan a baliwan ti Sao ti Dios. Ti di umiso a panangipaawat ti Iglesia Katolika iti Biblia ti nangparnuay iti parikut.
Tunggal maysa rebbeng a matignay iti nakaskasdaaw a panagtutunos ken natural a linteg iti dakdakkel a panangapresiar iti Namarsua, ni Jehova a Dios. Insaludsod ni Galileo: “Nababbaba kadi ti dayag ti Aramid ti Namarsua ngem iti Saona?” Sumungbat ti apostol: “Dagiti di makita a galadna [ti Dios] nalawag a makitada manipud idi pannakaparsua ti lubong, ta maipakitada babaen iti bambanag a naaramid.”—Roma 1:20.